نيكى به پدر و مادر

نیکى به پدر و مادر، از وظایف اخلاقى است که در واجب بودن شکر منعم ریشه دارد. انسان فطرتا شاکر و سپاسگزار کسى است که به او نیکى کرده است.
سپاسگزارى از پدر و مادر، نشانه و گواه سلامت فطرت است و کسى که به پدر و مادر خود نیکى مى‏کند، از فطرت خود پاسدارى کرده است. اهمیت سپاسگزارى از پدر و مادر، چنان است که خداوند پس از امر به شکرگزارى از خود، شکر پدر و مادر را آورده است:
و وصینا الانسان بوالدیه حملته امه و هنا على و هن و فصاله فى عامین ان اشکر لى و لوالدیک الى المصیر؛ (۲۴۶)
و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش به هنگام باردارى او را با ناتوانى روى ناتوانى حمل کرد و دوران شیرخوارگى او در دو سال پایان مى‏یابد آرى او را سفارش کردیم که شکرگزار من و پدر و مادرت باش که بازگشت همه به سوى من است.
و همان طور که کسى نمى‏تواند شکر پروردگار به جاى آورد، شکرگزارى از پدر و مادر نیز بسیار دشوار و در حد محال است.
از پیامبراکرم(ص) روایت شده است:
لن یجزى ولد عن والده حتى یجده مملوکا فیشتریه و یعتقه؛ (۲۴۷)
هرگز فرزندى پاداش پدرش را ادا نمى‏کند، مگر آن که پدر مملوک باشد و فرزند او را بخرد و آزاد سازد.
و نیز از ایشان روایت شده است:
بر الوالدین افضل من الصلوه و الصوم و الحج و العمره و الجهاد فى سبیل اللَّه؛ (۲۴۸)
نیکى به پدر و مادر برتر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خداست.
نیکى به پدر و مادر چنان اهمیتى دارد که حتى پدر و مادرى که از نظر عقیده دچار انحراف هستند و یا به فرزند خود ظلم کرده‏اند باید مورد احترام واقع شوند و فرزند به آنان نیکى کند. (۲۴۹)
مادر حق ویژه‏اى دارد و نیکى به او مقدم است. امام صادق(ع) فرمودند:
شخصى نزد پیامبر اکرم(ص) آمد و پرسید اى پیامبر! به چه کسى نیکى کنم؟ فرمودند: مادرت پرسید: سپس به چه کسى؟ فرمودند: به مادرت. باز پرسید: سپس به چه کسى؟ فرمودند: به مادرت، دوباره پرسید: سپس به چه کسى؟ فرمودند: به پدرت. (۲۵۰)
وجوب پرهیز از آزار پدر و مادر
خداوند در قرآن کریم نیکى به پدر و مادر را وظیفه‏اى واجب معرفى فرموده است؛ وظیفه‏اى که پس از توحید در پرستش ذکر شده است:
و قضى ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلا هما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما؛ (۲۵۱)
پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر خود احسان کنید؛ اگر یکى از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگى رسیدند به آنها حتى اف مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنى شایسته بگوى.
مطابق این آیه به پدر و مادر امرى واجب وکوچک‏ترین بى‏احترامى به آنان ممنوع است.این وجوب و ممنوعیت چنان که گفتیم پس از بیان وجوب یگانه پرستى ذکر شده است و این گواه اهمیت حقوق والدین است.
اهانت و بى‏احترامى نسبت به والدین به هیچ روى پذیرفته نیست؛ حتى کوچک‏ترین رفتار یا گفتارى که موجب آزار آنان باشد بر طبق این آیه ممنوع است.
امام رضا (ع) فرمودند:
اگر لفظى کوتاه‏تر و سبک‏تر از اف وجود داشت خداوند آن را در آیه ذکر مى‏فرمود.
(۲۵۲)
و در روایت دیگرى آمده است که مقصود از اف کمترین ازار است و اگر کلمه‏اى وجود داشت که بر آزارى کوچک‏تر دلالت مى‏کرد، خداوند از آن نهى مى‏فرمود.(۲۵۳) روایات بسیارى در نهى از آزار پدر و مادر آمده است. امام باقر(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل فرموده‏اند:
ایاکم و عقوق الوالدین فان ریح الجنه توجد من مسیره الف سنه و لا یجدها عاق… (۲۵۴)
از آزار پدر و مادر بپرهیزید، زیرا بوى بهشت از هزار سال فاصله بوییده مى‏شود، ولى آزار دهنده پدر و مادر آن را نمى‏یابد.
آزار والدین حتى اگر آنان ظالم باشند جایز نیست. امام صادق(ع) فرمود:
من نظر الى ابویه نظر ماقت و هما ظالمان له لم یقبل اللَّه تعالى له صلوه؛ (۲۵۵)
کسى که به پدر و مادرش به حالت دشمنى و تنفر نگاه کند خداوند نمازش را نمى‏پذیرد.
فروتنى در برابر والدین
فروتنى در برابر پدر و مادر از سر مهربانى، سفارش خدا و مصداقى از نیکى به پدر و مادر است و نشانه‏اى از روح شکرگزارى به شمار مى‏رود:
واحفض لهما جناح الذل من الرحمه و قل رب رحمهما کما ربیانى صغیرا؛ (۲۵۶)
دو بال فروتنى خویش را از سر مهربانى در برابر آنان فرود آر، و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت کن چنان که مرا در خردى پروردند.
از این بخش از آیه که فرمود: و قل رب ارحمهما کما ربیانى صغیرا مى‏توان دریافت که طلب رحمت و بخشایش براى والدین نیز ریشه در احساس شکرگزارى انسان دارد.
امام صادق(ع) فرمودند:
لا تملا عینیک من النظر الیهما الا برحمه و رقه، و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما، و لا یدک فوق ایدیهما، و لا تقدم قدمهما؛ (۲۵۷)
چشمانت را جز به مهربانى و نرمى به آنان مدوز و صدایت را از صداى آنان بلندتر مکن و دستت را بالاتر از دست آنان مبر و بر آنان پیشى مگیر.
وظیفه فرزند پس از درگذشت والدین
فرزند حتى پس از آن که پدر و مادرش از دنیا مى‏روند. همچنان وظیفه‏اى اخلاقى دارد. او باید براى آنان نماز بگزارد و از خداوند برایشان درخواست رحمت و مغفرت کند. از امام باقر(ع) روایت شده است:
ان العبد لیکون باراً بوالدیه فى حیاتهما ثم یموتان فلا یقصى عنهما دینهما و لا یستغفر لهما فیکتبه اللَّه عاقاً و انه لیکون عاقا لهما فى حیاتهما غیر بار بهما فاذا ما تا قضى دینهما و استغفر لهما فیکتبه اللَّه باراً؛ (۲۵۸)
هر آینه کسى که نسبت به پدر و مادر خود نیکوکار بوده پس از مرگ آنها دین آنان را ادا نمى‏کند و براى آنان استغفار نمى‏نماید پس خداوند او را در شمار آزار دهندگان قرار مى‏دهد. و بسا که کسى آزار دهنده پدر و مادرش بوده و در حیاتشان به آنان نیکى نمى‏کرده است ولى پس از مرگ آنها دین آنها را ادا کرده و برایشان استغفار نموده است پس خداوند او را در شمار نیکى کنندگان به والدین قرار مى‏دهد.
از این روایت فهمیده مى‏شود که اولا: وظیفه سپاسگزارى از پدر و مادر با مرگ آنها خاتمه نمى‏یابد و دیگر این که خداوند راه را براى جبران کوتاهى‏هاى فرزند خطا کار باز گزارده است.
خواهر و برادر
رابطه میان فرزندان یک خانواده رابطه‏اى حساس است. عاطفه‏اى که میان والدین و فرزندان وجود دارد در رابطه خواهرى و برادرى رقیق‏تر مى‏شود. از طرف دیگر خواهران و برادران با یکدیگر به اندازه‏اى که پدر و مادر با فرزندان مدارا مى‏کنند، مدارا نمى‏نمایند؛ به همین دلیل اصطکاک و برخورد سلیقه‏ها و اراده‏ها میان آنان بیشتر است.
فرزندان خانواده در روابط متقابل خود به تدریج آماده ظاهر شدن در جامعه مى‏شوند؛ آنها روابطى را برقرار مى‏کنند که عواطف شدیدى همچون رابطه والدین و فرزندان در آنها نیست. کودک در رابطه با پدر و مادر خود بسیارى از مشکلات این رابطه را به سبب محبت پدر و مادر از سر مى‏گذراند و به سبب اعتمادى که به آنها دارد قادربه ایجاد رابطه مثبت با آنان است. اما در جایى که چنین اعتمادى نیست و چنان محبتى هم وجود ندارد طرف مقابل گذشت کمترى مى‏کند و براى ایجاد ارتباط تشخیص درست انسان‏هاى صالح و درستکار از بدکاران را ضرورى است. اگر کودک از کنار پدر و مادر خود ناگهان به جامعه منتقل شود، در واقع از فضایى که محبت و اعتماد در آن فراوان بوده است به فضایى منتقل مى‏شود که این دو عنصر بسیار کمتر است این انتقال دفعى او را با مشکلاتى در برقرارى رابطه مواجه خواهد ساخت؛ اما اگر در خانواده فرصت ایجاد رابطه با خواهران و برادران خود را داشته باشد حالت میانه‏اى را تجربه مى‏کند که متوسط رابطه والدین و فرزند و رابطه عمومى شهروندان است. بنابراین رابطه خواهرى و برادرى بسیار اهمیت دارد. تجربه نیز نشان مى‏دهد که فرزندان خانواده‏هاى تک فرزند به اندازه کسانى که خواهر و برادر داشته مهارت برقرارى رابطه با همسالان و همکاران را ندارند.
به میزانى که رابطه اعتماد و محبت میان خواهران و برادران کمتر از اعتماد و محبت میان والدین و فرزندان است، حقوق آنان نیز بر یکدیگر کمتر است. در عین حال خواهران و برادران حقوق زیادى نسبت به یکدیگر دارند و وظایف اخلاقى آنان بسیار با اهمیت است. رعایت حقوق خواهران و برادران رابطه عاطفى آنان را تقویت مى‏کند و تقویت این رابطه در واقع نیکى به پدر و مادر است؛ زیرا والدین همواره دوست دارند فرزندانشان رابطه‏اى محبت‏آمیز با هم داشته باشند و اگر این خواسته خود را برآورده ببینند، خشنود خواهند شد.
براى آشنایى با حق خواهران و برادران به رساله الحقوق امام زین العابدین (ع) رجوع مى‏کنیم:
و اما حق اخیک فتعلم انه یدک التى تبسطها و ظهرک الذى تلتجى الیه و عزک الذى تعتمد علیه و قوتک التى تصول بها فلا تتخذه سلاحا على معصیه اللَّه و لا عده لظلم بحق اللَّه و لا تدع نصرته على نفسه و معونته على عدوه و الحول بینه و بین شیاطینه و تأدیه النصیحه و الاقبال علیه فى اللَّه، فان انقاد لربه و احسن الاجابه له و الا فلیکن اللَّه آثر عندک و اکرم علیک منه؛ (۲۵۹)
و اما حق برادر تو این است که بدانى که او برایت چون دستى است که مى‏گشایى و پشتوانه‏اى است که به آن پناه مى‏برى و عزتى است که به آن تکیه مى‏کنى و نیرویى است که به وسیله آن چیرگى مى‏یابى. پس او را وسیله‏اى براى معصیت خدا و کمکى براى ستم به حق خداوند مگیر و در یارى او کوتاهى مکن و او را در برابر دشمنش یارى کن و میان او و شیاطینش فاصله انداز و او را نصیحت کن و در راه خدا به او روى آور. پس اگر مطیع فرمانبر پروردگارش بود با او باش و گرنه باید که خداوند در نزد تو محبوب‏تر و بزرگ‏تر از او باشد.
از این جملات در مى‏یابیم که در نسبت برادرى اصل بر آن است که برادران دو وظیفه را نسبت به هم انجام مى‏دهند:
۱ – یار و حامى یکدیگر باشند.
۲ – در راه خدا ناصح و خیر خواه یکدیگر باشند.
این دو وظیفه یکدیگر را تکمیل مى‏کنند و هیچ یک بدون دیگرى وظایف برادرى را کامل نمى‏کند به نظر مى‏رسد رابطه خونى و عاطفى برادرى تا اندازه بسیار موجب حمایت برادران از یکدیگر مى‏شود ولى اگر این حمایت توأم با بصیرت نسبت به اهداف زندگى نباشد به حمایت‏هاى ناروا و ظالمانه مى‏انجامد براى پیشگیرى از این گونه حمایت‏هاى ناروا لازم است فقط از کسى که هدف اخلاقى و الهى را تعقیب مى‏کند حمایت شود و اگر کسى در مسیر ناصواب حرکت مى‏کند. از آن راه باز داشته و نصیحت شود. توجه به حق بودن یا نبودن آن چه مورد حمایت واقع مى‏شود، حمایت کننده و حمایت شونده را از گناه و ظلم باز مى‏دارد. هر گاه برادرى در مسیر مخالف خدا گام زند وظیفه برادران او نصیحت کردن است و چون در طریق الهى حرکت کند وظیفه برادران حمایت از اوست.
اگر حمایت و نصیحت با هم جمع شوند، مصداق حقیقى نیکى کردن پدید مى‏آید. نیکى حقیقى به پدر و مادر نیز باید ترکیبى از این دو باشد؛ با این تفاوت که پدر و مادر حتى اگر نصیحت‏پذیر نباشند باز هم باید از آزردن و جدایى از آنها پرهیز کرد، ولى رابطه برادرى و خواهرى این گونه نیست.
از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است‏۶
بر امک و اباک و اختک و اخاک ثم ادناک فادناک؛ (۲۶۰)
به مادر و پدر و خواهر و برادرت نیکى کن، سپس به خویشاوندان نزدیک و آن گاه به خویشان دور نیکى کن.
صله رحم
پس از اعضاى اصلى هر خانواده خویشاوندان قرار دارند. رابطه خویشاوندانى که رابطه‏اى خونى و مادرى (رحم) دارند، ادامه روابط خانوادگى خواهران و برادران است. داشتن رابطه و احترام به خاله دایى و نزدیکان مادر که مادر روزى با آنان در یک خانه زندگى کرده و رابطه‏اى عاطفى با آنان دارد و هنوز خواستار ادامه رابطه با آنهاست احترام به خواسته مادر تلقى مى‏شود. در مورد عمه و عمو نیز همین مسئله صادق است؛ احترام به آنان و حفظ و ادامه رابطه عاطفى با آنها نیز، در واقع احترام به خواسته پدر است.
در روابط خویشاوندى نیز محبت میان طرفین شدید است ولى به اندازه محبت میان والدین و فرزندان نیست. حفظ پیوند عاطفى و محبت‏آمیز میان خویشاوندان محافظت از مهربانى در گستره‏اى وسیع است. خویشاوندى در حقیقت زمینه روحى و عاطفى مناسب براى نیکى کردن به دیگران است.
پیوند با ارحام موجب مى‏شود برخى شئون مربوط به ارحام را شأنى از خود تلقى کنیم و نیکى به آنان را نیکى به خود بدانیم. این ویژگى رابطه خویشاوندى انگیزه نیکى کردن را افزایش مى‏دهد و توفیق عمل صالح را بیشتر مى‏سازد. و عمل صالح بیشتر موجب نزدیک شدن انسان به هدف زندگى است. پیامبر اکرم(ص) فرموده‏اند که خداوند فرمود:

انا الرحمن و هذه الرحم، شققت لها اسماً من اسمى فمن وصلها وصلته و من قطعها بتته؛
(۲۶۱)
من الرحمن هستیم و اینان رحم از نام خود نامى برایشان جدا کردم، پس کسى که به رحم بپیوندد به او مى‏ پیوندم و کسى که از رحم بگسلد از او بگسلم.
رحم مادران مایه پیوند مهرآمیز آدمیان است و این رحمت و مهربانى میان خویشاوندان را خداوند قرار داده است؛ همان گونه که رحمت میان مؤمنان را به رحمت خویش پدید آورد. خداوند همه انسان‏ها را از یک پدر و مادر آفرید؛ آدمیان همه خویشاوند هستند و اگر به این موضوع اندیشه کنند مهربانى میان آنان بیشتر خواهد بود:
یا ایها الناس اتقوا ربکم الذى خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بث منهما رجالا کثیرا و نساءاً و اتقوا اللَّه الذى تساءلون به و الارحام ان اللَّه کان علیکم رقیباً؛ (۲۶۲)
اى مردم، از پروردگارتان که شما را از نفس واحدى آفرید و جفتش را نیز از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیارى پراکنده کرد پروا دارید، و از خدایى که به نام او از همدیگر درخواست مى‏کنید پروا نمایید و زنهار از خویشاوندان مبرید که خدا همواره بر شما نگهبان است.
اولیاء خدا حتى جنگ با گمراهان را براى بسط توحید و از سر مهربانى به انسان‏ها انجام داده‏اند.
به هر حال رحمت طبیعى میان ارحام، راه پیوندهاى انسانى را هموارتر مى‏کند و کسى که از ارحام خود بگسلد، به گسستن از بیگانگان نزدیک‏تر است و از همین روست که قطع رحم نکوهش شده است.
امام صادق(ع) فرمودند:
اتقوا الحالقه فانها تمیت الرجال، قلت: و مالحالقه؟ قال: قطیعه الرحم؛ (۲۶۳)
از حالقه بپرهیزید که مردان را مى‏میراند. شخصى پرسید: حالقه چیست؟ امام پاسخ دادند: گسستن از خویشاوندان.
امیرالمؤمنین(ع) در خطبه‏اى چنین فرمودند:
اعوذباللَّه من الذنوب التى تعجل الفناء؛
از گناهانى که نابودى را زود هنگام مى‏کنند به خدا پناه مى‏برم. شخصى پرسید: مگر گناهى هست که نابودى زودرس آورد؟ ایشان فرمودند:
نعم و یلک قطیعه الرحم؛
آرى، واى بر تو، بریدن از خویشاوندان. سپس فرمودند:
ان اهل البیت لیجتمعون و یتواسون و هم فجره فیرزقهم اللَّه جل و عز، و ان اهل البیت لیتفرقون و یقطع بعضهم بعضا فیحرمهم اللَّه و هم اتقیاء (۲۶۴)
بسا خویشاوندانى که گناهکارند و لى با هم اجتماع و تواسى مى‏کنند، پس خداوند بزرگ عزیز آنان را روزى مى‏دهد، و بسا خویشاوندان پرهیزکارى که از یکدیگر دورى مى‏کنند و از هم مى‏گسلند، پس خداوند آنان را محروم مى‏سازد.
هر چه بریدن از خویشاوندان نکوهیده و داراى آثار سوء است، صله رحم ستوده و مبارک است:
ان افضل ما توسل به المتوسلون الى اللَّه سبحانه الایمان… وصله الرحم فانها مثراه فى المال؛
(۲۶۵)
همانا بهترین چیز که نزدیکى خواهان به خداوند به آن دست یازیده‏اند ایمان… و پیوند با خویشان است که مال را افزون سازد و اجل را واپس اندازد.
و نیز فرمود:
فرض اللَّه الایمان تطهیرا من الشرک… و صله الرحم منماه للعدد؛ (۲۶۶)
خدا ایمان را واجب کرد تا موجب پاکى از شرک باشد… و پیوند با خویشان را واجب کرد تا سبب رشد و فراوانى عدد گردد.
امام سجاد(ع) از رسول خدا(ص) روایت فرمود:
من سره ان یمداللَّه فى عمره، و ان یبسط له فى رزقه فلیصل رحمه؛ (۲۶۷)
کسى که خوش دارد خدا عمرش را دراز کند و روزیش را گشاده سازد پس به خویشاوندانش بپیوندد.
آثار صله رحم در برکات دنیاى خلاصه نمى‏شود، بلکه با جلوگیرى از گناه آخرت را نیز آباد مى‏کند:
امام صادق(ع) فرمود:
ان صله الرحم و البر لیهونان الحساب و یعصمان من الذنوب فصلوا ارحاکم و بروا باخوانکم و لو بحسن السلام و رد الجواب؛ (۲۶۸)
پیوند با خویشاوندان و نیکوکارى، حساب آخرت را آسان مى‏کند و از گناهان باز مى‏دارد. پس به خویشان خود بپیوندید و به برداران خود نیکى کنید، حتى اگر به نیکى سلام و دادن جواب باشد.
از آنجا که پدر و مادر واسطه فیض الهى به فرزندان هستند، و رضاى خدا در رضاى ایشان است و احسان به والدین در قرآن در کنار عبادت خدا واجب شمرده شده است، از اینرو لازم است که حقوق آنها را بشناسیم و در برآوردن آن بکوشیم؛ چراکه برآوردن حقوق پدر و مادر جز از طریق آشنایى با حقوق ایشان امکان ندارد.
تعریف حقوق
حقوق جمع حق است و حق از ریشه “حقق” به معنى هر کار و سخنى است که بر حسب واقع، آنطور که واجب است و به اندازه‏اى که واجب است و در زمانى که واجب است انجام شود.(۱) در مختار الصحاح در توضیح این لغت آمده است:«حقّ الشى اى وجب»،یعنى حق چیزى است که واجب مى ‏شود.
اهمیت حقوق پدر و مادر
۱- در سوره‏هاى بقره/۸۳، نساء/۳۶، انعام/۵۱ و اسراء/۲۳ نیکى به والدین بلافاصله پس از مسأله توحید قرار گرفته است. این امر بیانگر آن است که در اسلام تا چه اندازه بر اهمیّت حقوق پدر و مادر تأکید شده است.
۲- احترام به پدر و مادر از اوصاف برجسته انبیاء الهى مانند حضرت یحیى، مسیح، نوح، ابراهیم(علیهم السلام) بر شمرده شده است. از قول حضرت یحیى در قرآن نقل شده است که: «خدا من را طورى خلق کرد که نسبت به پدر و مادرم خوش‏رفتار باشم.» قرآن این مطلب را در مورد حضرت عیسى  نیز بیان مى‏ کند: «خدا مرا طورى خلق نکرد که نسبت به مادرم بدرفتار باشم.» باز در جاى دیگر مى ‏فرماید: «من نسبت به مادرم نیک رفتارم.»
همچنین پیامبر اسلام  در جواب سؤال فردى که از او پرسید: «من أعظم حقاً على الرجل؟»،یعنى: »چه کسانى بزرگترین حق را بر فرد دارند؟« فرمودند: «والداه»، یعنى «پدر و مادرش».
تقدم حق مادر بر پدر
در ذیل به بیان چند حدیث، درخصوص تقدم حق مادر بر حق پدر مى‏  پردازیم:
۱- جاء رجل آخر قائلاً یا رسول اللَّه من احق الناس بحسن صحابتى؟ قال: أمک قال: ثم من؟ قال: امک قال: ثم من؟ قال: امک قال: ثم من؟ قال: ابوک.
۲- جاء رجل فسأل رسول اللَّه عن برالوالدین فقال ابرر امک، ابررامک، ابرر امک، ابرر اباک، ابرر اباک، ابرر اباک.
در این حدیث نیکى به مادر قبل از نیکى به پدر ذکر شده و تکرار هر دو نشانگر اهمیت نیکى به والدین است.
۳- عن الامام الباقر)ع(: «ان موسى بن عمران قال: «یا رب اوصنى» قال: «اوصیک بى»قال: «یا رب اوصنى» قال: «اوصیک بى» ثلاثاً قال: «یا رب اوصنى» قال:«اوصیک بامک» قال: «یا رب اوصنى» قال: «اوصیک بامک» قال: «یا رب اوصنى» قال: «اوصیک بأبیک».(5)
در این حدیث خداوند ابتدا دو مرتبه حضرت موسى را سفارش به خودش مى ‏کند سپس دو مرتبه پیامبرش را سفارش به مادر مى‏ کند آنگاه یک مرتبه او را سفارش به پدر مى‏ کند. 
نکته هاى زیر از این حدیث بدست مى ‏آید:
الف) خداوند سفارش به مادر را قبل از سفارش به پدر ذکر مى‏ کند.
ب) خداوند سفارش به مادر را همردیف سفارش به خود قرار داده است.
ج) خداوند حضرت موسى را که هم پیامبر است و هم معصوم از خطاست  به مادرش سفارش مى ‏کند و این سفارش را دو مرتبه، تکرار مى ‏کند که این امر اهمیت حق مادر را مى ‏رساند.
۴- پیامبر فرمودند: «حق مادر دو برابر حق پدر است.»
۵- قال على ‏بن الحسین(ع): «اوجبها علیک حق امک ثم حق ابیک».
۶- جاء رجل الى رسول اللَّه قال: «یا رسول اللَّه: اىّ الوالدین اعظم حقاً. قال : التى حملته بین الجنبین.»
۷- پیامبر مى ‏فرماید: «یوصیکم اللَّه بامهاتکم ثم یوصیکم بامهاتکم، ثم یوصیکم بامهاتکم ثم یوصیکم بالأقرب فالأقرب»
۸- در کتاب فقه الرضا آمده است که: «و اعلم أن حق الأم الزم الحقوق و اوجب»
۹- خداوند به موسى مى ‏فرماید: «ألا ان رضاها رضائى و سخطها سخطى» یعنى «اى موسى آگاه باش که رضاى مادر رضاى من است و خشم مادر خشم من است».
ناتوانى در اداى حق مادر
امام سجاد در رساله الحقوق در مورد حقوق مادر مى ‏فرماید: «حق مادرت این است که بدانى او به گونه ‏اى تو را حمل کرده است که هیچ کس چنین لطفى به دیگرى نمى ‏کند و او تو را حفظ و نگهبانى کرد و باکى نداشت که خود گرسنه باشد و تو را سیر سازد و خود تشنه بماند و تو را سیراب سازد و خود برهنه باشد و تو را بپوشاند و خود در معرض تابش شدید آفتاب قرار گیرد ولى براى تو سایه‏اى از محبت ایجاد کند و خود رنج بیدارى کشد ولى آسایش تو را فراهم سازد و از سرما و گرما حفظت کرد تا از آنِ او باشى. پس هر آینه توان سپاسگزارى او را ندارى مگر به کمک خدا و مددرسانى او».
در روایت آمده است که روزى فردى از پیامبر پرسید: «ما حق الوالده؟» پیامبر جواب دادند: «هیهات هیهات لو أنه عدد رمل عالج و قطر المطر أیام الدنیا قام بین یدیها ما عدل ذلک یوم حملته فى بطنها». یعنى هرگز نخواهى توانست!هرگز نخواهى توانست! اگر فرزند به تعداد ریگ هاى بیابان و قطرات باران در جهان، در اداى حق مادر بکوشد معادل روزى که مادر فرزند را در شکمش حمل مى ‏کرد نمى ‏شود.
همچنین روزى فردى به پیامبراکرم گفت: «من مادر پیرم را به پشتم حمل مى ‏کنم و از روزى ‏ام به او مى ‏خورانم. آیا حق مادرم را به جا آورده ‏ام؟» پیامبر فرمودند: «نه، زیرا که مادرت نیز تو را حمل کرد و نیز از شیره جانش به تو خورانید.» بنابراین هر چه انسان در دوران پیرى در حق مادر بکوشد مادر نیز در دوران کودکى آن را براى فرزند انجام داده است. در ادامه پیامبر فرمودند: «و کانت تصنع ذلک لک و هى تحبّ حیاتک و انت تصنع هذا بها و تحب مماتها»، یعنى: «مادرت در تمامى مراحل، کارهایى که براى تو مى‏ کرد آرزوى زنده ماندنت را مى‏ کرد، در حالى که تو آن کارها را مى‏ کنى و آرزوى مرگ مادر پیرت را دارى».
حقوق پدر و مادر
بدلیل آنکه در قرآن و روایات به حقوق مادر و پدر، همه جا در کنار هم اشاره شده است، ما نیز به حقوق آنها به طور کلى اشاره مى ‏کنیم و بعضى از حقوق را که اختصاص به مادر دارد در کنار آن نقل مى ‏کنیم.
الف) خوش رفتارى
نباید والدین به خصوص مادر را در امور دنیوى در رنج و مشقت قرار داد هر چند مسلمان نباشند. چنانکه در قرآن آمده است «و صاحبهما فى الدنیا معروفاً» (لقمان/۱۵)
ب) دعا و طلب مغفرت
یکى دیگر از حقوق والدین دعا است؛ چنانکه مستحب است در حق ایشان این دعاى قرآنى خوانده شود: «رب اغفر لى و لوالدىّ و ارحمهما کما ربیانى صغیراًو اجزهما بالاحسان احساناً و بالسیئات غفراناً».
آیت اللَّه جوادى آملى در شرح این آیه مى‏ گوید: «در این آیه، لفظ «ربیانى» به دنیا آوردند مرا( آمده است نه لفظ «ولدانى» )رشد دادند مرا و پدر و مادر باید به تربیت فرزند توجّه داشته باشند و هر قدر فرزندشان را خوب تربیت کنند همان اندازه نسبت به فرزندشان حق دارند».
ج) سپاسگزارى از والدین
خداوند در قرآن مى‏فرماید:« اشکر لى و لوالدیک» (لقمان / ۱۴)
در توضیح آیه فوق باید گفت بر اساس قاعده عقلى «وجوب شکر منعم» شکر خدا واجب است. پدر و مادر نیز یکى از مجارى فیض خدا و مصادیق نعمت او هستند. ایشان هم منعم هستند و هم نعمت. از اینرو ما باید در درجه اول شکر خدا را بجا آوریم که چنین نعمت بزرگى به ما ارزانى داشته و سپس در اداى حقوق پدر و مادر که ولى نعمت ما هستند و بخاطر ما زحمات زیادى را متحمل شده ‏اند بکوشیم. بنابراین بدلیل آنکه والدین مجراى وصول فیض و نعمت الهى به ما مى ‏باشند سپاسگزارى از ایشان در طول سپاسگزارى از خدا قرار مى ‏گیرد. البته روشن است که مقصود از سپاسگزارى و تشکر از والدین تنها تشکر زبانى نیست بلکه مقصود احترام قلبى و عملى و قیام به اداى حقوق ایشان است.
امام صادق در مورد سپاسگزارى از والدین مى ‏فرماید: «یجب للوالدین على الولد ثلاثه اشیاء: شکرهما على کل حال و طاعتهما فیما یأمرانه و ینهیانه عنه فى غیر معصیه اللَّه و نصیحتهما فى السرّ و العلانیه». یعنى سه چیز بر فرزند، در حق پدر و مادر واجب است:
۱- شکر پدر و مادر به هر شکل ممکن؛
۲- اطاعت از پدر و مادر در هر چیزى که امر و نهى مى‏ کنند به جز در گناه و معصیت خدا
۳- خیرخواهى براى ایشان در پیدا و نهان.
د) رعایت ادب و پرهیز از شکوه
خداوند در آیه ۲۳ و ۲۴ سوره اسراء مى ‏فرماید: «فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما و قل لهما قولاً کریماً واخفض لهما جناح الذل من الرحمه». از این آیه نکات ذیل را مى ‏توان برداشت کرد:
۱- لفظ «اخفض» همراه «ذل» آمده و هر دو به معناى نرمش و فروتنى با پدر و مادر است و تکرار دو کلمه هم معنا نشانه تأکید بر آن است.
۲- تواضع به پدر و مادر باید نشأت گرفته از رحمت و عواطف قلبى و عمل به فرایض الهى باشد نه از روى کراهت و اجبار.
در زمینه اف نگفتن به پدر و مادر امام رضا مى ‏فرماید: «أدنى العقوق أف و لو علم اللَّه شیئاً ایسر منه و اهون منه لنهى عنه»،یعنى کمترین چیزى که باعث عاق پدر و مادر مى‏ شود، اف گفتن بدان هاست. و هر آینه اگر چیزى ساده ‏تر و خفیف ‏تر از آن وجود داشت، خدا حتماً از آن نهى مى ‏کرد.« بنابراین اگر از کمترین چیزى که باعث آزار پدر و مادر شود نهى شده است، به طریق اولى بالاتر از آن را هم که باعث آزار آنها مى ‏شود نباید انجام داد. در حدیث آمده ‏است: «ان اضراک فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما ان ضرباک… ان ضرباک فقل لهما غفر اللَّه لکما فذلک منک قول کریم… و لا تملأ عینک من النظر الیهما الا برحمه و رقه و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما و لا یدک فوق ایدیهما و لا تقدم قدمهما»،یعنى اگر پدر و مادر تو را غمگین کردند بدانها کمترین حرفى نزن و اگر تو را زدند، آنها را زجر مده بلکه به آنها بگو خداوند شما را بیامرزد و این سخن همان قول کریم است که خداوند در قرآن آورده…. و به پدر و مادرت جز با نظر رحمت و مهربانى نگاه نکن و صدایت را بالاتر از صداى آنها نبر و دستت را بالاى دست ایشان بلند نکن و در هنگام راه رفتن جلوتر از قدم‏هاى ایشان راه نرو.مقصود از عبارت »دستت را بالاى دست پدر و مادر قرار مده یعنى هنگام گفتگو با آنها دستت را بالاى دست آنها مبر چنانکه نزد عرب رایج بود که هنگام گفتگو دستانشان را باز مى ‏کردند و تکان مى‏ دادند.
ه ) نیکى و احسان
آیات ۱۷/اسراء، ۲۹/عنکبوت، ۴۶/احقاف، ۸۳/بقره در مورد احسان به پدر و مادر است.
خداوند در آیه ۸۳ سوره بقره مى‏ فرمایند: «و اذ اخذنا میثاق بنى اسرائیل لا تعبدون الا اللَّه وبالوالدین احساناً».
این آیه شریفه به سه نکته اشاره دارد:
۱- احسان به والدین در ردیف عبادت و بندگى خدا قرار گرفته است.
۲- نیکى به والدین اختصاص به آیین پیامبر ندارد؛ بلکه در ادیان دیگر نیز مطرح بوده است.
۳- به دلیل اهمیت احسان به پدر و مادر خداوند از بنى اسرائیل نسبت به این امر عهد و پیمان گرفته ‏است.
حال این سوال مطرح است که چرا احسان به پدر و مادر در قرآن تکرار شده است؟ نخست به دلیل اهمیت حقوق ایشان است. دیگر آنکه چون در دوران کهنسالى نگهدارى پدر و مادر زحمت دارد، به همین دلیل بارها در قرآن عبارت «و بالوالدین احساناً» آمده است.
روزى فردى از حضرت ابا عبد اللَّه در مورد آیه «و بالوالدین احساناً» پرسید، حضرت فرمودند: «الاحسان أن تحسن صحبتهما و أن لا تکلّفهما أن یسألاک شیئاً مما یحتاجان الیه و ان کانا مستغنیین»،یعنى احسان آن است که با آنان معاشرت نیکو و پسندیده داشته باشى و در مجالست و مصاحبت، از احترام به آنها دریغ نورزى و آنها را مجبور نکنى تا چیزى را که احتیاج دارند از تو بخواهند، هر چند بى نیاز باشند. از این حدیث برمى‏آید که انجام کار – در صورت درخواست و مطالبه پدر و مادر – احسان نمى ‏باشد بلکه نیکى کردن به آنها بدون اظهار حاجت احسان است».
خواجه نصیر الدین طوسى در مورد احسان والدین به فرزندان و بالعکس مى ‏گوید: «محبت پدر و مادر فرزندان را محبت طبیعى است و محبت فرزندان ایشان را محبتى ارادى و به این سبب در شرایع، اولاد را به احسان به آباء و امهات سفارش کرده ‏اند و فرق میان حقوق پدران و مادران از اینجا معلوم مى ‏شود، که حقوق پدر روحانى ‏تر است و به این سبب تنبیه فرزند بر آن بعد از تعقل حاصل آید و حقوق مادر جسمانى ‏تر، و به این سبب هم در اول احساس، فرزند آن را فهم مى ‏کند و به مادران میل زیاد نمایند و به این قضیه اداى حقوق پدران به بذل طاعت و ذکر خیر و دعا و ثنا که روحانى ‏تر است باید و اداى حقوق مادران به بذل مال و ایثار اسباب تعیش و انواع احسان که جسمانى ‏تر است زیاده باید».
و) نیکى به پدر و مادر در زمان حیات و پس از مرگ
نیکى یا بِرّ آن است که از آنچه دوست داریم، بدهیم زیرا مقام ابرار نیز چنین است. حضرت صادق(ع) درخصوص برو نیکى به پدر ومادر مى‏ فرمایند: «ما ینمع الرجل منکم أن یبروا الوالدین حیین و میتین یصلى عنهما و یتصدق عنهما و یحج عنهما و یصوم عنهما فیکون الذى صنع لهما و له مثل ذلک فیزیده اللَّه ببرّه و صلاته خیراً کثیراً»،یعنى چه چیز مانع از آن مى ‏شود که به پدر و مادرتان در دنیا و پس از مرگ نیکى کنید: براى آنها نماز بخوانید و صدقه دهید و حج بگذارید و روزه بگیرید و مانند آن برایشان انجام دهید، زیرا خداوند به نیکى شما خیر زیاد مى ‏دهد«. در روایت آمده است که روزى فردى به پیامبر گفت: »مرا سفارشى ده« پیامبر فرموند: «والدیک فاطعهما و برّهما حیین کانا او میتین و ان امراک أن تخرج من اهلک و مالک فافعل فان ذلک من الایمان»،یعنى تو را به پدر و مادرت سفارش مى کنم که به آنان در حیات و ممات نیکى کنى و اگر به تو امر کردند که از مال و خانه‏ات بگذرى، پس چنین کن، زیرا این جزئى از ایمان است.
علامه مجلسى در شرح نیکى به پدر و مادرى که فوت کرده ‏اند مى ‏گوید: «با طلب مغفرت و آمرزش براى پدر و مادر و پرداخت دیون و قرض‏هاى آنان و به جا آوردن قضاى عبادات آنان و انجام کارهاى خیر و صدقه براى آنان و تمام کارهایى که باعث رسیدن ثواب به ایشان مى ‏شود به آنان نیکى کن.» امام صادق مى‏ فرمایند: «بر الوالدین من حسن معرفه العبد باللَّه، اذ لا عباده اسرع بلوغاً بصاحبها الى اللَّه من بر الوالدین المسلمین لوجه اللَّه لان حق الوالدین مشتق من حق اللَّه» یعنى نیکى به پدر و مادر از حسن معرفت بنده نسبت به خدا نشأت مى‏گیرد؛ زیرا هیچ عبادتى سریعتر از نیکى به پدر و مادر مسلمان به رضایت خدا منجر نمى ‏شود، زیرا حق پدر و مادر از حق خدا ریشه گرفته است».
آثار نیکى به پدر و مادر
نیکى به پدر و مادر آثار زیادى دارد از جمله:
۱- نیکى متقابل فرزندان:امام صادق  مى ‏فرمایند: «برّوا ءابائکم یبرّکم ابناءکم»، یعنى به پدر ومادرتان نیکى کنید تا فرزندانتان به شما نیکى کنند.
۲- طول عمر: پیامبر فرمودند: «من بَرّ الوالدین زاد اللَّه فى عمره».
۳- آسانى سکرات موت: پیامبر فرمودند: «من احب أن یخفف اللَّه عنه سکرات الموت فلیکن بوالدیه باراً»، یعنى هر کس دوست دارد خداوند سکرات موت را براى او آسان گرداند پس به پدر و مادرش نیکى کند».
شهید اول (قدس اللَّه) در کتاب «قواعد» بعضى از حقوق پدر و مادر را چنین برمى شمارد:
۱- سفر مباح و حتى سفر مستحب بدون اجازه (پدر و مادر) حرام است.
۲- فرمانبردارى ایشان در هر کارى اگر چه در امر مشکوک و مشتبه (البته اگر منجر به معصیت خدا نشود)( واجب است.
۳- اگر وقت نماز فرا رسیده باشد و(پدر و مادر) انجام کارى را از فرزند بخواهند باید نمازش را به تأخیر اندازد.
۴- اختیار منع فرزند از جهاد کفائى را دارند. رسول خد در این باره فرمودند: «لا ینبغى للرجل أن یخرج الى الجهاد و له أب أو ام الا باذنهما». همچنین نفقه پدر و مادر در صورت عدم استطاعت مالى بر عهده فرزند است و این نفقه با فضیلت‏ترین انفاقها در راه خداست. چنانکه پیامبر فرمودند: «هل تعلمون اى نفقه فى سبیل اللَّه افضل؟ قالوا: اللَّه و رسوله اعلم. قال: نفقه الولد على الوالدین».
حقوق والدین
امیر المؤمنین على مى ‏فرماید: «من العقوق اضاعه الحقوق»،یعنى ضایع کردن حقوق از جمله عقوق است.
محقق خوانسارى در شرح این حدیث مى ‏گویند: «مراد این است که عقوق پدر و مادر فقط این نیست که کسى با ایشان بدرفتارى کند و ایشان را آزار دهد، بلکه بجا نیاوردن حقوق ایشان از تعظیم و تکریم و فرمانبردارى و مانند آن نیز از جمله عقوق به شمار مى ‏رود و وزر و وبال دارد». همانطور که مى ‏دانیم عاق مادر شدن، حرام است چنانکه پیامبر فرمودند: «ان اللَّه حرم علیکم عقوق الامهات». آیت اللَّه جوادى آملى مى‏گویند: »عقوق پدر و مادر جزء معاصى کبیره است. عاق زن و فرزند شدن حرام نیست بلکه عاق پدر و مادر حرام است.«(30) بنابراین ما باید از عواملى که عقوق والدین را در پى دارد بپرهیزیم. پیامبر مى ‏فرمایند: «ایاکم و عقوق الوالدین فان ریح الجنه توجد من مسیره الف عام و لا یجدها عاق» یعنى: «بترسید از اینکه عاق پدر ومادر و مغضوب آنها شوید زیرا بوى بهشت از هزار سال راه به مشام مى‏رسد، ولى هیچگاه به کسانى که مورد خشم پدر و مادر هستند نخواهدرسید».
عوامل موثر در عقوق والدین
یکى از عواملى که عقوق والدین را در پى دارد، نگاه تند و غضبناک به پدر و مادر است. چنانکه امام صادق مى‏فرماید: «من العقوق أن ینظر الرجل الى ابویه یَحِدّ الیهما النظر». حتى اگر پدر و مادر نسبت به فرزند ظلم کرده باشند باز فرزند حق ندارد با نگاه بغض آلود و غضبناک بدان ها بنگرد. یکى از آثار این عمل عدم قبولى نماز است چنانکه در حدیث آمده است: «من نظر الى والدیه نظر ماقت و هما ظالمان له لم تقبل له صلاه». 
همچنین باید بدانیم که ممکن است فردى در زمان حیات پدر و مادر مورد رضاى آنها باشد ولى بعد از مرگ آنها به خاطر عدم برآوردن حقوق آنها مثل ادا نکردن قرضهاى آنان و… مورد عاق ایشان قرار گیرد. عکس این مطلب نیز ممکن است، یعنى چه بسا افرادى در دنیا مورد عاق پدر و مادر قرار گیرند ولى بعد از مرگ آنها، به سبب اداى حقوق آنان – مثل اداء قرض و انجام خیرات و مبرات براى آنها و… مورد رضاى پدر و مادر قرار گیرد.
از مطالبى که گفته شد این نتیجه به دست مى ‏آید که حقوق والدین خصوصاً حقوق مادر از جمله حقوق واجبى است که بر عهده هر فرد است و در آیات و روایات نیز بسیار بر آن تأکید شده است.