مختصری درباره سلسله زنديه

۱۲۰۹-۱۱۶۳ ه . ق
کریم خان زند ، پایه گذار سلسله زندیه محسوب می شود . اقبال جهانگشایی او ، بیش از هر چیز مدیون اعتشاشاتی بود که پس از قتل نادر در ایران سربرآورد و از سابقه دراز هفتاد یا هشتاد ساله ای برخوردار بود . وی قریب سه سال بعد از درگذشت نادر شهرتی نداشت و در میان قبیله خود ، که به دستور نادر در سال ۱۱۴۴ ه . ق . به خراسان کوچانیده شده بودند ، از حیثیت متعارفی برخوردار بود .
بی کفایتیهای آشکار بازماندگان نادر و نزاعهای برادر کشانه ای که میان آنان رخ داد ، موجب شد که کریم توشمال (پهلوان ) در کنار دو تن دیگر از بزرگان ، به نامهای علی مردان خان و ابوالفتح خان بختیاری برای آرامش مناطق غربی و مرکزی کشور به میدان آید . او پس از نشان دادن لیاقتهای مکرر ، از سوی قبیله خویش لقب خانی دریافت کرد . (۱۱۶۲ ه. ق .) بدین گونه وی توانست در پرتو تدبیر و حسن عمل و صداقت بی ریای خویش ، برحریفان مزبور و نیز آزادخان افغان که در آذربایجان ترکتازی می کرد و محمد حسن خان که در استرآباد به سرمی برد غلبه کند .کریم خان از سال ۱۱۷۹ ه .ق . به صورت مستقل بر ایران فرمان راند . روابط او با شاهرخ ( نواده نادرشاه ) نیزکه بر خراسان فرمان می راند ، خوب و مبین نوعی احترام به اولاد ولی نعمت پیشین خود بود.
حادثه مهم سالهای پایانی عمر کریم خان ، لشکر کشی به بصره بود که به سرداری برادرش ، صادق خان در سال ۱۱۸۹ ه.ق. انجام پذیرفت که متاسفانه با مرگ شاه به انتها رسید .
دوران چهارده ساله اخیر زندگانی وی را ، باید نعمتی برای مردم ایران شمرد ، چراکه توانست امنیت را در تمامی صفحات داخلی کشور و خلیج فارس برقرار کند و پس از قریب پنجاه سال ناآرامی و جنگهای مستمر ، طعم شیرین آسایش را به هموطنان خود بچشاند .
بامرگ کریم خان در سیزدهم صفر سال ۱۱۹۳ ه . ق . زکی خان ( برادر ناتنی کریم خان ) بیشتر بزرگان زند و زبدگان دربار راکشت و یاکور کرد و به بهانه پادشاهی ابوالفتح خان و محمد علی خان ( فرزندان کریم خان ) اختیار امور را در دست گرفت . پس از چندی ، صادق خان بر او شورید و از آنجا که نیز تدبیر درستی نداشت به دستور علی مردان خان کور و برکنار گردید . وی پس از سه سال حکومت ، در سال ۱۱۹۹ ه. ق. درگذشت . پس از او ، جعفرخان زند (پسر صادق خان ) فرمانروایی را به دست گرفت و در سال ۱۲۰۳ ه. ق. به دست چند تن از خانهای زندانی در شیراز کشته شد. آخرین بازمانده این دودمان ، لطفعلی خان بود که با وجود دلاوری و رشادت بسیار ، در برابر حریف کهنه کار پرتدبیری چون آقامحمدخان قاجار دوام نیاورد و پس از دستگیر شدن ، در ارگ بم به سال ۱۲۰۹ ه. ق. کشته شد و بدین ترتیب سلسله دیگری در ایران قدرت را در دست گرفت .
به طور کلی ، دوران تقریباً پنجاه ساله زندیه (۱۲۰۹-۱۱۶۰ ه. ق. ) عصر کشمکشهای داخلی بود و مدعیان خارجی را یارا و اندیشه آن نبود که به ایران تجاوز کنند . سرحدات کشور نیز از هر جهت در اختیار دودمانهای ایرانی قرارداشت . همچنین ، با تحکیم اقتدار احمدخان ابدالی ( در صفحات جداشده ازهند به وسیله نادرشاه ) می توان گفت که نفوذ عنصر ایرانی در شبه قاره هند کماکان برقراربود .
شیراز مرکز حکومت فارس است . شیراز در گذشته یکی از زیباترین ودلپذیرترین شهرهای ایران بوده است . ولی امروز چیزی از آن باقی نمانده است از آن جهت شهرت یافته که زادگاه سعدی و حافظ است و کنار قبور این دو شاعر کلبه کوچکی قراردارد که در آن مجموعه ای عالی از آثارشان گردآوری شده است . شیراز چندین بار اقامتگاه شاهان بوده کریم خان زند دربارخود را درآن جا مستقر نموده بود . کریم خان شیراز را به صورت زیبایی درآورده بود و استحکامات خوبی داشت اما آغا محمد خان بیدادگر پس از آن که شهر را تسخیر نمود آن را منهدم ساخت به طوری که اکنون وضع شهر با آنچه شعرا در وصف آن گفته اند قابل شناسایی نمی باشد .
ارگ کریم خانی
پس از به حکومت رسیدن کریمخان زند وی شهر شیراز را مقر حکومتی خود قرارداد . کریمخان به عمران و آبادانی شهر علاقه زیادی داشت . بناهای زیادی در زمان کریمخان در شیراز ساخته شده . ارگ کریمخانی مهمترین بنای مربوط به مجموعه زندیه است که رد واقع محل سکونت و مرکز حکومتی کریمخان و خاندان زند در شیراز بوده است. ارگ کریمخانی غیر از بنای کنونی ، بخشهای جنبی و بیرونی نیز داشته که از بین رفته است . چنانکه در منابع آمده است که دور تا دور ارگ را خندقی وسیع احاطه کرده بود و اینک از آن خندق هیچ اثری مشاهده نمی شود .
بخشهای جنبی و بیرونی ارگ به مرور زمان از بین رفته و در حال حاضر فقط ارگ باقی مانده است ،  ارگ کریمخانی بنایی چهارگوش به مساحت ۴ هزار متر مربع است که در زمینی به وسعت ۱۲ هزار و ۸۰۰ متر بنا شده است .
دیوارهای آجری این بنا ۱۲ متر ارتفاع دارد و در هر گوشه آن برجی برای دیده بانی به ارتفاع ۱۴ متر ساخته اند . نمای بیرونی بنا ساده بوده و تنها طرح های با آجر بر روی بدنه دیوارها و برج ها مشاهده می شود .
بر سر درب اصلی ارگ که د رجداره شرقی بنا قراردارد طرح کاشی هفت رنگ با نقشی بسیار زیبا داستان کشته شدن دیر سپید به دست پهلوان بزرگ ایرانی رستم را به تصویر کشیده است این کاشی کاری در اصل متعلق به دوره قاجار است که به ارگ افزوده شده است . حمام خصوصی پادشاه و راهرو و اتاق نگهبانی در پشت همین دیوار است .پس از عبور از یک هشتی بزرگ وارد ارگ می شویم ، در قسمت سمت راست هشتی درب دیگری وجود دارد که به حیاط خلوت راه می یابد . هشتی ارگ نسبت به هشتی دیگر خانه ها تزئینات کمتری دارد .
در سه ضلع ارگ کریم خانی یعنی ضلع شمالی ، جنوبی و غربی ساختمانهای متعددی وجود دارد در هر کدام از این اضلاع ایوان شاه نشین بزرگی با دو ستون مرتفع با ارتفاع ۸ الی ۹ متر دیده می شود و دو اتاق سه دری ساختمان شمالی برای اقامت در زمستان ، ساختمان جنوبی برای استفاده در تابستان و ساختان غربی برای استفاده چهارفصل بوده است . همچنین طبق معماری دوران زندیه حوضی چهارگوش د رجلوی هر ایوان ساخته شده است که آب آنها از آب رکناباد تأمین می شده .
اگر چه شیوه معماری زندیه بیشتر از دوره صفویه اقتباس گرفته است با اینحال در بنای ارگ کریم خانی و حتی بناهای دیگر زندیه می توان به نوعی با اسلوب ایلاتی در معماری این زمان آشنا شد . استفاده از پله های بزرگ و مرتفع که بالا رفتن از آنها به راحتی صورت نمی گیرد از جمله ویژگیهای این شیوه معماری است .
محوطه بیرون ساختمان به صورت باغی زیبا آراسته شده است در روبروی درب ورودی حوض مستطیلی شکل درازی که تا نزدیک ضلع غربی امتداد می یابد ساخته شده است . همچنین حوض بزرگی که پهن تر می باشد در روبروی ضلع غربی مشاهده می شود .
در دو طرف این حوض طویل درختان زیبایی وجودداشته که هم اکنون اثری از آنهامشاهده نمی شود و به جای آن این دو قسمت به نارنجستان کوچک و زیبا تبدیل شده است . در نزدیکی دو سمت شمالی و جنوبی نیز حوض های کوچکی وجود دارد . ازنکات جالب این حوض ها وجود فواره هایی است که آب را بدون استفاده از هیچ وسیله مکانیکی به بیرون هدایت می کرده است .
درگوشه‌ جنوبی ضلع شرقی ارگ کریمخانی حمام خصوصی کریم خان و ساکنین ارگ وجود دارد . این حمام در نهایت کوچکی با معماری پیشرفته و بسیار زیبا ساخته شده است .
برخلاف نمای ساده بیرونی که از ویژگیهای بناهای دوره کریم خان است ، ساختمانهای داخل ارگ ، اتاقها و تالارها از نمای بسیار زیبایی برخوردار بودند . دیوار و سقف اتاقها همه با نقوش اسلیمی ، گل و بوته و ترنج ومرغ و رنگهای متنوع گیاهی و معدنی و آب طلا و لاجورد تزئین شده است .
ارگ کریم خانی از انقراض سلسله زندیه تا قبل از انقلاب اسلامی دچار صدمه و آسیب زیادی شد . آقامحمد خان قاجار با داشتن کینه زیاد از سلسله زندیه دستور داد تزئینات داخلی ساختمانها با کلنگ و تیشه تراشیده شود که آثار این رفتار وقیحانه هنوز وجود دارد . در دوره قاجاریه بسیاری از آثار با ارزش این کاخ برای ساختن کاخهای پادشاهان قاجار به تهران برده شد . از جمله ستون های سنگی یکپارچه ایوانها که به جای آن ستونهای چوبی کارگذاشته شد و یا تزئینات داخل اتاقها و تالارها ، آئینه ها ، درهای زیبا و بسیاری  از وسایل دیگر که به تهران برده شد.

در دوره پهلوی (۱۳۲۰-۱۳۰۴) از ارگ کریم خانی به عنوان زندان زنان شهربانی مورد استفاده قرار می گرفت در طول این مدت تمام آثار نقاشی و مقرنس کاری اتاق ها را باگچ پوشاندند و اکثر اتاق ها و تالارها به وسیله چندین دیوار به صورت سلول های کوچکی درآمد . در سال ۱۳۵۰ ساختمان ارگ در اختیار میراث فرهنگی قرارگرفت و کارمرمت و بازسازی آن مورد توجه قرارگرفت .بازسازی بنا در سال ۱۳۵۶ آغاز شد . در بازسازی ارگ برای حفظ اصالت بنا دقت فراوانی شده است و نقاشی های آن از زیر گچ کاری ها بیرون آمده است.
ارگ کریم خانی در سال ۱۱۸۰ ه. ق. به دستور وی ساخته شد و در حال حاضر در شمال شرقی شیراز، در حوالی میدان شهدا واقع شده است .
کریم خان زند برای ساختن قصر خود ماهرترین سنگ تراشان ، معماران و هنرمندان آن عصر را به شیراز دعوت کرد و بهترین نوع مصالح را از شهرها و کشورهای مختلف خریداری نمود . و در اختیار کارگران قرارداد . درمدت زمان کوتاهی بنای ارگ ساخته شد .
میدان کریم خانی به عنوان تاسیسات وارسین شهری شامل سه بخش می شد :
۱٫    بخش سیاسی که شامل عمارت کلاه فرنگی و دیوانخانه بود .
۲٫     بخش اقتصادی که شامل بازار وکیل می شد .
۳٫     بخش نظامی که شامل میدان مشق می شد .
در این میدان ، ارگ به عنوان خانه پادشاه و هسته اصلی میدان عمل می کرد . در ساختن ارگ ، معماری نظامی و معماری مسکونی هردو باهم به کار رفته است چراکه ارگ خانه پادشاه می بود و باید از ضریب امنیتی بالایی برخوردار باشد . بنابراین دیواره های بیرونی که همانند دیوارهای یک قلعه نظامی است ، بسیار مرتفع است . دیواره بنا در پائین ۳متر ضخامت دارد و به صورت مخروط ناقص بالا رفته است و ضخامت آن در بالا به ۸/۲ متر می رسد . و در قسمت بالا دیوارکی جانپناه دارد که جانپناه سربازان بوده ، تیرکش هایی نیز در این دیوار تعبیه شده که برخی کوچک هستند و حالت مورب دارند که محل قراردادن تفنگ و اسلحه بوده و دیگر سوراخ های بزرگتری که برای راندن دشمن بوده است .
۴٫    حیاط خلوت در پای ۴برج وجود دارد که حالت خدماتی دارند ، بجز یکی از آنها که به هشتی راه می یابد و در واقع باره بند بوده . برج ها دارای سه طبقه اندکی راه آنها از درون همین حیاط خلوت هاست . از داخل حیاط ارگ به حیاط پلکانی به طبقه دوم می رود و از آنجابه وسیله یک رشته پلکان به طبقه سوم می روند یعنی از طبقه اول به طبقه دوم راهی وجود ندارد . در حمام داخل ارگ از طریق یکی از همین حیاط خلوت ها بوده که بعداً‌ در دیگری از داخل خود حیاط ارگ به حمام گشوده می شود .
مساحت حیاط قصر ۸/۱۲×6/93 متر است .
شالوده و دیوارهای ارگ از سنگ ساخته شده اند و برای ساختن بقیه بنا از خشت پخته استفاده شده است . تزئینات داخلی ، شامل قاب ها ، ازاره هایی از سنگ مرمر یزد و تبریز و آیینه های بزرگی از روسیه ، ترکیه عثمانی و اروپاست. ارگ از نوع بناهای سه ایوانه است که ضلع ورودی آن به بخش خدماتی اختصاص دارد .
مسجد وکیل شیراز )
این بنا در نزدیکی باغ و عمارت موزه پارس و مغرب بازار وکیل واقع گردیده و یکی از زیباترین و مستحکمترین مساجدی است که بعد از دوره صفوی در ایران ساخته شده و ازنظر ویژگیهای معماری و خاصه هنر حجاری که در ساختمانمسجد به کار رفته ، د رخور توجه و مطالعه است . ساخت این مسجد به همراه دیگر بناهای مجموعه وکیل – بازار ، حمام ، آب انبار – به فرمان کریم خان زند آغاز شد و در سال ۱۱۸۷ ه . ق. به اتمام رسید و در دوره های بعد به علت صدماتی که در اثر زلزله و گشت زمان حادث شده بود ، تعمیر مرمت و تجدید تزئینات گردید ، به طوری که عمده تزئینات کاشیکاری آن در حال حاضر مربوطه به دوره فتعلی شاه و ناصرالدین شاه است . در دوره اخیر نیز تعمیراتی ضروری در بنای مسجد صورت گرفته است . بنای مسجد د رمساحتی حدود ۱۱ هزارمتر مربع ساخته شده و مشتمل بر بخش های ذیل است : سردر مجلل ، صحن ، ایوان های شمالی و جنوبی ، شبستان جنوبی و شرقی ، رواق های شرقی و غربی و حیاط کوچک کناری ورودی اصلی مسجد د رسمت شمال و از طریق سردر مجلل و بزرگی به ارتفاع ۲۰ و عرض ۱۴ متر است که با تزیینات کاشیکاری و مقرنس بندی زیر طاق و طاق نماهای اطراف و ازاره سنگی نماسازی و تزیین شده است . د رورودی ، دو لنگه است و از قطعات چوب بسیار ضخیم – هر لنگه به عرض و طول ۳×8 متر – ساخته شده است . بعد ا زورودی ، دالانی قرارگرفته که از طریق آن به وسیله دو راهرو به صحن می توان رسید . دیواره های دالان با کاشی هفت رنگ و سقف آن با کاشی معرق با نوقش گل و بوته و خطوط اسلیمی پوشش یافته است . صحن مسجد مربع و به طول و عرض ۶۰ متر در میان دارای حوضی زیبا به طول و عرض ۴۰×5 متر است . این حوض با استفاده از  قطعات بزرگ سنگ ساخته شده است . صحن مسجد با قطعات سنگی فرش شده است . در اضلاع جنوبی و شمالی صحن ، در وسط ، ایوانی بزرگ و در اطراف آنها هشت طاق – در هر طرف ایوان ، چهارطاق – ساخته شده است . در اضلاع شرقی و غربی صحن ، د رهر سمت ، ۱۱ دهنه طاق و در پشت آنها رواقی به عرض ۵ متر ساخته شده است . سطوح ایوان ها و طاق ها با کاشی های معرقو خشتی مزین شده و ازاره های آنها به ارتفاع ۱/۵ مت ربا سنگ پوشش یافته است و روی آنها حجاری زیبایی دارد ایوان شمالی صحن که به طاق مروارید شهرت دارد ۱۲مترعرض ، ۴ متر عمق و ۲۰ متر ارتفاع دارد و بر بالای آن ، دو گلدسته ساخته شده است . ازاره ایوان با سنگ های جاری شده و منقوش پوشش یافته و بالاتر از آن ، با کاشی های هفت رنگی با نقوش گل و بوته ، اسلیمی و ترنج تزیین شده است . د راضلاع ایوان ، درگاههایی به سمت رواق ودالان ورودی وجود دارد . این ایوان دارای دو کتیبه به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی روی کاشی خشتی است . کتیبه اول در زیر طاق رومی ایوان ، متضمن آیات قرانی و عبارت یل است که به خط نستعلیق در پایان کتیبه نوشته شده است : الحمدالله الذی شرفنی بکتابه من کتیبه هذا البیت الجامع و انا المذنب عبدالعلی یزدی اشرف محمودی . کتیبه دوم بر بالای اضلاع ایوان دورادور گردیده و متضمن نام فتحعلی شاه ، نام خطاط – میرزا حسین بن محمد شریف حکاک – وتاریخ ۱۲۴۳ هجری است ایوان جنوبی ، قرینه ایوان شمالی است و در ازاره با سنگ های حجاری شده با نقوش زیبا و در دیواره ها با کاشی های هفت رنگ تزیین شده است . در این ایوان نیز دو کتیبه مربوط به فتحعلی شاه به تاریخ های ۱۲۴۳ و ۱۲۴۴ هجری نصب شده است د ر پشت سر ایوان ، شبستان بزرگ و بسیار زیبایی به ابعاد ۷۵×36 متر در بعضی منابع ، ۱۰۰×50 متر ذکر شده است واقع شده که پوشش چشمه طاق آن بر روی ۴۸ ستون ) یکپارچه سنگی قرارگرفته است . ستون ها به صورت ۴ ردیف ۱۲ تایی قرارگرفته اند . ارتفاع ستون ها ۵ متر و قطر آنها ۸۰ سانتی متر است که به طرز بسیار جالبی با پایه و سرستون تزئینی و ساقه مارپیچ به صورت یکپارچه تراشیده و حجاری شده اند . کف شبستان با تخته سنگ های مسطح فرش دشه و ازاره های آن به ارتفاع ۱/۵ متر با سنگ پوشش یافته است . سطوح پوشش طاق و گنبد بنا آجری است ، به غیر از دهانه مرکزی که از ورودی آغاز و به محراب ختم می شود و سقف آن با کاشی های معرق به زیبایی مزین شده است . محراب بنا در انتهای این دهانه واقع گردید ه و دارای ازاره سنگی و سطوح کاشیکاری و مقرنس کاری است . دور تا دور محراب ، کتیبه ای قرآنی به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی ، مورخ ۱۰۴۴ ه . ق . است . د رخصوص این تاریخ که با تاریخ ساخت مسجد مطابقت ندارد ، نظریات مختلفی اظهار شده است : از آنجا که کاشیکاری محراب تعمی شده و احتمالاً عدد ۲ آن جایگزین عدد صدگان می شود ، افتاده است ، دیگر اینکه محراب مربوط به بنای مسجدی از دوره صفویه است که قبلا در این مکان وجود داشته یا اینکه مربوط به بنای دیگری بوده که به این مکان منتقل شده است در اضلاع شرقی و غربی بنا ، رواقی به عرض ۵ متر قرارگرفته که هرکدام ،۱۱ دهنه طاق روبه سوی صحن دارند . جرزهای این طاق ها با کاشی معرق و لچگی های آنها با کاشی خشتی پوشش یافته است در پش رواق شرقی ، شبستان کوچک یا شبستان شرقی مسجد به ابعاد ۲۵×20 متر واقع شده است که پوشش چشمه طاق آن بر روی ۱۲ ستون سنگی ساده و یکپارچه ، هر کدام به ارتفاع ۵ متر، قرارگرفته است . ازاره شبستان به ارتفاع ۱/۵ متر با سنگ های صاف و ساده پوشیده شده و بقیه سطوح ، آجری و فاقد تزئینات است . در شمال شرقی مسجد ، یاط کوچکی به ابعاد ۳۵×20 متر و در وسط آن حوضی به طول و عرض ۱۲×7 متر واقع است که از طریق دالان بدان می رسند و خود در جداگانه ای نیز دارد .

حمام وکیل
حمام وکیل در غرب مسجد وکیل ساخته شده است . این حمام بزرگ از پیشرفته ترین اصول معماری زمان خود برخوردار است .
برای مثال . ورودی حمام کوچک است و با شیبی ملایم به هشتی ورودی که پایین تر از سطح زمین قراردارد می رسد
ورودی به رختکن ، زاویه دار ساخته شده و همه این ملاحظات برای این بوده که از ورود سرما به داخل و از خروج گرما به خارج از حمام جلوگیری شود .
سربینه حمام یک هشت ضلعی منظم است که هشت ستون یک پارچه سنگی در وسط سقفی گنبدی قرارگرفته اند .
گرم خانه با سنگ فرش پوشیده شده است اما جالب توجه این که در زیر این سنگ فرش دالان های کنم عرض و باریکی ساخته شده که هوای گرم و بخار آب در آن جریان می یافته است تا کف حمام زودتر گرم شود .
در جنوب گرم خانه ، خزینه قراردارد که دو دیگ بزرگ برای گرم کردن آب داشته است . د ردوطرف محوطه گرم خانه دو شاه نشین و د ردو طرف خزینه دو حاکم نشین ساخته شده است . در وسط هر حاکم نشین نیز حوضی از سنگ مرمر دیده می شود .
در زیر گنبد نقوش آهک بری زیبایی است که داستانهای آن ها از مذهب ، سنت ، علایق و رویاهای مردم این دیار سرچشمه می گیرد .
تکیه هفت تنان یکی از بناهای زیبای بازمانده از دوران زندیه است . این عمارت که در عهد کریم خان زند ساخته شده در دامنه کوه “ چهل مقام ” در میان باغچه ای مصفا واقع است .
تکیه “ هفت تنان ” شامل یک نارنجستان ، ساختمان اصلی و حیاطی بزرگ است که همه قسمت های آن برجای مانده است. گفته می شود که از یان باغچه مصفا بیشتر برای گراندن اوقات فراغت استفاده می کرده اند .
عمارت اصلی ، شامل ایوان بلندی است که صفه ای در جلوی آن ساخته شده و حوض بزرگی درآن ، چشم را می نوازد . این حوض در گذشت ه از آب رکن آباد پر می شده است .
دو ستون سنگی یک پارچه نیز در دهنه ایوان به چشم می خورد . روی این ستون ها نقش های ظریفی نقاشی شده بود که قسمت عمده آن از بین رفته است . با وجود این ، هنز بخش هایی از این نقوش قابل رویت است .
د ردو طرف ایوان ، د رطبقه زیرین اتاقی وجود د ارد که بر بالای آن دو اتاق با دو گوشواره ساخته شده است .
د رجلوی صفه هفت گور در محوطه ای بازد دیده می شود که روی هر یک از این گورها سنگی قرارداده شده است . شاید به دلیل وجود همین گورهاست که این بنا را هفت تنان یا “ هفت تن ”  می نامند .
بخش دوم بنا شامل کاروانسرا و آب انبار می باشد که در آینده به ترتیب به کارگاههای هنرهای سنتی و چاپخانه خوهد شد .
از محوطه آن بنا در حال حاضر به عنوان محل نمایشگاه دائمی سنگهای تاریخی استفاده می گردد .

خانه حاج رسولیها
بانی آن ، بزرگ خاندان حاج رسولیها و از تجار معتبر اصفهان بوده است . فضاهای خانه در چهارچوب حیاطی مستطیل شکل واقع شده اند . چهارتالار خانه که درمیانه چهارجبهه حیاط قرار گرفته اند ، پوشیده از تزئینات مقرنس ، قطاربندی ، گچبری ، طلاکاری و نقاشی روی گچ می باشد و ضلع مجاور حیاط هر چهار تالار را ارسی ظریف و زیبایی پوشانیده است . قسمتهای مختلف خانه و تزئینات آن آسیب زیادی دیده اند و از جمله ارسی های متعدد آن در اثر رطوبت و موریانه متحمل خسارت های فراوان شده اند .
تالار جبهه شمالی از سایر تالارها وسیع تر بوده ، قسمت اعظم این جبهه را اشغال کرده است . این تالار از سوی ضلع بزرگتر خود توسط ارسی بسیار وسیعی به حیاط خانه مشرف می شود و از سور مقابل یعنی در انتهای شاه نشین به وسیله ارسی دیگری به حیاط اندرونی خانه باز می شده که به این ترتیب بین دو حایط خانه واقع بوده است . امروزه بخش اندرونی خانه کاملاً تفکیک شده و به صورت خانه مستقلی درآمده است . دسترسی به این تالار از طریق کفش کن های دو سوی آن میسر می شود . در طبقه دوم روی کفش کن ها اتاقهای گوشواری واقع شده که توسط ارسی هایی از یک سو به تالار و از سوی دیگر به حیاط اشراف دارند .
جبهه جنوبی خانه نیز شامل تالار و دو اتاق سه دری در طرفین آن است که دوکفش کن این فضا را از یکدیگر جدا می کنند . د رطبقه دوم اتاقها سه دری ، دو اتاق دیگر واقع اند که تا روی راهروهای کفش کن طبقه پائین ادامه می یابند و به تالار مشرف می شوند . این اتاقها نیز از جهت دیگر به حیاط خانه دید دارند . جبهه شرقی و غربی نیز دارای همین ترکیب یعنی یک تالار در میانه و د و اتاق در طرفین آن و راهروهای کفش کن بین این فضاها می باشند . تالارهای دو جبهه شرقی و غربی ارتفاعی معادل دو طبقه دارند و روی اتاقهای سه دری اتاقهای دیگری قرارگرفته اند . این تالارها ارسی های مرتفع و وسیعی به سوی حیاط دارند که ارسی تالار غربی به کلی تخریب شده است . فضاهای خدماتی شامل آشپزخانه و محل پخت نان در پشت فضاهای اصلی این جبهه قراردارند .
ورودی خانه در گوشه جنوب غربی شامل سردر و هشتی است و به گوشه حیاط راه می یابد . د رطبقه دوم هشتی اتاقی قراردارد که با اتاق گوشوار جبهه جنوبی خانه مرتبط است . خانه دارای ورودی دیگری در گوشه جنوب شرقی است که به اصطبل و سپس حیاط خانه وارد می شود . تزئینات فراوان گچبری رنگی نماهای حیاط به مرور زمان به صورت قطعاتی از دیوار جدا شده و بر زمین ریخته اند . طی عملیات مرمتی سالهای ۱۳۵۷ و ۱۳۶۴ ه . ش. این تزئینات بصورت موقت تثبیت شده و از ریزش آنها جلوگیری بعمل آمده است ولی هنوز در وضعیت نامناسبی قراردارند . نماهای خانه همچنین مزین به درهاو پنجره های متعدد مشبک ب شیشه های رنگی و گره چینی چوبی می باشند که متاسفانه بیشتر آنها آسیب دیده اند . طرح حیاط خانه که منظری مناسب برای دو تالار اصلی بوجود آورده است ، شامل حوض مستطیل طویلی در میانه و چهار باغچه در طرفین آن می باشد .
خانه باکوچی
خانه باکوچی شامل حیاطی مستطیل شکل ودو مجموعه فضایی در جبهه های شمالی و جنوبی آن می باشد . حیاط خانه دو طبقه می باشد که طبقه پائین آن به صورت گودال باغچه است به این ترتیب که حیاط طبقه بالا نقش ارتباطی بین بخشهای مختلف خانه را ایفا می کند .