عالي قاپو

این قصر که نمونه منحصر به فردی از معماری کاخهای عهد صفوی است، در اوایل قرن یازدهم هجری به فرمان شاه‏ عباس اول ساخته شد و شاه صفوی سفراء و شخصیت های عالی‏قدر را در این کاخ به حضور می‏پذیرفته است. این کاخ دارای ۵ طبقه است که هر طبقه تزئینات مخصوص دارد. در زمان شاه‏ عباس دوم به بنای اصلی افزوده شده و شاه و میهمانانش از تالار همین عمارت، مناظر و چوگان و چراغانی و آتش‏بازی و نمایش های میدانی را تماشا می ‏کردند . این‌ قصر که‌ «دولتخوانه‌ مبارکه‌ نقش‌ جهان‌» و «قصر دولتخوانه‌» نام‌ داشت‌، نمونه‌منحصر به‌ فردی‌ از معماری‌ کاخ‌های‌ عهد صفوی‌ است‌. مینیاتورهای‌ هنرمندانه‌ رضاعباسی‌،نقاش‌ معروف‌ عهد شاه‌عباس‌، نقاشی‌های‌ گل‌ و بوته‌، شاخ‌ و برگ‌، اشکال‌ وحوش‌ و طیور و گچ‌ بری های‌ زیبای‌ آن‌ به‌ شکل‌ انواع‌ جام‌ و صراحی‌ در تاق‌ها و دیوارها تعبیه‌ شده‌ است . گچ‌بری های‌ اتاق‌ صوت‌ با هدف‌ آکوستیک ‌طراحی‌ و اجرا شده‌اند تا نغمه‌ها و صداها به‌ طور طبیعی‌ و دلنشین‌ شنیده‌ شوند .
 عالی قاپو به دو صورت تلفظ گردیده که برای هر کدام وجه تسمیه‏ی است. آنچه بیشتر در مورد محاورات و مکاتبات متداول می باشد عالی قاپو است که مرکب از کلمه عالی و قاپوی ترکی به معنی در می باشد یعنی باب عالی و مراد اینست همان طور که در عثمانی باب عالی معمول بوده بین ایرانیان شیعه هم چنین یابی وجود داشته که مانند باب عالی عثمانیه ا مورد احترام بوده است و از این رو کلیه کسانی که می خواستند وارد عالی قاپو شوند باید خم شده آستانه را بوسیده و داخل شوند و حتی شاه عباس هم هنگام دخول باین عمارت از اسب پیاده می شده است. گذشته از این عالی قاپو محل تحصن مقصران و گناهکاران بوده که هر جانی و یا گناهکاری که وارد درب عالی قاپو می گردید کسی نمی توانست او را از آنجا بیرون بیاورد مگر به امر شاه صفوی و خلاصه عالی قاپو همان احترامی را داشت که باب عالی در عثمانی داشت.  و اما عده ای که آنرا علی قاپو و علی قاپو نوشته ‏اند معتقدند که هنگامیکه شاه عباس کبیر درب نقره برای بارگاه حضرت امیرالمومنین علیه السلام به نجف برد و نصب کرد دری را که در پیش آنجا نصب شده بود برای تیمن و تبرک اصفهان آورد و در عالی قاپو نصب کرد و از این جهت آن را عالی قاپو و یا قاپی نامیده ند که این در منسوب به حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام است و از این رو مورد احترام شاه و مردم بود و حتی تا چند سال پیش هم مردم در اطراف آنجا آش‏ ها می ‏پختند و نذوراتی می کردند و بزنجیر جلو در مزبور رشته هائی بعنوان دخیل می ‏بستند و همانطور که گفته شد در زمان سلاطین صفویه جای بست گناهنکاران بود.  در هر حال از هر دو نام و وجه تسمیه چیزیکه استنباط می گردد نصب این دو رفتاری که در مقابل آت در می شده مربوط به یک امر سیاسی بوده که همان استقلال صفویه در مقابل عثمانی ها باشد.  و اما عمارت عالی قاپو بنیانش از زمان سلطنت سلاجقه است و در زمان صفویه دارای آن همه زیبائی و شکوه شده است و درب آنرا شاه عباس بزرگ از نجف اشرف آورده و از این جهت مورد احترام سلاطین صفویه و مردم بوده است و چون این کاخ در مقابل باب عالی عثمانی ‏ها قرار داشته فوق العاده در جهت عظمت و زیبائی آن همت مصروف داشته‏ اند.  کاخ عالی قاپو سه طبقه و هر طبقه منقسم به دو طبقه اطاق است که در واقع شش طبقه می شود و چون از بام طبقه آخر میتوان تمام مناظر شهر را دید خود بام را هم یک طبقه حساب کرده‏ اند و می گویند عالی قاپو هفت طبقه است ارتفاع آن ۴۸ متر و در ۲۸ متری دارای ایوان بزرگی است که در میان ستون های آن حوض مسی قرار دارد که آب از آن فوران می کرده است.  گچبری و نقاشیهای عالی اطاق‏ ها متعدد آن هر بیننده را خیره می کرده و اکثر گچبری ها بشکل بطری و شیشه‏ های شراب است.  این کاخ در غرب میدان شاه است که عرصه آن ۳۸۶ متر طول و ۱۴۰ متر عرض است در مقابل عالی قاپو مسجد شیخ لطف الله در شرق میدان واقع شده است.  شاردن فرانسوی که سه مرتبه باصفهان مسافرت کرده و عمارت و کاخهای دولتی را دیده گفته است .
 عالی قاپو بزرگترین کاخی است که ممکن است در یک پایتخت وجود داشته باشد. پس می توان گفت که این کاخ در زمان صفویه از بهترین کاخ ها دنیا محسوب می شده است و از این رو محتوی بر تمام مزایا و محاسن بوده و آنچه لازمه یک کاخ سلطنتی بوده در آن وجود داشته است.
 برای اینکه وضع کاخ مزبور در پایان قرن سیزدهم هجری معلوم گردد بهتر این است که نظریه مورخان آن زمان را نقل کنیم. مولف نصف جهان فی تعریف الاصفهان چنین گفته است:  اما عمارت عالی قاپو که دروازه بزرگ عمارات دولتی برآن است و آن مثل سردری بر آن واقع شده محل نظر مهندسان و تمام معماران ایران و غیره است و به وضعی ساخته شده که مایه حیرت جمع گشته است. عمارت باین ارتفاع و باین قطر و باین پایه و این استحکام که از وقت بنای آن تاکنون که قریب سیصد سال، است با وجود تواتر شلیک توپ و تفنگ که در آن میدان واقع است اصلا خللی و تزلزلی در اصول و بنیان آن راه نیافته مگر بعض فروع آن از کاشیکاری و غیره که فی الجمله ریخته است. و مجملاً عمارت مذکور ارتفاعاً محتوی بر پنچ چشمه دارد که همه آنها مشتمل بر حجرات و همه بالای  یکدیگر است و محلهای نیکو است و یک جهت آن با دیگری چشمه‏ ها متفاوت است این عمارت را شاه عباس بزرگ بنا و تمام نموده و دروازه از صحن نجف اشرف تیمناً و تبرکاً آورده ست و بر آن نصب کرده و تا حال دروازه عمارات است و بجا است و به همین سبب آنرا عالی قاپو نام نهاده است. سلاطین بعد از او پیش این دروازه را عمارت خروجی بطرف میدان طرح انداخته و ساخته‏ اند و دو طرف آنرا هم یمیناً، یساراً، دخولی و حجرات بنا کرده و بر بالای همه آن تالاری به طرزی خوب و جهی مرغوب بنا و تمام نموده ‏اند با ستون های بلند و سقف مرتفع به استحکام استوار کرده که بیننده را حیرت افزاید و در میان آن تالار حوضی ساخته‏ اند که در زمان پیش آب مینموده ‏اند و با استحکامی است که اصلاً رطوبتی بسقف بنای زیر آن نشر نمی کرده و این تالار محل نشیمن پادشاه برای عرض لشکر بوده و از چند حجره میانی آن عمارتن رفیع راه ورود باین تالار است و چنان استادی در ساخت و اتصال این دو عمارت نموده‏ اند که کسی گمان نمی کند اینها را در دو وقت ساخته و متصل نموده اند و چون بر بالای این عمارت به طبقه آخری روند تمام شهر بل اطراف آن نمایان و ناظر را حالت انبساط و فرح روی بنماید و در آن بالا هم یک مربعی محلی باز ساخته‏ اند که چون بر آن روند نمایندگی زیاد و صفا بیشتر و کیفیت غریب‏تر باشد. مثل این عمارت و غرابت و نفاست آن که در تمام ایران بلکه بسیاری از ممالک دیگر موجود نیست.  میرزا علیخان نائینی روزنامه نویس ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۳۰۰ هجری قمری گزارشی که راجع به تاریخ و جغرافیای ایران در دو جلد تهیه کرده که هنوز مخطوط و تا چند سال قبل در کتابخانه وزارت دارائی بود و به طوریکه در پیش اشاره شده آنچه راجع به اصفهان نوشته عیناً با کتاب جغرافیای اصفهان میرزا حسینخان تحویلدار که به چاپ رسیده بعین منطق می باشد راجع به کاخ عالی قاپو چنین نوشته است.  تالار و قصر عالی قاپو تا حال به نیکوئی و عظمت و ارتفاع آن عمارتی در ایران ساخته نشده پنج طبقه قصر مزبور بانضمام کلاه فرنگی عرشه آن ۳۴ ذرع ارتفاع دارد هر کدام از طبقاتش و مشتمل برمکان های ملوکانه و اطاق های وسیع و طاق های رفیع و بیوتات زمستانه و تابستانه و جلو قصر از پایه روی زمین الی محاذی سقف طبقه دوم قصر پایه و صحن تالار عظیم تالار فوقانی واقع شده چاه و منبع طبقه دوم قصر، من بعد از ظهر آن منبع حوض از مس یکپارچه است و غیر از مجرای دو سوراخ تنگ تنلبه ممر و مدخلی بجهت قصر و تالار ندارد که با چرخ و دلو بتوان آب کشید. و دیگر درب بسیار عالی که بدروازه دالان تحتانی قصر منصوب است از چوب زیاد با دوام و قوامی است معروف به چوب کلوذه که جوزق درختی باشد از هر چوبی هست درب اول بقعه متبر که حضرت امیرمومنان علیه السلام است که سلاطین هندوستان در نجف اشرف برده بودند. وقتی شاه عباس صفوی درب نقره را برد و بجای آن نصب نمود درب مزبور را جهت تیمن و تبرک به اصفهان آورد و به دروازه دالان قصر و تالار برقرار فرمود، الان قصر منسوب به آن درب است و درب موسوم به علی قاپو و قبله گاه خلایق است.  وضع ساختمان عالی قاپو را مسترسایکس انگلیسی بطور اختصار چنین توصیف کرده:  در طرف مشرف میدان شاه عالی قاپو یا عالی قاپو دروازه بزرگی قرار دارد که آن مدخل قصر سلطنتی بوده است. این بنا عبارت از یک طاق نمای بزرگی است که روی آن یک تالار بزرگ بر روی ستون های چوبی قرار گرفته و یکی از نمونه‏ های خاص معماری عصر نوروز را رعام می دادند. شاردن میگوید این تالار زیباترین این تالاری است در نوع خود که من در تمام دنیا دیده‏ ام و از همین عمارت بود که شاه صفوی مسابقه‏ های چوگان بازی، اسب سواری، و جنگ حیوانات وحشی، را در حضور هزاران رعایای خود تماشا می‏ کردند.  جابری انصاری در تاریخ اصفهان و ری اظهار نظر کرده که اشتهار اینکه درب عالی قاپو را از نجف آورده ‏اند برای جلب افکار عمومی و احترام بدر بار صفوی بوده است و اگر نه آوردن درب از نجف اشرف محرز نیست.  در تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان وضع گذشته و زمان تالیف ۱۳۳۵ ه.ش را تشریح کرده و چنین گفته:  عالی قاپو – علی قاپو – در میدان نقش جهان دوره تیموریان که تبدیل به میدان شاه امروزی شده است عمارتی از زمان تیموریان باقی بود که در زمان شاه اسماعیل صفوی تا اندازه ‏ای آباد و سپس بحالت خرابی در آمده وقتی که شاه عباس اول صفوی پای تخت را به اصفهان انتقال داد ابتدا در باغ بزرگی که در طرف طوقچی بود منزل نمود و سپس که میدان را مسطح و مرتب کرد عمارت قدیمی را نیز برای سکونت خود و درباریان ساختمان نمود. و در دوران شاه صفی و شاه عباس دوم (۱۰۵۳) و شاه سلسمان و شاه سلطان حسین نیز تعمیراتی از آن به عمل آمده است. سیاحان و مورخین خارجی و داخلی شرح مفصلی نسبت به وضعیت و شکوه این کاخ نوشته ‏اند بخلاصه اینکه در آن تاریخ این قصر از تمام قصور سلاطین زیباتر و دلرباتر و جامع‏تر بوده است.  این عمارت فعلاً دارای جلوخانی است که در طرفین آن دو اطاق و از اره‏اش تماماً به ارتفاع یک متر و نیم از سنگ سیاه پوشیده و استوار شده و تمام بنا از آجرهای تراش و یکنواخت ساختمان گردیده است و کسی حق نداشته سواره وارد شود. در جلو این جلوخان از قدیم زنجیر دانه درشت آهنی وجود داشت که بحلقه‏ های طرفین باز و بسته میشد که هر کس پناهنده میشد در امان سلطان بوده است.  به فاصله چند متر در اصلی کاخ ببلندی ۵ متر واقع است که روی آنرا از فلز مطلا جدول کشی نموده‏ اند و در طرفین دو سکوی بزرگی به ابعاد ۴ در ۵٫۲ متر از شش پارچه سنگ مرمر  ظریف ساخته شده و بالای در ورودی عبارت: انا مدینه العلم. و علی بابها بر روی کاشی زمینه زرد نوشته شده است. آستانه این در سنگ مرمر مدوری است که میگویند شاه عباس هر وقت سواره می آمد در اینجا پیاده می شد و پا روی آستانه نمی گذاشت و عبور می کرد.  درباره وجه تسمیه عالی قاپو بعضی را عقیده آنست که این در را شاه عباس از نجف و بجای در نقره‏ ای که بدانجا برده آورده و از این جهت علی قاپو نامیده می شود. عده دیگری گویند به جهت اینکه در بلند و عالی است بنام عالی قاپو گفته‏ اند و یا در برابر باب العالی ترکیه نام گذارده شده این در نیز دارای زنجیر مطلائی بوده که حکم بست را داشته و الحال نیز قطعه از آن باقی است که تا این اواخر مردم متوسل بآن شده نذوراتی مینمودند و مانند مقابر متبرکه نیز پارچه ‏ای باین زنجیر می ‏بستند.  بالای در ورودی پنجره مشبک چوبی از زمان قدیم باقی است. دهلیز عمارت ازاره ‏اش از سنگ های سیاه و بالاتر تماماً از نقاشی های زیبا گل و بوته تزیین یافته ورودی آنرا گچ کشیده بودند که این اواخر کم و بیش نثاشی ها را از زیر گچ بیرون آورده‏ اند.  دو دهلیز ورودی و خروجی عمارت از مشرق به مغرب یا به عکس بطور عمود بر یکدیگر مانند صلیب ساخته شده که در اصلی و سکوهای سنگ مرمر طرفین واسطه بین آن دو است. در یکی از چادرهای این کاخ طبقات مختلفه تعمیر و نقاشی کاخ را در گذشته بخوبی نشان می ‏دهد در روی یکی از ورقه‏ های نقاشی، دیوار این عبارت خوانده میشود: گرکند براه تو…. زانکه تقوی سر هم کرم است   نا گرفتن درم بوجه حرام
بهتر از بذل کردن امیرالمومنین …
  کتبه الفقیر سید افضل مقصود علی دورانی بتاریخ جمادی الاول ۱۰۳۲ و مخصوصاً نامی از شاه صفی و تاریخ آن برده است.  این بنا در قدیم دو راه پلکان پیچ مانند داشته که اکنون باقی است و شاه عباس راه وسیع‏ تری برای ایاب و ذهاب خود و سفراء ساختمان نموده که کف تمام آنها از کاشی های هفت رنگ عالی تزیین شده بوده است. این راه شامل ۴۰ پلکان و دوراه دیگر دارای ۱۷ پله می باشد و تا طبقه چهارم اطاق های متعدد و منقوش در اطراف دهلیز ببالار دارد که مختص بدرباریان بوده است.  شاه عباس کبیر بیشتر وقت خود را در این قصر بسر میب رد و پذیرائی ‏های و رسمی را نیز در همین جا اختصاص داده و از بالای تالار سان قشون و پیشک های سفرا و چوگان بازی و یا عملیات ورزشی پهلوانان را تماشا می کرده. این ایوان بطول ۲۸ و عرض ۱۶ و ارتفاع ۱۲ متر و از کف میدان تازیر سقف ۲۴ متر می باشد که فقط طرف غرب آن متصل بکاخ یا اطاق های مسکونی است ایوان دارای ۱۸ ستون چوبی و بر روی پایه ‏های سنگی منشوری شکل قرار دارد. این ستون ها مانند ستون های عمارت چهلستون ۱۶ ضلعی و ۸ ضلعی و دارای نقاشی و آینه کاری بوده است که در دوره قاجاریه از بین رفته و در سال ۱۳۲۷ نیز برای تعمیر و جلوگیری از نفوذ موریانه تخته‏ های روکوب آن برداشته شد. در وسط این ایوان حوض مستطیل شکلی بابعاد ۴در۶/۵ متر است که اطرافش از سنگ های مرمر و کف حوض از مس پوشیده شده و دارای سه فواره بوده است. در پاشویه این حوض قسمتی از سنگ مرمر مشبک و برای خروج آب های زیادی بوده که در ناودان مطلای طرفین تالار رو بطرف میدان شاه می ریخته است منبع آب این حوض را در دامنه کوه صفه می دانند که از آنجا به عمارات سلطنتی دنباله رودخانه مانند آینه خانه و هفت دست و غیره می رسیده و سپس به این عمارت می آمده است. ولی از نوشتجات سیاحان و غیره مخصوصاً بنا به گفته شاردن چنین معلوم میشود که در جنب این کاخ نیز چاهی بوده که بوسیله چهار گاو با دم مخصوصی آب بطبقات مختلفه می رسیده است در بالای این تالار اشعاری بشرح زیر موجود است که چند فرد آن نوشته می شود:
 کلب درگاه علی فخر شهان – یا الله
حامی دین جان سلطان زمان – یا محمد
 زانکه آب رحمتست خاک بهشت- یا علی مدد
دست قدرت طینت گردون سرشت – یا الله
 پایه ایوان کاخش بی حساب – یا محمد
باشد آن جائی که سرزد آفتاب – یا محمد یا علی
 منتظم باشد از آن گردون ماب – یا الله
ران…….. همچو……..انتخاب – یا محمد
 روز بادا امیرالمومنین – یا علی 
شاه دین شاه زمان سلطان حسین
 یا الله……….. این سلیمان بن سلیمان بارگاه
  از اره دیوارها تماماً از نقاشی های بسیار زیبا و مصلا تزیین شده بود ه که الان نیز مشاهده میشود در قسمت های بالا هم تصاویر متعدد ایرانی و اروپائی موجود است که هر بیننده را مات و متحیر میسازد این نقاشی ها در دوران هر یک از سلاطین بطرز خاصی تعمیر و نقاشی شده و بعد در زیر گچ مستور گردیده روی بعضی صورت های موجوده را در سال ۱۳۲۸ از طرف باستانشناسی شیشه نصب نموده‏ اند که از دستبرد و خرابکاری جهال محفوظ ماند ولی متاسفانه افراد مغرض و نادان از شکستن شیشه‏ ها و خرابی صورت های دریغ نداشته‏ اند.  سقف این تالار از تخته چوب های مثلث الشکل و با رنگهای عالی منقش تزیین گردیده است. اتاق شاه نشین بمساحت ۹*۸*۷ متر و طول آن شش اطاق کوچکتر و منقش گوناگون که هر یک دلپذیرتر از دیگری است واقع شده و طول زمان و کچ کشی روی آنها کمترین تاثیری و تغییری و در نقاشی و آب و رنگ آنها نداده است. در شاه نشین اطاق از از اره ببالا همان نقاشی ‏های عالی و قلم معجزآسای نقاشان با ایمان صفوی که با استادی علیرضا و امثالهم ساخته شده بقدی زنده با روح و متناسب است که هر قدر نگاه کنی غیر ممکن است که دیده خسته و یا کسل شود. هر قسمتی از این اطاق ها و طاقچه‏ ها نوعی مخصوص و بقلم نقاشان ایرانی و اروپایی تزیین شده است.  اطراف این ایوان در قدیم نرده و طارمی های چوبی مشبکی داشته است. چوب بست روی ایوان که از الوارهای قطور و چوب های عظیم با اصول معماری و هندسی کلاف کشی شده و سقف ایوان و ستون ها را استوار داشته موجب حیرت و تعجب است.  در سال ۱۳۳۴ بنابرتصمیم اداره کل باستان‏شناسی تعمیرات لازمه سقف و طرح‏ های اطراف بعمل آمده و شیروانی آهنی زده شده در طبقه پنجم عمارت اطاق ها و ایوانچه هائی است که همه از نقاشی های بسیار زیبا و خوش آب و رنگ نقاشی شده و چنانچه معروف است و مورخین نیز نوشته‏ اند از این طبقه ببالا مسکن حرامسرای شاهی بوده که مسلط بر تالار و ایوان شاهی باشند و بتوانند عملیات و جشنها و پذیرائی ‏های شاهانه را مشاهده نمایند.  در طبقه ششم که وارد شوید بر حیرت و تعجب شما افزوده می شود زیرا اطاق های متعدد تو در تو و گچبری ها و نقاشی های حیرت‏ انگیز مختلف را خواهید دید که هر قسمتی بطرز خاصی جلوه گر است از اره و بدنه بنوعی خاص نقاشی شده و در بالا گچبری های زیبائی مانند جای ظروف و یا باشکال هندسی ساخته‏ اند. عده ‏ای را عقیده بر آنست که در زمان شاه عباس حبس الصوت بوده که وقتی نوازندگان دست از نواختن می کشدند مجدداً همان صدا و آواز بگوش می رسیده است و در کتب و نوشتجات نیز این اطاق ها را بسفره خانه و یا شرابخانه و یا چینی خانه نامیده ‏اند.  طبقه هفتم عمارت یا سقف بام که بارتفاع ۴۸ متر از روی زمین می باشد مشرف بر تمام شهر اصفهان است و منظره بی نهایت عالی و جالب توجهی را در بیننده ایجاد می کند و بیشتر سیاحان و یا تماشاچیان آمدن به عالی قاپو را برای دیدن منظره شهر اصفهان و نقاشی های زیبای آن انتخاب می نمایند. از بالای این کاخ آثار تاریخی اصفهان در مشرق مانند بناهای دوره سلجوقی و مسجد سلطانی در جنوب و طرف مغرب کوه آتشکاه و مدرسه سلطانی و سایر بناهای زیبای اصفهان را میتوان بخوبی مشاهده و عکس برداری نمود.  منظره میدان شاه و مسجد زیبای شیخ لطف الله روح تازه یا بهر بیننده و عاشق این ابنیه میدهد. در مغرب این کاخ عمارت شهربانی است که گنبد آجری توحید خانه یا گنبد طاوس دوره صفوی واقع شده این گنبد داخلش تزیینات آجری زیبائی دارد که در زمان صفویه قابل توجه بوده و اکنون زندان شهربانی است و عوامل آنرا گنبد شیر گویت می نمامند.  این کاخ در زمان صفویه احترام خاصی داشته و تمام مردم درباره آن بچشم احترام و بزرگواری نگاه میکردند و بتمام باغات و عمارات سلطنتی متصل بوده است. شاه عباس جشن نوروز سال ۱۰۰۶ ه۱۵۹۸ م را برای اولین مرتبه در اینجا بر پا نمود و بعد از او نیز هر یک از سلاطین در این قصر جشن هائی ترتیب داده و پذیرائی های شاهانه از بزرگان و سفرای خارجی نموده و بر شکوه و جلال این قصر افزوده‏ اند شاه عباس دوم و شاه سلیمان هر یک از پذیرائی های مفصلی در این کاخ نموده که شرح تفضیلی آنها در تاریخ درج است.  در زمان شاه سلطان حسین نیز این قصر تعمیر شده و در دوره افاغنه و اواخر قاجاریه خراب گردیده است. مطابق کتیبه سر در ورودی بر روی کاشی بسال ۱۲۷۴ هجری در زمان ناصرالدین شاه قاجار تعمیر گریده و بعداً متروک مانده تا در دوره رضا شاه فقید تحت تعمیر درآمده و مدتی اداره شهرداری بوده و اکنون در تصرف وزارت فرهنگ و اداره باستان‏شناسی محافظت می شود.  در این پانزده سال اخیر که نگارنده عهده دار قسمتی از امور باستان‏شناسی میباشم بعلت نبودن اعتبار نمایندگان محترم باستان‏شناسی موفق نشدند کنجکاوی بیشتری نسبت به نقاشی ها و یا تاریخ و کتیبه‏ های آن بنمایند علاوه بر این احتیاج کاملی بتعمیر و کلاف کشی اطراف و تعویض بعضی ستون های معوج آن دارد زیرا شکاف های گوناگون بر این بنای باستانی وارد گردیده و امید است بزودی تعمیرات شایانی از این بعمل آید.
 مولف دانشمند گنجینه آثار تاریخی اصفهان راجع بوضع ساختمان عالی قاپو چنین نوشته است:  تالار عمارت عالی قاپو از الحاقات دوره شاه عباس دوم است:  به طبقه سوم عمارت عالی قاپو در دوره شاه عباس دوم تالاری با ۱۸ ستون از چوب چنار اضافه شده است که ستون های آن با آینه پوشش می شده و سقف آن با صفحات بزرگ نقاشی روی آلت های چوبی تزیین شده. با یک نظر بساختمان این تالار، الحاقی بوده آن بعمارت اصلی، واضح می شود. در وسط این تالار حوضی از، مرمر و مس قرار دارد که دارای فواره هائی بوده و در مراسم مخصوص آب از آنها جستن می کرده شاردن سیاح فرانسوی که در دوره سلطنت شاه عباس دوم و شاه سلیمان در اصفهان بوده و این عمارت را در سفرنامه خود توصیف کرده است صریحاً می نویسد که آب را بوسیله ماشین های مخصوصی بالا می آوردند و بدیهی است آنچه را که شاردن ماشین می نامد چیزی غیر از چرخ آبهای معمولی منازل اصفهان، نمی تواند باشد: مولف اصولا توجه به ساختمان تالارها با حوض  وجهش آب از فواره یا شیرهای سنگی از اختصاصات بناهای دوره شاه عباس ثانی است و این کیفیت در تالار چهلستون و تالار عمارت آئینه خانه که در دوره سلطنت این پادشاه با تمام رسیده به خوبی مشاهده می شود. دیوارهای تالار عمارت عالی قاپو بطوری که عیان است دارای دو پوشش تزییناتی می باشد که بر روی هم قرار گرفته‏ اند. پوشش زیرین تزیینات عهد شاه عباس دوم است و پوشش بعدی تزییناتی است که بذوق و سلیقه شاه سلطان حسین در تالار این کاخ اضافه شده است. تزیینات نقاشی و اشعاری بخظ نستعلیق قرمز رنگ بر زمینه گچ سفید در زیرقشری از گچ دیگر که در اواخر عهد قاجاریه در پوشش عهد صفوی را مستور نموده بوده است آسیب زیاد دیده معذلک در بعضی قسمت ها تشخیص این تزیینات و بعضی خطوط در سنوات اخیر از زیر گچ خارج شده امکان‏پذیر شده است
 کلمات و مصرعهائی از اشعار منقوش بر دیوار عمارت عالی قاپو که از تعمیرات با اضافات دوره شاه سلطان حسین حکایت می کند و هنوز قابل خواندن است بشرح زیر می باشد.
 یا الله (شهنشاه دین) یا محمد (داور دین پرور ایران زمین) یا علی مدد

 

 یک زبان خواهد زافواه ملک              تا بگوید وصف آن رشک فلک
  یکی از اوصاف این عمارت آن است که در بزرگی و وسعت هم میان تالار جلو و هم در اطاق طنابی عقب میتوان سلام عام ملوکانه بست و نیز یک دریاچه بزرک جلو طنابی عقب و یک دریاچه عظیم که در عظمت ثانی ندارد در پیش روی تالار افتاده که همیشه آب رودخانه از آنها جاری است وجوی وجداول سنگی و آب نماها و آب افشارها در میان خیابانهای باغ واقع شده که بسیار نقل دارد.
 مولف تاریخ نصف بیشتر به توصیف کیفیت ساختمان کاخ چهلستون پرداخته و چنین گفته است؟
 دیگر از عمارات عالیه دولتی که قابل ذکر است عمارت چهلستون است که آنرا شاه عباس ثانی ساخته و وضع آن مرکب است از طرز عمارات چین و فرنگستان و ایران و بنفاست و خبوی این عمارت در تمام ایران نیست، تالار عالی با سقف آینه و ستونهای غریب چوبی که در زیر چهارعدد آنها سنگی بزرگ و اطراف آن سنگها را صورت شیریال دار در آورده و ساخته‏اند، و حجاری بکمال خوبی نموده و حوضی در میان این چهارستون است که اطراف آنها بسنگ مرمر فرش نموده‏اند ساخته و از دهان آن شیرهای روی بحوض راه و سوراخ آب هست که در آن حوض میریخته و در سقف آن مهندسان صنعتهای عجیب نموده‏اند و در استحکام آن مبالغه فرموده ستونهای آن بیست عدد است و تمام آنها را نقش و آینه کاری نموده بودند، عقب آن تالار طنابی است بس عالی و زیبا که آن را سقفی رفیع به سه چشمه زده‏اند و مذهب تذهیب و زرنشان نموده و در نماهای آن صورت بعضی از سلاطین صفویه را ساخته‏اند که اکثر آن مطابق واقع است چنانچه صورت شاه اسماعیل و هر دو ساه عباس موافق صورت شاه اسماعیل در میدان جنگ اوزبک است و از دیگران مجلس بزم است و در نماهای میان صورت جنگ شاه اسماعیل با رومی.
 و جنگ نادرشاه را با محمد شاه هندی ساخته‏اند در زمان متاخر از آنها و هیچیک از صورتها موافق نیست.
 بالجمله این عمارت مطمح نظر همه کس میباشد و این عمارت و تالار در باغی است که معروف به همان چهلستون است  و در پیش روی آن عمارت دریاچه مربع طولانی ساخته‏اند که اکثر پرآب و در کمال صفا است.
 جابرانصاری که در تاریخ اصفهان بصیرت کافی داشته راجع بساختمان این کاخ و بانی و زمان آن نیز مطالبی نوشته که عین آن نگاشته میشود.
 و باغ چهلستون که آن هم از باغ نقش جهان گرفته شده یکی از بزرگترین مبانی صفویه است و طرحش را زمان شاه عباس اول ریختند و بنای چهلستون را شاه عباس دوم در (۱۰۵۷) پس از صلح با عثمانی اقدام کرد، و مساحت آن با باغچه‏های گرداگردش قریب پنجاه جریب میشود. عمارت وسط چون دیگر مبانی قدیم تیموریه روی به مشرق افتاده طنابی بزرگ عقب تالار ایوان است که شاه نشین سلطنتی بوده و دارای سه گنبد طول تقریباً بازیردیوارها ۲۸ ذرع و عرض بیش از ۱۱ ذرع و نیم در بهایش از اطراف روبه ایوانهای گرداگرد باز میشود و دو اطاق بزرگ خروجی جنبین ایوان شاه نشین است و صندوق خانه‏ها و بالاخانه‏ها عقب هم دارد و خود جنین ایوان شاه نشین و اطاقها است و بیست ستون بلند پایه‏های آن سقف بیستون مانند است و بیست ستون هم عکس آن در آینه‏های سقف میافتاد. طول حوض بیرون تخمیناً ۱۲ ذرع و عرضش بیش از ۱۰ذرع و آن سقف محیرالعقول را از چوبهای کاج زده‏اند حقیقه دیدنی است. چوتیرهائی قویتر از تیرهای عصاری و بلندتر با چه آهنها و میخها بهم بسته و با جرثقیل بالا کشیده‏اند و بچه زنجیرها پیوسته میان کف سقف زیرین و سقف پائین ایستاده براحتی گردش توان کرد و دربها و بباغ باطراف برای دخول هوا میان دو سقف باز است و تذهیب ستونها و قابهای سقف زیرین نمایش زیبا دارد، و سقف ایوان و دیوارهایش همه به آینه‏های سنگ بزرگ و نقشهای کار استاد مزین بود و در این شصت ساله پیش از (۱۳۰۰) همی بردند و فقط شاه نشین آینه کاری ماند، آینه‏های بزرگ دیوارها حکایتی از چرخ آینه گون مینمود خصوصاً آینه چهلستون نما یا جهان نمای دیوار بالای سر حوض که چندان بزرگ و عالی و شفاف و روشن بود هر قدر جمعیت از درب عراد چهلستون که تا عمارت تقریباً ۱۸۰ متر فاصله داشت پیدا میشد عکس آن جماعت در آن آینه بخوبی نمودار بود و دربها یکسره خاتم و پاره منقش بنقوش دلربا کار اساتید بزرگ و ستونها نیز بآینه‏های ریزه و رنگارنگ با نقاشیهای قشنگ زینت افزا و آن آینه‏های را با دربهای بحدود (۱۳۰۰ قمری( بمسعودیه طهران بردند و شنیدم آینه چهل ستون نما را یکپارچه دربی بزرگ قرقره دار ساخته که با فنر باز و بسته میشد و جیوه را برداشته و دور و بلور نمایان و بعضی از آن آینه‏ها در هجوم بختیاری بطهران شکسته و بعضی را به عمارت دیگر پیوسته پنجره‏های بالای سردرب‏ها نیز بسی زیبائیها داشت. وسط ایوان حوض میریخت و منبع آن آب از هزار جریب و جوی سیاه بود و در شاه نشین پرده شکل جوانی ناصرالدین شاه کار حسن خان لال مصور بود گوئی خود ناصرالدین شاه است سخن میگوید و از محمد شاه نیز صورتی عینا در طنابی بود و دو آیه الکرسی خط میرزااحمد تبریزی استاد نسخ بستونها و سلام سلطنتی در این ایوان بود و حوض بزرگ وسط باغ و طول تالار بیش از ۳۲ ذرع و عرض ۲۲ ذرع.
 در ۱۱۱۸ عمارت چهل ستون سوخت که بفال بدگرفتند و پس از چهارده سال فتنه افغان عراق و فارس را ویران نمود خاصه اسپهان را دیوارهای دو ایوان شمالی و جنوبی طنابی را نقشهائی بود از چهره دختران گرجی و ارامنه که دیده را خیره میساخت و دل بدان نقش و نگار بی روان میباخت. امروزه که بر آن گچها کشیده اند و طرح برداشته باز حسنش نمودار است.
 بالاخانه‏های گوشه ایوآنهابرای خلوت نشینی و خواب بود و خرقه شاه صفی و طومار عهدنامه منسوب به حضرت امیر)ع( و قرآن منسوب بخط امام حسن عسگری )ع( در آن بالاخانه محفوظ و خواص را ملحوظ، خط طومار و قرآن را چنین نسبت میدادند ولی خلجانی بقلب مولف بخاطر است که شاید مانند سیاست آل عثمان در قرآن منسوب بخط عثمان صفویه نیز در مورد این قرآن خط قدیم نظر سیاسی داشته‏اند.
 در طنابی چهل ستون ارازه‏های سنگ مرمر و گچبری کار اساتید معتبر و طلا و میناکاری و شش مجلسی نقاشی است: چهار مجلس آن را گویند از عهد صفویه بوده یکی مجلس همایون شاه پسر ظهیرالدین با برکه پس از هجوم شیرخان بدو او بدرباز ایران پناه آورد در (۹۵۱) هر چند آن روزگار قزوین مرکزیت داشت اما همایون را بگردش بلاد تا اصفهان آوردند که طهماسب بزرگ همه جا سلطان محمد پدر شاه عباس را بمهمانداری او مقرر داشت و اگر مهمانی هم شهر دیگر بوده نقشه را اینجا کشیده‏اند.
 و مجلسی هم بزم شاه عباس بزرگ و حضور ولی محمد خان پادشاه ترک ۱۰۱۹ که او نیز ملتجی بدربار صفویه شد.
 و مجلسی هم جنگ شاه عباس و باز مجلسی دیگر از شاه صفوی و اکبر یکی از شاهزادگان هندی که باصفهان آمده و دو مجلس هم پس از صفویه نقاشی شده و بامر نادر و یقیناً مجالس قدرت صفویه را قبلا داشته از آمدن سلاطین ترک چون ولی محمد خان و عبدالعزیز خان و ندر محمد باصبهان یا جنگهای فاتحانه شاه عباس بزرگ بارومیان و بامر نادر بسیاست اتحاد اسلام و برانداختن نام صفویه حک نموده‏اند و روی آنها نقشه شکت شاه اسماعیل را از سلطان سلیم و فتح نادر هند را کشیده‏اند ظنی قوی است و هم گمان میبرم نقش بزم باده گساری صفویه نیز بامر نادر پیوست بوده خصوصاً مجلش شاه طهماسب که یقینی است باده نبوده و او سالها بوده همه را از میگساری توبه داده و خود لب نیالوده پس از نادر هم کریمخان زند صورت خود را گفته کشیده‏اند. بکودکی یاد دارم در طنابی چهلستون قالی تخت دو رو بافت بود که هر وجبی از آن را ببهائی گزاف میخریدند بی مبالاتی از سال ۱۲۹۸ قمری تا ۱۳۰۵ قطعه قطعه از میان رفت.
 مسترسایکس انگلیسی در جلد دوم تاریخ ایران ترجمه فخر داعی در باب کاخ چهلستون که آنجا را در اواخر قرن سیزدهم و اوائل قرن چهاردهم هجری مشاهده کرده شرخ مختصری چنین ایراد کرده است:
 عالی قاپو انسان را به باغهای وسیعی هدایت میکند که در آن کاخهای متعددی قرار داشته و مهمتر از همه کاخ چهلستون است. این تختگاه مجلل بابام آن از تنه درختان عظیم چنار بنا شده و بر بیست ستون ساخته شده‏ای از همان درخت یعنی درخت چنار نگاهداشته‏اند. اطراف این ایوان از سنگ مرمر سفید پوشیده شده بود و روی آن آئینه کاری کرده بودند. جایگاه واقعی سریر سلطنت در عقب این ایوان واقع شده بود و از آنجا شاه نشینی تکیه گاه سریر راه داشت در هر طرف اطاقهای کوچکی برای وزیران و کار آنها تعبیه شده بود و پشت سر که در تمام طول ساختمان امتداد دارد راهرو و یا غلام گردش درازی با سه تابلو نقاشی روغنی بسیار بزرگ و نفیس در هر طرف آن وجود دارد که هر سه تای آنها در این کتاب گراور شده است لرد گرزن شرحی که در این باب نوشته ما آنرا ذیلاً نقل میکنیم:
 این تابلوها دوره مجلل سلطنت شاه عباس و اسلاف و اخلاف او را در نظر ما مجسم میسازد، در این تابلوها شاه ایران در حال جنگ و یا در مجلسی بزم با پیاله شراب مشاهده میشود، سبیلهای بلند و ضخیم، چانه‏های تراشیده و عمامه هائی، که در این تابلو بنظر میرسد نماینده یک نوع آرایشی است که مدتها است و از مد اتفاده و منسوخ گردید است. سلاح و لباس جنگجویان آلات طرب مطربان و حرکات رقاصه‏ها درهای بسته گذشته را بر روی ما باز و تاریح روزگار پیشین را در پیش چشم ببینده مصور می‏نمایند و گوئی بی اختیار هر بیننده‏ای خود را در این مجالس پرشور و مجلل بزم و رزم پادشاهان صفوی شریک و سهیم میباشد.
 کروزنیسکی میگوید: عمارت اولیه چهلستون طعمه حریق  شده و این بنای فعلی را دوباره شاه سلطان حسین بجای آن ساخته است.
 این بود وضع گذشته کاخ چهلستون که مورخان شرح آنرا نوشته‏اند و در برخی موارد اختلافات مختصری دیده میشود و اما وضع کنونی این کاخ مطابق آنچه اخیراً نوشته‏اند بررسی میگردد:
 مولف تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان که در سال ۱۳۳۵ شمسی انتشار یافته شرح مبسوطی راجع بکاخ چهلستون نوشته که منتخبی از آن این است:
 در جنوب خیابان سپه باغ مشجر بزرگی بمساحت ۶۷۰۰۰ متر مربع واقع شده که میگویند در ابتدا جز باغ نقش جهان بوده و از وسط آن مادی فدا میگذرد این باغ دارای سه درب خروجی است و در قدیمی باغ در طرف خاور میباشد. در وسط باغ تقریباً یک متر بلندتر کاخ چهلستون ساخته شده و مساحت آن دو هزار و یکصد وبیست (۲۱۲۰) متر میباشد. پس از نقل قول میرسید علی جناب مولف الاصفهان راجع بسوختن بیست ستون از چهل ستون گفته که آقای معارفی معمار ابنیه تاریخی آثار سوختگی را در قسمت غرب عمارت دیده است .و نیز گفته‏اند بعضی را عقیده بر اینست عمارت چهلستون دورو بوده و تالار بیست ستونی یا کمتر در طرف مغرب عمارت وجود داشته و این قسمت آتنش گرفته که آثار در و پنجره آن هنوز باقی و در زمان شاه سلطان حسین تعمیرات کلی در آن بعمل آمده است. و نیز متذکر شده‏که سلاطین صفویه پس از عالی قاپو جشن‏های مهم را در کاخ مزبور برگزار میکرده‏اند و وضع کنونی را چنین بیان کرده است:
 ایوان بزرگ کاخ بطول ۳۸ متر و عرض ۱۷ متر و بارتفاع ۱۴ متر روبطرف مشرق بنا شده و دارای ۱۸ ستون از چوب چنار و کاج است که بشکل کثیرالاضلاع ۱۶ ضلعی و ۸ ضلعی مدور میباشد چهارستون وسط بر روی چهار شیر سنگی قرار داد و حجاری آنها طوری است که دو شیر بایک سر نشان داده میشود و از دهان چهار شیر جلو آب فوران نموده داخل حوض مرمر وسط میریخته است.
 تاریخ حجاری شیرها را بعضی بزمان هخامنشیان و عده‏ای بساسانیان )خسرو پرویز( و حتی اشکانیان و برخی بدیالمه و بالاخره بصفویه مربوط میدانند.
 در ایوان دومی که کمی مرتفعتر است دو ستون چوبی بارتفاع ۱۲ متر قرار دارد که با ستونهای ایوان بزرگ که بیست ستون میشود. بالای این ایوان دو کتیبه دارد یکی مربوط ببنای آن در سلطنت شاه عباس دوم یعنی سال (۱۰۵۷ه.ق( دیگری مربوط به تغییر آن بعد از حریق یعنی سال یکهزار و یکصد و هیجده قمری هجری است که در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی از زیر گچ بیرون آمده است.
 سقف ایوان از آیئنه‏های مستطیل شکل و اطرافش از قطار بندیهای رنگین ساختمان شده است دیوارهای سفیدیکه دیده میشود در قدیم نقاشی و آینه کاری بوده و ازاره‏اش سنگهای مرمر منقوش میباشد.
 در دو طرف ایوان دو اطاق که بچهار طرف در دارد واقع شده و هر یک دارای تصاویر گوناگون است که ازیر گچ بیرون آمده است و میرزا عبدالله نقاش طرحهای اولیه رضا عباسی را با تغییراتی تعمیر نموده است در اطاق شمالی در منبت کاری و منبر خاتمه دور صفوی و کاشیهای متفرقه سلجوقی و صفوی و سقف زراندودی که از زیر گچ بیرون آورده‏اند و نیز در اطاق جنوبی تصویرهائی دیده میشود.
 ایوان سومی که مرتفعتر و کوچکتر است بنام شاه نشین و بمساحت ۷*۵/۵ متر ساخته شده. در طرفین ایوان علاوه بر آینه‏های مستطیل شکل سنگی چهارتابلو مصور که دو تای آنها بسیار خوب و بلباس اروپائی و دو تای دیگر را تعمیر بسیاری بدی کرده‏اند و دو لوحه از آیات قرآنی بخط شمس الدین ملا محمد سعید الجیلانی در ۱۱۱۹ دیده میشود.
 در طرفین شاه نشین دو اطاق منقوش است که درهایش به ایوان شمالی و جنوبی باز میشود. نقاشیهای اطاق جنوبی که دارای صورتهای اصلی و قدیمی است در سال ۱۳۳۱ از زیر گچ بیرون آورده شده است و شامل مجلس بزم مفصلی است که به سبک ایرانی و هندی نقاشی شده شاید طرح عروسی رضاقلی میرزا باشد یاقصه وامق و غذرا و طاقچه بلند سمت راست مجلس یوسف و زلیخا و روبرویش خسرو و شیرین است و چند تصور دیگر. در اطاق مقابل شمالی که در دیماه سال ۱۳۳۴ شمسی از زیر گچ خارج شده روبرو مجلس بزم شاه عباس است که در کنار نهر آبی نشسته و جمعیت زیادی از مرد و زن در اطارفش میباشند و در طاقچه سمت راست یکی از شاهزادگان صفوی و روبرو شاه عباس با کلاه مخصوص گرجی دیده میشود که از ساقی با حضور چند نفر جام میگرد.
 در جرزهای طرفین در ورودی دو اطاق سه تصویر زیبا دیده می‏شود که بنا بگفته حاج مصور الملکی نقاش از آثار رضا عباسی است.
 در بالای شاه نشین محفظه‏ای وجود دارد که در قدیم قرآن امام حسن و عهدنامه علی بن ابی طالب بانصاری وجبه شیخ صفی الدین اردبیلی در آنجا محفوظ بوده و الحال در ویترینهای سالن گذارده شده است.
 شاه نشین بسالن بزرگی که طولش ۲۲ و عرضش ۱۱ متر از شمال بجنوب و به ارتفاع ۱۲ متر متصل میگردد. سالن دارای سه گنبد منقوش زراندود عالی است که بیننده رامات و مبهوت مینماید. لچکهای رنگارنگ و طرحهای طلائی و شفاف از شاهکارهای هنری و نفیس محسوب است ازاره طالار که فعلاً با گچ سفید پوشیده شده در قدیم از کاشیهای منقش مستور بوده است.
 ولی اکنون روی نمونه کتاب بررسیهای هنر ایران پرفسور پوپ کاشیهائی تهیه و زینت افزای تالار گردیده است. در بالای ازاره دور تا دور ۲۴ مجلس مینیاتور مختلف دیده میشود که در حال عیش و سرورند همه بر روی گچ و اطرحهای اولیه زمان شاه عباس صفوی است که در سال ۱۳۰۷ شمسی بدون توجه بطرز و سبک قدیمی آنها تعمیر و روغن مالی شده است. بالاتر شش مجلس نقاشی نفیس بطول ۴*۶ مشاهده میشود که دو مجلس وسط طرفین تالار جنگ چالدران و کرنال را نشان میدهد و مربوط بدوره نادرشاه افشار است که در زمان محمد خان قاجار بقلم استاد صادق نقاشی تعمیر گردیده است. و در زیر تابلو جنگ کرنال چنین نوشته شده است:
 بحسب الحکم شاهنشاه دوران              فریدون فر محمد خان قاجار
 زکلک صادق نقاش نو شد                  نشان و فر نادرشاه افشار
یا صادق الوعد
 چهار مجلس که دو تا از آنها مجلس پذیرائی شاه عباس اول و دوم پادشاهان از بک و دو تا دیگر مجلس پذیرائی شاه طهماسب از همایون شاه هندی پسرظهیرالدین بابرکه از شیرزار افغان شکست خورد و در سال ۹۵۱ هجری قمری به ایران پناهنده شد و یکی جنگ با ازبکان از نقاشیهای خوب قدیمی و جالب است. بنا بنظر حاج مصور الملکی نقاش معروف مجالس آخرین بقلم استاد رجبعلی شاگرد مظفر علی و دو تای اول بقلم استاد صادق است.
 عکس ناصرالدین شاه قاجار بقلم محمد حسن افشار نقاش در تاریخ ۱۲۷۶ هجری در زیر لنگه طاق نیر دیده میشود. چهاربخاری در اطراف سالن بدستیاری مرحوم استاد حاجی اسماعیل گچ بر و میرزاعلی بطرز قدیم در سال ۱۳۲۷ شمسی ساخته شده است.
 اشیائی که در این سالن دیده می‏شود بیشتر مربوط به مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی است که بر حسب مساعی جناب سید محمد تقی مصطفوی ریاست وقت اداره کل باستان‏شناسی و مساعدت مرحوم احسنی رئیس فرهنگ وقت و سرپرستی مهندس روانبد از تهران به اصفهان نقل شده و اعلیحضرت همایونی شاهنشاه آریا مهر هنگام مسافرت برای زدن کلنگ تونل کوهرنگ موزه چهلستون را نیز افتتاچ فرمودند و این افتتاح در تاریخ هشتم مهر ماه ۱۳۲۷واقع گردید.
 در سه طرف دیگر این سالن سه ایوان وجود دارد که هر یک دارای نقاشیها و صورتهای بسیار عالی ایرانی و اروپائی است که با لباسهای قرن ۱۷ میلادی ترسیم شده و امکان دارد صورت سفرا یا شاهزادگان فرانسوی و ایتالیائی باشد که بدست نقاشان هندی و ایتالیائی ساخته شده است.
 در توصیف آن محمد بیک شاعر معاصر شاه عباس دوم سروده است:
 عکس آئینه‏اش بجلوه گری              میکند دیو را بشکل پری
 در و دیوار گشته رنگارنگ              همه تصویرهای کارفرنگ 
روی دو ایوان بزرگ چوب بست عجیب و غریبی از الوارهای قطور و بلند با یک اسلوب هندسی و. فنی درست کلاف شده که ببیننده را متعجب میسازد و بفاصله سه متر بالاترشیروانی آجری که بمنزله بام عمارت است ساخته شده و پنجره‏های اطراف برای هواکش و عبور و مرور پرندگان میباشد. اطراف عمارت مجرای آب است که در وسط آن فواره‏ای سنگی از قدیم موجود است.
 در جنوب شرقی باغ عمارت استانداری از زمان قاجاریه است و برج هشت شلعی سه طبقه مرتفعی از زمان صفویه نیز دیده میشود. قسمت فوقانی آن مورد استفاده استانداری و تحتانیش در تصرف اداره آمار میباشد. نکته ایکه ممکن است مورد مداقه و بحث واقع شود چهلستون است که با اینکه کمتر از چهل ستون داشته و دارد آنرا چهلستون نامیده‏اند.
 آنچه از مطالعه تاریخی اینگونه اسامی استنباط میگردد اعداد ۷و۴۰و۱۰۰ در موقع اغراق در توصیف و غرابت ابنیه بکار میرفته است.
 مثلاً کاخ صد ستون در تخت جمشید و یا چهلستون مسجد جامع اصفهان و چهلستون مسجد جمعه تهران و نظائر آنها و یا چهلستون مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس که هیچکدام از نظر عدد با اسم مطابق نیست بلکه چهلستون کنایه از اینستکه آن قصر یا شبستان در بزرگی و توسعه بحد اعلی که احتیاج بداشتن چهل ستون باشد رسیده و آن اندازه وسیع است که بدون اتکاء به چهل ستون ابقای آن مقدور نبوده است.
 و همینطور است کلمه صد ستون در کاخ صد ستون که حاکی و مبین وسعت زیاد کاخ است که در حدود صد ستون تکیه گاه لازم دارد.
 و با تشریح نکات مزبور روشن گردید اینکه گفته‏اند کاخ چهلستون در موقع حریق چهل ستون داشته و بیست ستون آن سوخته است اساسی ندارد و همان بیست ستون را داشته است، زیرا اگر کاخ چهلستون پیش از حریق داشته بود خلف شاه عباس دوم هنگام حریق همان چهل ستون را میساخت نه اینکه نقصی در آن قائل شود و با بیست ستون تجدید بنا کند.
 در کاخ چهلستون سردرها و ساختمانها و تابلوها و آثار دیگری مشاهده میشود که جزکاخ مزبور نبوده و برای محافظت بآنجا نقل گردیده است:
 1 – پنجره عالی گچبری که از شاهکارهای این صنعت است و ابتداء تمام آن از گچ ریخته شده و سپس از قسمت پشت خلل و فرج آن با شیشه ‏های رنگی تزیین شده و سرانجام ترکیبی بی نظیر و عالی شده است این پنجره از بنای تاریخی درب امام که ساختمان آن مورخ بسال ۸۵۷ ه.ق است بعمارت چهل ستون انتقال داده شده است.
 2 – پایه ستونهایی که به صورت مجسمه‏ های شیر و انسان در چهارگوشه استخر قرار دارد و چهار قطعه است و دو تخته سنگ حجاری شده بشکل چهارشیر که در دو باغچه دو طرف خیابان ورودی کاخ قرار دارد از بقایایی عمارات سرپوشیده صفوی و آینه خانه بکاخ چهلستون نقل شده است.
 3 – سردرکاشیکاری مسجد قطبیه مربوط بزمان شاه طهماسب اول که در مسیر خیابان واقع و برای محافظت چهل ستون انتقال یافته ورودی دیوارهای جنوبی باغ چهلستون قرار داده شده است.
 4 – قطعات کاشیکاری از مسجد آقاسی – مسجد خواجه علم – مسجد درب جوباره – پیربکران نیز بر روی دیوارهای جنوبی باغ کاخ مزبور دیده میشود.
 5 – سردرب کاشیکاری بنای تاریخی در کوشک مورخ بسال ۹۰۲ ه.ق از عهد رستم آق قوینلو که برای محافظت به کاخ چهل ستون منتقل و در قسمت ضلع غربی باغ نگهداری می گردد.
 این کاخ باستانی طی شماره ۱۰۸ به ثبت تاریخی رسیده است.
کاخ چهلستون به روایتی دیگر
باغ چهلستون که بالغ بر ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد در دوره شاه عباس کبیر احداث شده و در وسط آن عمارتی ساخته شده بوده است. در سلطنت شاه عباس دوم در ساختمان موجود مرکزی تغییرات کلی داده شده و تالار آینه و تالار ۱۸ ستون و دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه و ایوانهای طرفین سالن موزه فعلی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آینه کاری و کاشیکاری دیوارها و سقفها افزوده شده است.
 قسمتهای جالب و دیدنی کاخ چهلستون به شرح زیر است:
 1 – سقف باشکوه نقاشی تالار ۱۸ ستون و سقف آینه کاری تالار آینه و مدخل آینه کاری سالن جلوس شاه عباس دوم.
 2 – ستونهای عظیم تالارهای ۱۸ ستون و تالار آینه که هر یک از آنها تنه یک درخت چنار است.
 3 – شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی تالار و ازاره‏های مرمرزی منقش اطراف که معرف صنعت حجاری در عهد صفویه است.
 4 – تزیینات عالی طلاکاری سالن پادشاهی و اطاقهای طرفین تالار آینه و تابلوهای بزرگ نقاشی سالن موزه که پداشاهان صفوی را به شرح زیر معرفی می‏نماید:
 شاه عباس کبیر در حال پذیرایی از ولی محمد خان فرمانروایی ترکستان شاه اسمعیل اول در جنگ چالدران شاه طهماسب اول در حال پذیرایی از همایون پادشاه هندوستان. شاه اسماعیل اول یا شاه عباس اول در جنگ ازبکان، شاه عباس دوم در حال پذیرایی از ندر محمد خان امیر ترکستان. بعلاوه یک تابلو از جنگ کرنال که در سلطنت نادر شاه افشار افزوده شده و تصویری از ناصرالدین شاه قاجار.
 5 – تصویری از شاه عباس کبیر با تاج مخصوص مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه چهلستون که در سنوات اخیر از زیر گچ خارج شده و اخیراً به وسیله متخصصین ایتالیایی تحت تعمیر و ترمیم واقع شده است.
 6 – پنجره عالی گچبری اتاق جنوبی تالار آینه که از بنای تاریخی دیگری به نام درب امام به عمارت چهلستون انتقال داده شده و شاهکار هنرگچبری در ایران است.
 7 – قرآنهای بسیاری نفیس به خط کوفی و خرفه شیخ صفی الدین اردبیلی
 تبصره:
 1 – سال ساختمان کاخ چهلستون به موجب اشعاری که در جبهه شرقی تالار از زیر گچ خارجی شده مصراع مبارکترین بناهای دنیا است که به حساب حروف ابجد سال ۱۰۵۷ هجری می‏شود یعنی پنجمین سال سلطنت شاه عباس ثانی.
 2 – سنگ شیرها و مجسمه‏های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه‏ها تنها آثاری است که از دوقصر با شکوه دیگر صفویه یعنی آینه خانه و عمارت سرپوشیده باقی مانده است.
 3 – اگر چه انعکاس ستونهای بیست گانه تالارهای چهلستون در حوض مقابل عمارت مفهوم چهلستون را تشریح می‏کند ولی در حقیقت عدد چهل در ایران کثرت و تعدد را می‏رساند و وجه تسمه عمارت مزیور به چهلستون تعدد ستونها است.
 اکنون که قصر سلطنتی چهلستون تا حدی توصیف شد به شرح دو مجلس از نقاشیهای دیواری چهلستون که موضوع آنها پیرایی شاه عباس اول و دوم از مهمان خود ولی محمد خان و ندر محمد خان پادشاهان ترکستان است و در شهر اصفهان پذیرایی شده ‏اند می‏پردازیم.
 
 
عمارت عالی قاپو
من از بیرون عالی قاپو عکس زیاد دیدم. اما از داخلش هیچی. هیچ تصوری هم نداشتم از توش . به محض ورود چشمم که کاشی کاری ها و معماری ورودی افتاد یکم خشکم زد.
 
راستش با بیرونش خیلی فرق داره.هر چند که از بیرون هم زیباست. خوشبختانه کاشی خیلی مقاوم هست و پس از گذشت سالها کاشیکاریهای داخل خیلی خوب مونده بودند. اما نقاشی های روی دیوارها اکثرا از بین رفته بود. یکی از هنرمندان میراث فرهنگی مشغول بازسازی نقوش تزئینی روی دیوار بود. خیلی دوست دارم ببینم اون ابتدا چه جوری بوده. حتماً فوق العاده زیبا بوده. رضا عباسی واقعاً هنرمند بی نظیری بوده.
عالی قاپو شش طبقه هست. ولی از هر طرف یه جور نشون می ده. راه پله ها خیلی باریک هستند. پله ها با کاشی های زیبا پوشانده شده بودند و دیوارها هم دارای نقوش بسیار زیبا بودند.
 
داخل هر اتاق یک( به قول امروزی ها) شومینه قرار داشت که به نظر من خیلی زیبا بود.
 
هر چه بالا تر می رفتی بر زیبایی اتاقها افزوده می شد. تالار موسیقی در طبقات آخرین بود و فوق العاده زیبا. تزئینات سقفش که تا بالای ستونها هم آمده بود بی نهایت زیبا بود و من مبهوت زیبایی و خلاقیتی که درش به کار رفته بود شدم. بیشترین نقشی که درش بکار رفته بود یه چیزی شبیه جام بود.
 
 
 
اون طبقه معماریش و تزئیناتش شاهکار بود. تا اونجایی که یادم هست طبقه ی بالاش می شد ایوان که در اون یک حوض مسی بود. یکی از شاهکار های این ساختمان در این است که این آب بدون پمپ تا اون ارتفاع که حوض قرار داشت می رفته. متاسفانه نتوانستم از حوض عکسی بگیرم. چون دور تا دورش رو داربست زده بودند. فکرش رو بکنید در زمانی که ازش استفاده می شده چقدر زیبا بوده. آب، داخل یک حوض مسی سفید شده، چه تلالویی داشته! یک نکته ی جالب دیگر این بود که در آن زمان ساختن یک حوض در طبقه چندم یک ساختمان و عایق بندی اون شاهکار بوده. در آن طبقه یک تالار هم بود. ورودی آن بسیار زیبا بود و از بیرون نشون می داد که داخلش باید خیلی قشنگ باشه.
 
 
و همین طور هم بود! کاشیکاری سقف و دیوارها شاهکار بودند.
 
سقف هم بسیار بلند بود. من که دوست نداشتم از اونجا بیام بیرون. درآن زمان آنجا تالار پذیرایی بوده. خوش به حال مهمانها!