تغییر جنسیت/نظر فقها درباره تغییر جنسیت/حکم فقهی تغییر جنسیت/تراجنسیتی ها

تغییر جنسیت

تغییرِ جنسیت : تغییر جنس مرد به زن و جنس زن به مرد به‌ وسیله تغییر آلت تناسلی و برخی اندام‌های بدن به ‌همراه تغییرات هورمونی است. این مسئله از مسائل نوظهور در فقه پزشکی است که امروزه به دلیل فراگیر بودن آن در جوامع اسلامی، مورد مطالعه و نظریه‌ پردازی فقیهان مسلمان قرار گرفته است.

تغییر جنسیت با توجه به این که بر روی افراد سالم، خنثی (دو جنسه) و تَراجنسیتی (افرادی که در واقع جنسیت آنها یا زن است یا مرد، اما به لحاظ روانی و رفتاری خود را به جنس مخالف ملحق می‌دانند) صورت می‌پذیرد، به سه قسم تقسیم شده و فقیهان برای هر قسم، احکامی را بیان کرده‌اند.

بنا به فتوای برخی فقهای شیعه تغییر جنسیت به‌ خودی‌ خود، اگر ضرر نداشته باشد و با فعل حرامی مانند لمس و نگاه حرام، همراه نباشد، جایز است.

برخی دیگر از فقها تغییر جنسیت در افراد سالم را حرام دانسته و انجام آن را فقط در افراد خنثی؛ به‌ویژه خنثای مشکل (خنثایی که هر دو آلت تناسلی مرد و زن را دارد و نمی‌توان او را به جنس زن یا جنس مرد ملحق کرد) جایز دانسته‌اند. سیدصادق شیرازی هرگونه تغییر جنسیت را به‌طور مطلق حرام دانسته است.

گفته می‌شود عده‌ای از فقها با جواز تغییر جنسیت افراد تراجنسیتی مخالفند. البته فقیهانی چون سید روح‌الله خمینی، حسینعلی منتظری و سیدعلی خامنه‌ای این نوع تغییر جنسیت را اگر با هدف معالجه باشد، جایز شمرده‌اند.

به گفته برخی محققان، سید روح‌الله خمینی نخستین فقیهی بود که در مسئله تغییر جنسیت اظهار نظر کرد. همچنین نخستین فقیهی در ایران بود که به جواز تغییر جنسیت در افراد تراجنسیتی، فتوا صادر کرد.

جایگاه

تغییر جنسیت از مسائل نوظهور در فقه پزشکی و زمینه ‌ساز مسائل فراوانی در حوزه فقه و حقوق خانواده است. فقیهان و قانون‌گذاران علاوه بر بررسی حکم جواز یا عدم جواز تغییر جنسیت، به پرسش‌های مختلف دیگری از قبیل بقا یا عدم بقای ازدواج پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین، ولایت و سرپرستی شخص پس از تغییر جنسیت، مسئله ارث، نفقه، مهریه و…پاسخ داده‌اند.

تغییر جنسیت در گذشته وجود نداشته و با پیشرفت تکنولوژی و توسعه دانش پزشکی، امروزه در بسیاری از کشورها از جمله ایران، انجام می‌پذیرد.

ازاین‌رو، در آثار فقهی گذشته بحثی با عنوان «تغییر جنسیت» مطرح نبوده است و فقیهان معاصر در ضمن رساله‌ها و آثار موسوم به استفتائات، رساله‌هایی که در فقه پزشکی نگاشته شده و گاهی در ضمن مقاله‌هایی درباره آن اظهار نظر کرده‌اند. برخی فقیهان نیز در ضمن دروس خارج فقه خود احکام این مسئله را بررسی کرده‌اند.

تعریف

تغییر جنسیت (تحویل الجنس) عبارت است از تغییر آلت تناسلی، به گونه‌ای که جنس زن به مرد و جنس مرد به زن تبدیل گردد. تغییر جنسیت از مرد به زن به این صورت است که آلت تناسلی مردانه با عملیات جراحی برداشته و به جای آن مَهبِل قرار داده شده و پستان‌ها نیز بزرگ می‌شود و در تغییر جنسیت از زن به مرد، عضوهایی مانند رحم، تخمدان و سینه برداشته می‌شود و به‌جای آن دستگاه تناسلی مردانه گذاشته می‌شود. این جراحی‌ها در چند مرحله انجام می‌شود و همراه آن هورمون‌درمانی نیز صورت می‌گیرد.

اقسام

تغییر جنسیت با توجه به خصوصیات افراد چند قسم است:

تغییر جنسیت در افراد سالم؛ افرادی که فاقد مشکل جسمی و روانی‌اند و از روی انگیزه‌هایی مانند تنوع‌خواهی، خواهان تغییر جنسیت هستند.
تغییر جنسیت در افراد خنثی. منظور از خنثی در فقه، افرادی هستند که آلت تناسلی مرد و زن، هر دو را دارند و به دو نوع است:
خنثی مشکل: فردی که جنسیت آن مشخص نیست و هیچ علامت طبیعی و شرعی که بر اساس آن بتوان او را به یکی از دو جنس مرد یا زن ملحق کرد، ندارد.
خنثی غیر مشکل: فردی که نشانه‌ای ولو به صورت ظنی دارد که براساس آن به یکی از دو جنس مرد یا زن ملحق می‌شود.
تغییر جنسیت تراجنسیتی‌ها (تِرانْسِکْشُوال)[یادداشت ۱] یا ناراضیان جنسی. تراجنسیتی، نوعی اختلال هویت جنسی است که در آن، هویت جنسی فرد با جنسیتی که در بدو تولد داشته، مطابقت ندارد. بیمار تراجنسیتی علی‌رغم جنسیتش، از لحاظ روحی و روانی، خود را به جنس مخالف متعلق می‌داند.

تاریخچه

نامه فتوای جواز تغییر جنسیت از سوی سید روح‌الله خمینی به مریم خاتون‌پور ملک‌آرا.
گفته می‌شود اولین جراحی [یادداشت ۲]برای تغییر جنسیت در ایران، در سال ۱۳۰۹ش، انجام شد و طی آن پسر ۱۸ ساله‌ای تحت عمل جراحی قرار گرفت و به دختر تبدیل شد.

به گفته محمدمهدی کریمی‌نیا (محقق و نویسنده کتاب تغییر جنسیت)، سید روح‌الله خمینی نخستین فقیهی در ایران بوده که در مباحث فقهی خود (در سال ۱۳۴۳ش) درباره حکم شرعی تغییر جنسیت اظهار نظر کرده است. این مباحث ذیل بخشی با عنوان مسائل مستحدثه در کتاب تحریر الوسیله مندرج شده است.

همچنین گفته می‌شود او اولین فقیهی بود که در ایران برای جواز تغییر جنسیت افراد تراجنسیتی، فتوا صادر کرد. فردی تراجنسیتی به نام فریدون-که بعد از تغییر جنسیت نام مریم خاتونپور ملک‌آرا، را برای خود برگزید- در دیداری با سید روح‌الله خمینی در سال ۱۳۶۴ش و شرح حالات و بیماری خود توانست از وی فتوای جواز تغییر جنسیت را دریافت کند.

فتوای خمینی مبنی بر جواز تغییر جنسیت تراجنسیتی‌ها در همان سال از طرف دفتر او اعلام شد و پس از آن، عمل‌های تغییر جنسیت با مجوزهای قانونی در ایران انجام گرفت.

بنا به گزارش خبر آنلاین: سالانه بیش از ۲۷۰ ایرانی جنسیت خود را با اخذ مجوز از سازمان پزشکی قانونی تغییر می‌دهند.

بر اساس آمارهای رسمی از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۸۹ش، بیش از ۱۳۶۶ نفر مجوز تغییر جنسیت در ایران را دریافت کرده‌اند که از میان آنها ۵۶ درصد می‌خواهند زن شوند و ۴۴ درصد قصد دارند با تغییر جنسیت مرد شوند.

بنا به نظر برخی، وجود قوانین سخت‌گیرانه برای همجنس‌بازی در ایران و جرم‌انگاشتن آن، یکی از عوامل افزایش روآوری به تغییر جنسیت؛ به‌ویژه در میان تراجنسیتی‌ها است.

حکم فقهی

فقها برای هر سه قسم تغییر جنسیت به بیان احکامی پرداخته‌اند که برخی از آنها به شرح زیر است:

افراد سالم
فتاوی فقها درباره حکم تغییر جنسیت در افرادی که از لحاظ جنسیت، فاقد مشکلات جسمی و روانی‌اند، به بیان زیر است:

قائلین به جواز
بنا به فتوای فقیهانی چون سید روح‌الله خمینی، حسینعلی منتظری، محمدابراهیم جناتی، محمد فاضل لنکرانی، محمدآصف محسنی، سیدعلی سیستانی، ناصر مکارم شیرازی، محمداسحاق فیاض و سیدمحسن خرازی، تغییر جنسیت به‌خودی‌خود، اگر ضرر نداشته باشد و با فعل حرامی مانند لمس و نگاه حرام، همراه نباشد، جایز است.

ادله جواز

قائلین به جواز تغییر جنسیت به ادله زیر تمسک کرده‌اند:

اصل اباحه. مطابق این قاعده هر چیزی که بین حلال و حرام مشتبه باشد، بر حلال حمل می‌شود. دلیل شرعی بر حرمت تغییر جنسیت نداریم، پس بر اباحه و عدم حرمت حمل می‌شود.

اصل برائت. در مقام شک در حرمت یا حلیت تغییر جنسیت و نبود دلیل شرعی بر حرمت آن، مطابق اصل برائت، حکم به عدم حرمت آن داده می‌شود.

قاعده تسلیط. بر طبق این قاعده هر انسانی بر اموال و اعضای بدن خود تسلط دارد و می‌تواند در آنها تصرف کند، عمل تغییر جنسیت، نوعی تصرف در بدن بوده و جایز است.

قائلین به حرمت

از نظر فقیهانی همچون سید ابوالقاسم خویی، سید محمدرضا گلپایگانی، میرزا جواد تبریزی، محمدتقی بهجت، لطف‌الله صافی گلپایگانی، سیدعلی خامنه‌ای و سید محمدعلی علوی گرگانی تغییر جنسیت جایز نیست.

ادله حرمت

قائلین به عدم جواز تغییر جنسیت به ادله زیر استناد کرده‌اند:

آیه تهلکه. در این آیه خداوند از این که مردم خود را به هلاکت بیاندازند، نهی کرده و تغییر جنسیت، از مصادیق ضایع کردن قوا و به هلاکت انداختن خود است.

آیه تغییر خلقت. در این آیه ایجاد تغییر در خلقت خداوند از وسوسه‌های شیطان و مذموم شمرده شده و تغییر جنسیت از مصادیق ایجاد تغییر در خلقت خداوند دانسته شده است.

بر پایه روایاتی، تشبه مرد به زن و زن به مرد حرام است. تغییر جنسیت نوعی تشبه به جنس مخالف بوده و بنابراین حرام است.

خنثی‌ها

برای بیان حکم تغییر جنسیت در افراد خنثی، برخی فقها بین خنثای مشکل و خنثای غیر مشکل تفکیک قائل شده‌اند:

خنثای مشکل

بیشتر فقهای شیعه فقط جراحی خنثای مشکل، جهت مشخص کردن جنسیت وی را جایز دانسته‌اند. منتظری تغییر یا تعیین جنسیت در خنثای مشکل را از مواردی دانسته است که گاهی به حد ضرورت نیز می‌رسد.

بنا به نظر محمد فاضل لنکرانی اگر خنثای مشکل در انجام وظایف شرعی خود مانند محرمیت، ازدواج، نماز، ارث و…دچار مشکل شود و تنها راه خروج از این مشکل، تغییر جنسیت باشد، انجام آن واجب است. همچنین بنا به فتوای این فقیهان اگر این نوع تغییر جنسیت که معالجی است، به حد ضرورت برسد، حرمت لمس و نگاه به عضو مورد جراحی نیز برداشته می‌شود.

جعفر سبحانی تغییر جنسیت در خنثای غیر مشکل را فقط جایز دانسته و بر این نظر است که خنثای مشکل در این که احکام مرد بر او منطبق است یا احکام زن، باید احتیاط کند و نمی‌تواند به تغییر جنسیت اقدام کند. سید صادق شیرازی تغییر جنسیت را در هیچ‌یک از اقسام آن؛ حتی در خنثای مشکل، جایز ندانسته است.

خنثای غیر مشکل

گروهی از فقها تغییر جنسیت در خنثی غیر مشکل را نیز جایز شمرده‌اند. برخی فقها عمل جراحی در مورد خنثی، اعم از خنثای مشکل یا خنثای غیر مشکل را عمل برای تشخیص جنسیت دانسته و آن را خارج از موضوع تغییر جنسیت در نظر گرفته‌اند.

تراجنسیتی‌ها

بنا به فتوای برخی فقها تغییر جنسیت در افراد تراجنسیتی (ترنسکشوال) جایز نیست. از نظر فقیهانی چون سید روح‌الله خمینی، حسینعلی منتظری،سید علی خامنه‌ای، و سیدمحسن خرازی این قسم تغییر جنسیت، اگر با دستور پزشک و به هدف معالجه باشد، به‌طوری که اختلال هویت جنسی، جز با تغییر جنسیت علاج نیابد، جایز است.
احکام مرتبط
پس از عمل تغییر جنسیت، احکامی ایجاد می‌شود که برخی از آنها به قرار زیر است:

بقا یا عدم بقای ازدواج

بنا به فتوای فقهای شیعه به محض تغییر جنسیت یکی از زوجین (زن و شوهر)، عقد ازدواج باطل می‌شود. اگر زوجین هم‌زمان با هم تغییر جنسیت بدهند؛ به‌طوری که مرد به زن و زن به مرد تبدیل شوند، بنا به فتوای سید روح‌الله خمینی بعید نیست که عقد نکاح بین آنها باقی باشد؛ اگرچه احتیاط مستحب این است که مجدداً عقد خوانده شود.

بنا به فتوای محمد فاضل لنکرانی، زوجیت آن دو بلافاصله فسخ می‌شود و می‌توانند مجدداً عقد بخوانند و احتیاط مستحب آن است که صبر کنند تا عده بگذرد.

مهریه

از نظر برخی فقها با بطلان ازدواج، اگر پیش از تغییر جنسیت، دخول صورت گرفته باشد، مرد باید مهریه را به‌طور کامل پرداخت کند و در صورت عدم دخول، بنا به نظر سید روح‌الله خمینی با توجه به قواعد، پرداخت تمام مهریه درست به نظر می‌رسد و از نظر حسینعلی منتظری احتیاط مستحب آن است که مصالحه کنند.

بنا به فتوای فاضل لنکرانی اگر تغییر جنسیت از طرف زن و با اذن شوهر باشد، در صورت عدم دخول پیش از تغییر جنسیت، مهریه زن باید به‌طور کامل پرداخت شود؛ اگرچه احتیاط مستحب آن است که مصالحه کنند.

ولایت پدر
اگر مردی که ولی است با تغییر جنسیت به زن تبدیل شود، بنا به فتوای برخی فقیهان، ولایت او بر فرزندان صغیرش ساقط می‌شود و اگر زن با تغییر جنسیت به مرد تبدیل شود، بر فرزندان صغیرش ولایت پیدا نمی‌کند و برای جد پدری و در صورت نبود، برای حاکم ثابت می‌شود.

ارث
بنا به نظر فقها، ملاک در ارث این است که عناوین مذکر و مونث بودن، در حال مرگ مُوَرِث (کسی که از دنیا رفته و اموالی از خود به‌جا گذاشته) فعلیت داشته باشند.

بر این مبنا اگر شخصی پسر باشد و پیش از مرگ مورث تغییر جنسیت دهد، مانند دختر ارث می‌برد و اگر دختر باشد و پیش از مرگ مورث تغییر جنسیت دهد، مانند پسران ارث می‌برد.

کتاب‌شناسی
برخی از آثاری که درباره تغییر جنسیت با رویکرد فقهی نوشته شده عبارتند از:

کتاب «تغییر جنسیت» تألیف محمدمهدی کریمی‌نیا. نویسنده در این کتاب علاوه بر بررسی و تحلیل اقسام تغییر جنسیت، برخی از استفتائات موجود در این موضوع و احکام مرتبط با آن را گزارش کرده و به تحلیل آراء فقیهان پرداخته است. این کتاب در ۴۹۷ صفحه از سوی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در سال ۱۳۸۹ش، در قم به چاپ رسید.
کتاب «تغییر جنسیت، آری یا نه؟» محصول جلسات درس خارج فقه یدالله دوزدوزانی (از فقها و مدرسین حوزه علمیه قم) که ذیل بحث از «تزیین الرجل بما یختص بالنساء و بالعکس»، ایراد شده است. این کتاب به‌دست محسن دلیر جمع‌آوری شده و با اضافاتی در ۱۵۲ صفحه، در سال ۱۳۸۷ش، به چاپ رسیده است.

منبع : ویکی شیعه