آموزش مفاهیم دینی به کودکان

مقدّمه

دررابطه با چگونگی آموزش مفاهیم دینی به کودکان اختلاف نظرهایی وجود دارد.گروهی معتقدند پیش از بلوغ نباید به کودک آموزش دینی داد و گروهی عکس ایننظر را معتقدند. از نظر اسلام، به ویژه براساس سیره و رهنمودهای معصومانعلیهم السلام ، آموزش مفاهیم دینی از هنگام تولد شروع می شود و آموزش دردوره کودکی پایه و اساس در دوره های دیگر است. از طرفی، آموزش صحیح ومؤثر بدون در نظر گرفتن توانایی ذهنی کودک مطلوب نیست و ممکن است کودک رانسبت به یادگیری دلسرد و یا در یادگیری او اختلال ایجاد نماید. از این رو،آموزش مفاهیم دینی به کودکان گرچه امری بسیار مقدس و والا است، اما موفقیتدرآن، در گرو آگاهی و شناخت اصول و روش های آموزشی متناسب با آن است. بهفرموده امام امیرالمؤمنین علیه السلام هیچ حرکتی نیست مگر این که انسان دربه انجام رساندن آن نیاز به شناخت و آگاهی دارد: «ما مِن حَرَکه اِلاَّ وَاَنتَ مُحتاجٌ فیها الی مَعرِفَه.»

آموزش مفاهیم دینی نیز مانندهر علم دیگری نیاز به شناسایی و به کارگیری اصول و روش های صحیح، کارآمد ومؤثر دارد. بنابراین، همان گونه که شناخت خصوصیات و توانایی های کودکان دربهینه سازی آموزش مفاهیم دینی امری مسلم است، شناخت اصول و روش های مربوطبه آموزش مفاهیم دینی کودکان دبستانی نیز ضرورت دارد. بدین ترتیب، اگرآموزش مفاهیم دینی کودکان بدون توجه به اصول و روش های صحیح آموزشی انجامپذیرد، مصداق این سخن امام صادق علیه السلام خواهد بودکه: «اَلعامِلُ عَلیغَیرِ بَصیَره کَالسَّائِرِ عَلَی غَیرِ الطَّریقِ لایَزیدُهُ سُرْعَهُالسَّیْرِ الاَّ بُعدا»؛ کسی که بدون بصیرت دست به انجام کاری می زند،مانند رونده در بیراهه ای است که هرچه سرعتش بیش تر باشد، از مقصد دورترخواهد شد.

بنابراین، آنچه باید بدان توجه داشت و این نوشته نیزدرپی آن می باشد، این است که درک و برداشت کودک از مفاهیم دینی بابزرگسالان یکسان نیست؛ آنان در حد ظرفیت ذهنی خود مطالب دینی را می فهمندو برآن اساس، جهان بینی خود را می سازند. با توجه به سخن رسول گرامی اسلامصلی الله علیه و آله که فرمود: «ما پیامبران موظفیم با هرکس مطابق درک وفهم او صحبت کنیم»، اگر آموزش مفاهیم دینی برای دانش آموزان دورهابتدایی به گونه ای حساب شده صورت نگیرد، نه تنها از تأثیرات سازنده ایبرخوردار نمی گردد، بلکه می تواند پیامدهای زیانباری به دنبال داشته باشد.از این رو، هدف اصلی این مقاله دستیابی به اصول وروش های آموزش مفاهیمدینی به کودکان با مروری بر آیات و روایات اسلامی، نظرات دانشمندان تعلیمو تربیت و نیز اندیشمندان اسلامی است.

اصول جمع اصل، واژهای است عربی به معنای بیخ، بنیاد، ریشه، پایه و بن هر چیزی. در اصطلاح،برای اصول تعاریف متعددی شده است. برخی از نویسندگان معتقدند که اصولتعلیم و تربیت عبارت است از نظریه ها و قواعد نسبتا کلی که در بیش ترموارد صادق است و باید راهنمای مربیان، معلمان، مدیران، اولیای فرهنگ ووالدین دانش آموزان در کلیه اعمال تربیتی باشد. و از نگاه بعضی دیگر،اصول به دستورالعمل های کلی گفته می شود که بر مبانی مبتنی اند و مقصوداز اصول در این بحث عبارت است از قواعد و دستورالعمل های کلی مبتنی برتعالیم دینی، پژوهش های روان شناسی و نظریات دانشمندان تعلیم و تربیت.

روش

روشدر کتاب های فارسی معانی گوناگونی دارد؛ نظیر: طرز، طریقه، شیوه، اسلوب،سبک و راه. در عربی نیز معادل با کلمات «المنهج» و«المنهاج» و یا«الطریق الواضح» (راه روشن) آمده است.

روش در اصطلاح به معنای«راه انجام هرکاری» است. از این رو، روش تدریس نیز عبارت از راه منظم، باقاعده و منطقی برای ارائه درس می باشد. مقصود از روش دراین بحث عبارتاست از سازوکارها و شیوه های ایجاد یا دگرگون سازی رفتار و ویژگی های کودککه در مقایسه با اصول مشخص تر و کاربردی تر است.

آموزش

آموزش در کتاب های لغت فارسی به معنی یاد دادن،تعلیم وآموختن تعریف شده است.

دراصطلاح، برای آموزش تعریف های متعددی شده است. راغب در مفردات می نویسد:«اَلتَّعلیمُ اخْتُصَّ بِما یکُونُ بِتَکْریر وَ تکْثیر حَتّی یَحْصُلَمِنْهُ اَثَرٌ فی نَفْسِ المُتَعَلِّم»؛ آموزش آن است که با تمرین وتکرار زیاد، از آن اثری در ذهن و نفس دانش آموز پدید می آید.

ازنگاه برخی، «آموزش به معنای انتقال معلومات و مهارت ها به دیگران است، بهطوری که این معلومات و مهارت ها به کار آیند و موجب تحول و دگرگونی دررفتار شوند.» و از نگاه برخی دیگر، «آموزش براین دلالت دارد که کسی(معلم یا مربی) کاری کند تا دیگری امری را واجد شود؛ به این معنی آموزشبرای آن است که دانش آموز واجد علم و آگاهی گردد.» مؤلف محترم کتابروان شناسی پرورشی در تعریف آموزش می نویسد: «آموزش عبارت است از فعالیتهایی که به منظور ایجاد یادگیری در یادگیرنده، از جانب آموزگار یا معلمطرح ریزی می شود و بین آموزگار و یک یا چند یادگیرنده به صورت کنش متقابلجریان می یابد.» بنابراین، آموزش به عنوان وسیله و زمینه ساز پرورشاست که بیش تر دربعدشناختی وذهنی مطرح می باشد.

مفاهیم دینی

مقصوداز دین در این پژوهش، دین اسلام است نه مطلق دین و نه هرگونه معرفتی کهمنشأ الهی و شهودی دارد. بر این اساس، محتوای دین اسلام به سه بخش تقسیممی شود: اعتقادات، اخلاق و احکام (قوانین). منظور از آموزش مفاهیم دینیهمان مفاهیم اعتقادی دین اسلام است؛ زیرا مفاهیم اعتقادی که بنابر عقیدهتشیّع عبارت است از توحید، عدل، معاد، نبوت و امامت در حقیقت، پایه و اساسمعارف اسلامی را تشکیل می دهند؛ آموزش آن ها به کودکان دبستانی که درادبیات روان شناختی ژان پیاژه در مرحله عملیات عینی قرار دارند از آموزشسایر معارف اسلامی مشکل تر به نظر می رسد. از این رو، ضروری است که در اینپژوهش، توجّه بیش تر خود را به شناسایی اصول و روش های مناسب در آموزشمفاهیم اعتقادی به کودکان اختصاص دهیم.

ویژگی های کودکان دبستانی

شناخت صحیح استعدادها، توانایی ها، کاستی ها، نیازها و نیروهای جسمانی و روانیکودکان در مراحل مختلف سنی از عوامل بسیار مهم و کارساز امر آموزش و پرورشبه شمار می آید. نخستین ویژگی کودکان دبستانی این است که نوآموز سال اولدبستان از هر حیث با نوجوان دبیرستانی تفاوت دارد. بر این اساس، در اینپژوهش به بررسی و شناسایی بخش هایی از توانش های شناختی کودکان دبستانیخواهیم پرداخت که ارتباط بیش تری با آموزش پذیری مفاهیم دینی این دورهدارد.

کودک در این دوره وارد مرحله جدیدی از رشد عقلی (ذهنی) میشود که پیاژه آن را مرحله «عملیات عینی» نامیده است. «این دوره، به ایندلیل عملیات عینی خوانده می شود که با وجود رشد استعدادهای ذهنی و عقلی درکودک، هنوز عملیات ذهنی وابستگی به جهان خارج دارد و حل مسائل در گروارتباط مستقیم و عینی است.»  به اعتقاد پیاژه، کودکان در این دوره ازنظر احساسات و عواطف بیش تر به بزرگسالان شباهت دارند، ولی در تفکراتشانبا آنان بسیار متفاوت هستند. در این دوره هرچند از سرعت رشد بدنی کاسته میشود، اما رشد عقلی همچنان به سرعت دوره قبلی (در جهت آشنایی با مفاهیمگوناگون) ادامه می یابد، حتی اندیشه و استدلال پیشرفت بیش تری دارد.آشنایی کودک با مفاهیم نگهداری ذهنی، از جمله نشانه های روشن رشد عقلیکودک در این دوره می باشد. منظور از نگهداری ذهنی این است که اگر ظاهراشیای خارجی (از جهات مختلف) تغییر کند، وضع آن ها در ذهن کودک ثابت میماند و او چنین تشخیص می دهد که این اشیای به ظاهر تغییر کرده، همان اشیایسابق هستند و فرقی نکرده اند.

موریس دبس نیز درباره رشد و تحولعقلی کودک دوره ابتدایی می گوید: «در این دوره، فکر هیأت جدیدی به خود میگیرد. فکر مرکب از مناسبات، جانشین فکر در هم آمیخته دوره پیشین می گردد وکودک به مدد آن از جهان خارجی تعبیری می کند که به علم ما درباره جهانبسیار نزدیک تر است… بر اثر رشد و اثرگذاری های محیط تربیتی، فکر کودکحول چند مفهوم اساسی، یعنی مفهوم زمان، مکان، عدد، علت، حرکت و نظایر آنکه معلومات محسوس را متحد می سازند، سازمان می یابد.»

یکی ازاساسی ترین ویژگی ها که می تواند درآموزش مفاهیم دینی به ما کمک کند وجودگرایش دینی و میل به سوی امور مذهبی در کودک است. ما معتقدیم، مفاهیماساسی دین اسلام، از قبیل اعتقاد به خدا و دین، اموری هستند که با سرشتاولیه و دست نخورده کودک، و به تعبیر قرآنی، با فطرت او سازگار است. علاقهمندی کودک به دین و خدا اکتسابی نیست، بلکه این علاقه در درون او وجوددارد و در سنین پس از بلوغ به شکوفایی آشکار می رسد. کودک فطرتی خدا آشنادارد، تعلیم و تربیت در اصل عهده دار رشد و شکوفایی و تقویت این گرایش هایفطرتی است و معلم پرورش دهنده آن هاست. در این زمینه، به فرمایش پیامبرگرامی اسلام صلی الله علیه و آله اشاره می نماییم که فرمود: «کل مولودیولد علی الفطره حتی یکون ابواه یهودانه و ینصرانه»؛ هر نوزادی بافطرت خدایی به دنیا می آید و این پدر و مادر او هستند که او را از مسیرفطرت سلیم خود منحرف ساخته، یهودی یا نصرانی می سازند.

اصول آموزش مفاهیم دینی به کودکان

همانگونه که در بخش مفهوم شناسی گذشت، اصول عبارت است از قواعد و دستورالعملهای کلی مبتنی بر تعالیم دینی، پژوهش های روان شناسی و نظریات دانشمندانتعلیم و تربیت، که به منزله راهنمای عمل، در آموزش مفاهیم دینی به کودکانمورد استفاده قرار می گیرند. بنابراین، در این پژوهش، به بررسی این اصولمی پردازیم.

اصل سهولت

منظور ازاصل سهولت این است که در آموزش مفاهیم دینی به کودکان، باید توان شناختی،عاطفی و انگیزشی کودکان را در نظر گرفت و از زیاده روی، خشونت و سخت گیریدر روند آموزشی پرهیز نمود؛ زیرا هدف از آموزش مفاهیم دینی، برانگیختن شوقو رغبت کودکان به یادگیری آموزه های دینی است و نه صرفا انتقال آگاهی هایدینی. از این رو، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همواره این سخن راتکرار نموده اند که «آموزش دهید و آسان بگیرید و سخت گیری نکنید»؛ چراکه «خداوند مرا سخت گیر و سرسخت مبعوث نفرمود، بلکه مرا آموزگاری آسان گیرمبعوث نموده است.» شهید مطهری نیز نقل می کند: «پیامبر صلی الله علیهو آله آن گاه که معاذ بن جبل را برای تبلیغ دین به یمن فرستاد، به او چنینفرمود: «یا مَعاذُ بَشّروَ لاتُنَفِّرْ وَ یَسّرْوَ لاتُعَسِّرْ»؛ می رویبرای تبلیغ اسلام، اساس کارت تبشیر و مژده و ترغیب باشد، کاری بکن که مردممزایای اسلام را درک بکنند و از روی میل و رغبت به اسلام گرایش پیدا کنند.نکته ای که پیغمبر اشاره کرد این بود که «بَشَّر وَ لا تُنَفِّرْ»؛ کارینکن که مردم را از اسلام فرار بدهی و متنفر بکنی. مطالب را طوری تقریر نکنکه عکس العمل روحی مردم فرار از اسلام باشد.

حال با توجه بهاصل آسان گیری در آموزش های اسلامی، رعایت این اصل در آموزش مفاهیم دینیبه کودکان از اهمیت بیش تری برخوردار است؛ زیرا بنابر آنچه در بررسی ویژگیهای کودکان بیان شد، مفاهیم دینی اموری هستند که با فطرت کودک سازگارند ونیازی به تحمیل و سخت گیری ندارند، سخت گیری زمانی است که آموزه هایی خلافخواست فطری کودک به گونه ای برای او ترسیم و تکرار شود که آن را بدون فکرو اندیشه بپذیرد. علاوه بر این، مفاهیم و آموزه های دینی سهل و آسان،زمینه های درونی و انگیزشی لازم را برای کودک فراهم نموده، او را بهیادگیری مفاهیم و حقایق دینی علاقه مند می سازد. چنان که خشونت و سخت گیریدر امر آموزش مفاهیم دینی، کودک را نسبت به اصل دین و تعالیم حیات بخش آنبدبین نموده، آثار و پی آمدهای ناگواری در روحیه لطیف او باقی خواهدگذاشت. بنابراین، رعایت این اصل در آموزش مفاهیم دینی کودک چنان مهم استکه ائمه معصومین علیهم السلام در سخنان نورانی خویش والدین را بدان سفارشنموده اند. بنابر مضمون روایتی از امام صادق علیه السلام به نقل از رسولمکرّم اسلام صلی الله علیه و آله ، «والدین کاری را که انجام آن برای کودکآسان و ساده است بپذیرند و آنچه را که انجامش بر وی سنگین و غیر قابلتحمّل است از او انتظار نداشته باشند.»

اصل تدریج

اصلتدریج و رعایت توان و استعداد دانش آموز از دیگر اصول تعلیم و تربیت است.انسان از زمان تولد تا سنین بزرگسالی توانایی های جسمی، ذهنی و عاطفییکسانی ندارد و در هر دوره از رشد با خصوصیات ویژه آن دوره ظاهر می شود.

قرآنکریم در طول ۲۳ سال به تدریج بر پیامبر نازل گردید که خداوند در کریمه ۱۰۶از سوره «اسراء» به این نکته اشاره می فرماید: «وَ قُرآنا فَرَقْناهُلِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلَی مُکْث وَ نَزَّلناهَّ تَنزیلاً»؛ وقرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم، تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی؛ وآن را به تدریج نازل کردیم.

مفسّران در بیان علل نزول تدریجی آیاتقرآن مطالب فراوانی نوشته اند که بررسی همه آن ها از حوصله این مقالهبیرون است و در این جا تنها به دیدگاه علامه طباطبائی اشاره می کنیم. بهعقیده ایشان، نزول آیات قرآن به تدریج به خاطر بلوغ و رشد استعداد مردم درتلقّی معارف اعتقادی و احکام فرعی و عملی آن است.

خلاصه آن که،قرآن با در نظر داشتن سطح درک و فهم مردم، به مرور احکام اسلام را بیانفرموده، به گونه ای که فهم و پذیرش آن برای آنان ممکن باشد. بنابراین،آموزش مفاهیم دینی به کودکان باید تدریجی باشد و آنان را به تدریج و آرامآرام با مفاهیم دینی آشنا نمود. در تعالیم اسلامی توصیه هایی در این زمینهوجود دارد که ما تنها به ذکر یک روایت اکتفا نموده و نتیجه گیری می کنیم.

امامباقر یا امام صادق علیهماالسلام در حدیث مفصلی آموزش مفاهیم دینی کودکانرا در سنین مختلف بیان فرموده است: «در سه سالگی کلمه توحید "لاالهالاالله" را به کودک بیاموزید، سپس او را رها کنید تا به سن سه سال و هفتماه و بیست روز برسد، آن گاه "محمد رسول الله" را به او یاد بدهید، سپس تاچهارسالگی او را رها سازید و در چهار سالگی صلوات بر محمد را به اوبیاموزید…»

بر این اساس، دانشمندان تعلیم و تربیت با توجه بهتوانایی های ویژه دوران کودکی در آموختن مفاهیم و معارف، رعایت اصل تدریجرا مسأله مهمی تلقّی نموده اند که غفلت از آن نتایج جبران ناپذیری به بارخواهد آورد. در این مجال به آراء تنی چند از آنان اشاره می کنیم.

به نظر پستالوزی (J. H. Pestalozzi 1827 1746)، مربی بزرگ تعلیم و تربیتسوییسی، آموزش کودک باید بر اساس مراحل رشد طبیعی آدمی صورت گیرد. بر همیناساس، دست یافتن کودک به مرحله بعدی را، آن گاه برای او ممکن می داند کهمرحله نخست را پیموده باشد. وی با توجه به اصل تدریج در آموزش سرعت وشتابزدگی را زیان آور دانسته، می گوید: «طبیعت، شایستگی های برتر آدمی راهمانند گوهری که در صدف پنهان است، در او پنهان کرده است. اگر صدف را پیشاز وقت بشکنید، گوهری ناقص خواهید یافت.» غزالی در کتاب میزان العملمی نویسد: «یکی دیگر از وظایف معلم این است که به قدر فهم فراگیر سخن گویدو یکباره در تربیت نخست، آنان را از امور آشکار به موارد دقیق، و از ظاهرو علنی به پنهان و خفی منتقل نکند…»

بنابراین، آموزش مفاهیمدینی دارای مراحل و درجات است و این مراحل و درجات به دلیل تفاوت در رشداستعدادهای شناختی، عاطفی، انگیزشی و نیز تفاوت در معلومات و تجربیات دانشآموزان است، به گونه ای که نمی توان هر مطلبی را در هر مرحله ای آموزشداد، بلکه مطالب باید متناسب با سطح فکر و قدرت درک دانش آموزان باشد. بهعنوان مثال، آموزه های وجود خداوند، توحید، معاد و مانند آن ها در دورهابتدایی نمی تواند در قالب استدلال های پیچیده عقلانی و مفاهیم انتزاعیآموزش داده شوند، بلکه باید با زبانی ساده، جذاب و آسان بیان گردند؛ ومفاهیم انتزاعی، براهین فلسفی و منطقی را به دوره هایی موکول کرد کهاستعداد لازم برای فهم آن ها در دانش آموزان پدیده آمده باشد.

اصل مداومت و استمرار

درمکتب اسلام، آموزش امری است مداوم و مستمر، و مسلمان همیشه باید در وادیآموزش و فراگیری باشد، همان گونه که در حدیث آمده است: «اُطلُب العِلممِنَ المَهدِ اِلیَ الْلَحْدِ.»

چنین گفت پیغمبر راستگویزگهواره تا گور دانش بجوی

کسبعلم و فراگیری امر دایمی تلقّی شده است و تحصیل علم از نظر اسلام زمانمعین و مشخصی ندارد، چنان که امام صادق علیه السلام فرمودند: «طَلَبُالعِلمِ فَریضَهٌ عَلی کُلِّ حال» و حضرت علی علیه السلام می فرمایند:«لایُحرِز العِلمَ الا ّمَن یُطیِلُ دَرْسَهُ»؛ بر دانش و معرفت دستنیابد، مگر کسی که در تحصیل خویش مدوامت نماید؛ زیرا که به فرموده آنحضرت، دانش و معرفت پایان نمی پذیرد.

بنابراین، همان گونه کهگذشت، از نظر اسلام، آموزش مفاهیم و حقایق دینی امری است که باید تا پایانعمر استمرار یابد و آدمی تحت تأثیر آن باشد، لکن دوران کودکی و نوجوانی رامی توان دوران ملازمت و مداومت آموزه های دینی از نظر اسلام دانست که بایدوالدین و مربیان بر این امر نظارت داشته و هدایت نمایند. در این باره تنهابه ذکر یک روایت از امام صادق علیه السلام بسنده می کنیم که فرمود:«اَلغُلامُ یَلعَبُ سَبْعَ سِنیَن وَ یَتَعلَّم الکتابِ سَبعَ سنِینَ ویَتَعلَّمُ الحَلالَ وَ الَحرام سَبْعَ سِنینَ»؛ کودک به مدت هفت سالباید بازی کند و به مدت هفت سال باید آموزش خواندن ببیند و به مدت هفت سالباید تعلیم حلال و حرام داده شود.»

بنابراین، از روایات اسلامیاستفاده می شود که آموزش مفاهیم دینی در دوران کودکی از اهمیت بسیاربالایی برخوردار است، چنانچه آموزه های دینی در این دوران انجام نپذیرد،به آموزش در بزرگسالی نمی توان امید چندانی داشت. به عبارتی، اهمیت آموزشآموزه های دینی به کودک از سویی و طولانی بودن دوره ساختار ذهنی و روانیکودکی انسان از سوی دیگر، استمرار و مداومت در آموزش مفاهیم دینی به کودکرا می طلبد. از این رو، باید به موازات رشد عقلی و تحول روانی کودک،مفاهیم اعتقادی را به کودک انتقال داد و از شتاب و فشار بی مورد در اینامر پرهیز نمود.

اصل آگاهی بخشی

آموزش مبتنی بر بصیرت و آگاهی دانش آموز از اصول اساسی نظام آموزشی اسلام است.در منابع اسلامی، آیات و روایات فراوانی وجود دارد که علم و آگاهی را میستاید و مردم را به سوی آن می خواند و تشویق می کند و از جمود و تقلیدکورکورانه و بدون تفکّر و تعقّل بر حذر داشته و به شدت نکوهش می نماید؛مثلا، کریمه ۱۰۸ سوره «یوسف» می فرماید: «قُلْ هذِهِ سَبیلی أَدْعُوا الیَاللّهِ عَلی بَصیره أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنی وَ سُبْحانَ اللّهِ وَمااَنَا مِنَ الْمُشرِکین.» در این آیه، خداوند از انسان ها می خواهدبر اساس بصیرت و آگاهی رفتار نمایند و دین حق را بپذیرند، و شیوه دعوتپیامبر صلی الله علیه و آله نیز بر اساس آگاهی است.

از این رو، درنظام آموزشی اسلام دیگر جایی برای تحمیل عقیده و القائات و به تبع آن،تقلید کورکورانه باقی نمی ماند؛ چرا که اصولاً این مفاهیم با مفهوم پذیرشبر اساس بصیرت و آگاهی، به هیچ وجه سازگار نیست. در برخی از روایات نیز براین نکته تأکید شده که آموزش اگر بر اساس فهم و آگاهی نباشد، چندان سودمندو پایدار نخواهد بود.

روایت علوی زیر نمونه ای از این روایات است:«اَلا لا خَیْرَ فی عِلْم لَیْسَ فیه تَفَهّم، اَلا لاخَیْرَ فی قراءهلَیْسَ فیه تَدَبّرٌ…»؛ هان! بدانید دانشی که بر اساس اندیشه وآگاهی فرا گرفته نشود، خیری ندارد، و یادگیری که در آن تدبر نباشد نیزخیری نخواهد داشت.»

همان گونه که پیروان نظریه گشتالت، یادگیری راعبارت از کسب بینش دانسته و عقیده دارند اگر دانش آموز آنچه را که درمدرسه می آموزد واقعا بفهمد و نسبت به آن بصیرت حاصل کند به آسانی میتواند به موقعیت های جدید انتقال دهد، صاحب نظران تعلیم و تربیت اسلامینیز به آموزش بر اساس فهم و آگاهی بخشی تأکید می کنند، بلکه برخی با تمایزبین مفهوم فهم و بصیرت با حفظ کردن و به خاطر سپردن، معتقدند فهم یا بصیرتپایه و اساس یادگیری را تشکیل می دهد. از دیدگاه شهید مطهری، هدف درتعلیم و تربیت اسلامی باید دادن رشد فکری به دانش آموز باشد. ازدیدگاه برخی دیگر، رشد و تعالی کودک در فرآیند آموزش و پرورش به عمق ومعرفت درونی وابسته است نه افزایش حجم اطلاعات.

بنابراین، آنچه باید در جریان آموزش مفاهیم دینی به کودکان، مورد توجه معلمان قرار گیرد،تأکید بر درک و آگاهی مفاهیم است، ضمن این که حفظ و تکرار و تلقین شرطلازم آموزش در سنین کودکی است ولی کافی نیست. این حقیقت را می توان درکلام امیرالمؤمنین علی علیه السلام یافت که می فرماید: «فَضْلُ فِکْر وَتَفَهّم اَنْجَعُ مِنْ فَضْلِ تِکْرار وَ دِراسَه»؛ یادگیری ای که براساس تفکّر و فعالیت فکری دانش آموز باشد، به مراتب سودمندتر از تکرار ومرور آن است.»

اصل تفاوت های فردی

تفاوتهای فردی از اصول پذیرفته شده در روان شناسی، تعلیم و تربیت و معارف دینی است، و به این معناست که همه انسان ها با یکدیگر شباهت هایی دارند، ولیآنان از حیث ویژگی های شناختی، عاطفی، انگیزشی، بهره هوشی، تأثیر و تأثراتمحیطی و صفات شخصیتی از همدیگر متفاوتند. همین امر موجب می شود که هرانسانی، موجود مستقل، تام و فردی خاص باشد. به همین دلیل، یکی از عمدهترین مسائل روان شناسی، مسأله تفاوت های فردی و عوامل آن ها می باشد و حتیبرخی از روان شناسان می گویند: «روان شناسی غیر از تفاوت های فردی موضوعدیگری برای بحث ندارد.» بر این اساس؛ اصل تفاوت های فردی از دیدگاهدانشمندان تعلیم و تربیت نیز مورد توجه قرار گرفته است. برای مثال، شهیدثانی بر این اعتقاد است که معلم باید با هر یک از دانش آموزان با توجه بهمیزان فهم و استعداد آنان سخن گوید، و مورد خطاب قرار دهد. خواجهنصیرالدین طوسی ترجیح می دهد که معلم باید پیش از هر اقدام آموزشی،استعداد و قابلیت های کودک را با دقت و فراست شناسایی و آن گاه علوم وصنایع متناسب را به او بیاموزد. مرحوم محمدتقی جعفری، معلم و دانشآموزان را به باغبان و گل ها و درختان یک باغ تشبیه می کند که هر یک ازدرختان و گل ها، ویژگی ها و نیازهای متفاوتی دارند. نیاز هر کدام به آب وهوا و نور و کود متفاوت می باشد. این باغبان است که باید با دقت کامل نیازهر یک از آنان را بشناسد، به مقدار لازم آن ها را آبیاری نموده، و در معرضنور و هوا قرار دهد. معلّم نیز باید ویژگی های شناختی و عاطفی هر یک ازدانش آموزان را بشناسد تا بتواند متناسب با آن ها رفتار خاصی در پیشگیرد.

خلاصه آن که، توجه به تفاوت های فردی در آموزش یکی ازاصولی است که معلم باید با آن آشنا باشد وآموزش خود را با آن همگام سازد؛زیرا «اهمیت دادن به تفاوت های فردی در آموزش، اثربخشی آموزشی را بیمه میکند.» بر این اساس، رعایت تفاوت های فردی در آموزش مفاهیم دینی کودکاندبستانی از اهمیت زیادی برخوردار است، به ویژه در انتخاب و استفاده از روشهای آموزشی، معلّمان باید انعطاف بیش تری داشته باشند و در آموزش مفاهیمدینی به کودکان به طور یکسان عمل ننمایند، بلکه متناسب با ویژگی هایشناختی، عاطفی، انگیزشی، سوابق خانوادگی و محیطی آنان، از روش های گوناگونو مؤثر استفاده نمایند. به عنوان نمونه، معلّمان می بایست بدانند برایبرخی از کودکان، آموزش مفاهیم دینی با استفاده از روش شعر و داستان سودمنداست و برای برخی از راه پرسش و پاسخ. برخی مفاهیم دینی را زودتر می فهمندو برخی دیگر نیاز به مثال و توضیح بیش تری دارند.

روش های آموزش مفاهیم دینی

مقصوداز روش های آموزش مفاهیم دینی به کودکان، فنون، شیوه ها و دستورالعمل های وجزئی است که اهداف و اصول آموزش مفاهیم دینی را به ثمر می رساند و به آنها عینیت می بخشد. در واقع، بخش کاربردی فرایند آموزش مفاهیم دینی، شیوهها و روش های آن است. به عبارتی، مهم ترین و دشوارترین مرحله از فرایندآموزش، تعیین و تشخیص روش های آموزش مفاهیم دینی و استفاده و به کارگیریصحیح و مناسب آن، به ویژه برای کودکان می باشد. از این رو، در این بخش، باتوجّه به ویژگی های شناختی، عاطفی و انگیزشی کودکان دبستانی، به بررسی اینروش ها خواهیم پرداخت.

روش استفاده از مثال

یکی از روش های مهم و مؤثر در آموزش مفاهیم دینی به کودکان دبستانی، استفادهاز مثال است. استفاده از مثال های متنوع، فهم مسائل انتزاعی را برای دانشآموزانی که از نظر رشد شناختی و تحول روانی ضعیف و یا در سطح پایینی میباشند، آسان می کند. به عبارتی، در بیان مطالب علمی و عقلی، استفاده ازمثال بهترین روش برای هر چه بیش تر آشکار ساختن مطالب، تفهیم ساده تر و درنتیجه، درک بهتر و سریع تر آن هاست. از این رو، استفاده از مثال یک شیوهقرآنی است. قرآن کریم با استفاده از این روش، حقایق و مفاهیم عقلی و غیرمحسوس را در قالب حکایات و مثال های سودمند، به گونه ای در ذهن مخاطبملموس و مجسم می سازد تا به این ترتیب ماهیت امر برای مردم روشن و آشکارگردد و آنان به خوبی به حقیقت موضوع پی ببرند. پیامبر مکّرم اسلام صلیالله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام نیز در بسیاری از موارد برایالقا و تفهیم آموزه های عالی دینی و تبیین مطالب عقلی، از مثال آوری بهرهبرده اند.

اگرچه اعتقاد به خدا و دین در کودکان فطری است ونیازی به اثبات ندارد، اما حتی در کودکی نباید از تقویت زیربنای اعتقادیغافل ماند، و در سنین دبستان می توان آن ها را به زبانی ساده مطرح کرد.بنابراین، استفاده از مثال یکی از روش های مناسب در آموزش مفاهیم دینی واصول اعتقادی به کودکان است؛ زیرا گاه می توان با ذکر یک مثال مناسب وهماهنگ با مقصود، مطلب و مفهوم عمیق دینی را آسان و برای کودکان قابل فهمو درک نمود. از این رو، مربیّان و معلّمان می توانند با استفاده از اینروش مفاهیم اعتقادی اسلام را در پرتو مثال هایی ساده و محسوس و ملموس درحد توان کودکان برای آنان آموزش دهند.

روش قصّه گویی

زبانقصّه یا داستان یکی از مناسب ترین روش های آموزش مفاهیم دینی به کودکاناست؛ زیرا کودکان شیفته شنیدن قصّه و خواندن داستان می باشند و این سبب میشود تا بخش عمده تعلیم و تربیت دینی کودکان از این راه انجام پذیرد. هرچهاستفاده از داستان های مناسب بیش تر باشد، تأثیر این آموزش و رسیدن به هدفهای مورد نظر آن، ساده تر و سریع تر صورت می گیرد. در اهمیّت این روش وبهره گیری از آن، همین بس که در قرآن کریم و تعالیم انبیای الهی و کتابهای آسمانی هم این روش مؤثر، یعنی زبان داستان و قصّه برای آموزش، هدایت،القای مفاهیم و پیام های دینی مورد توجّه قرار گرفته است. قرآن کریمبسیاری از مفاهیم، حقایق و آموزه های دینی را در قالب بهترین قصّه ها، بهزبانی ساده، جذّاب و قابل فهم برای مردم بیان نموده است. مثلاً، در داستانحضرت آدم و حضرت عیسی علیهماالسلام حقیقت و چگونگی آفرینش الهی تفسیر میشود؛ در داستان حضرت ابراهیم علیه السلام اثبات توحید و یگانگی خداوند ودر داستان عُزَیر کیفیت معاد بیان گردید است.

از آن جا که قصه وداستان آموزه ها و حقایق آموزشی را به طور غیر مستقیم بیان می دارد، ازنظر روان شناسی تربیتی نیز یکی از مهم ترین و مؤثرترین روش های آموزشی بهحساب می آید. بنابراین، معلّمان در آموزش مفاهیم دینی به کودکان می توانندبا استفاده از این روش، مفاهیم اعتقادی دین اسلام، از قبیل مسأله توحید،نبوّت، امامت و معاد را در صورت لزوم در قالب داستان های مناسب و با توجّهبه مقتضای سن و حالت روحی دانش آموزان دبستانی بیان کنند.

روش یادآوری نعمت های الهی

خداوند متعال نعمت های مادی و معنوی فراوانی برای بشر آفریده است. به عبارتی،خداوند انسان را سرشار از نعمت های خویش نموده و همه نوع نعمت در اختیاراو قرار داده است. در قرآن، نعمت های الهی بر دو گونه اند: نعمت های ظاهریو نعمت های باطنی؛ چنان که قرآن کریم در کریمه ۲۰ سوره «لقمان» می فرماید:«وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَهً و باطِنَهً»؛ نعمت های آشکار وپنهان خود را به طور فراوان بر شما ارزانی داشته است. در این که منظور ازنعمت های «ظاهر» و «باطن» در آیه چیست، مفسّران بسیار سخن گفته اند. دراحادیثی که از پیامبر مکّرم اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهمالسلام نقل شده است، نعمت ظاهری را رزق و آفرینش نیکو و توحید و نبوت واسلام، و نعمت باطنی را ولایت و مودت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آلهدانسته اند. از سوی دیگر، قرآن کریم در آیاتی چند به یادآوری نعمت هایالهی سفارش نموده است. برای مثال، در کریمه ۳ سوره «فاطر» می فرماید: «یااَیُّهَاالنّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ الله عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خالقغیرُاللهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ و الْارضِ لااله اِلاّ هُوَفَاَنّی تُؤفَکُون.» همچنین یکی از روش های تربیتی پیامبران الهی،یادآوری نعمت های الهی می باشد تا به این وسیله گرایش انسان ها را به سویصاحب نعمت برانگیزند و سپاس گزاری از نعمت دهنده را، که از گرایش های ریشهدار و فطری انسان است، در آنان بیدار سازند. چنان که حضرت امیرالمؤمنینعلی علیه السلام در این باره می فرماید: «فَبَعَثَ فیهِمْ رُسُلَهُ، وَواتَرَ اِلَیْهِمْ اَنْبِیاءَهُ، لِیَسْتَأدُوهُمْ میثاقَ فِطْرَتِهِ، وَیُذَکّروُ هُمْ مَنْسِیَّ نِعْمَتِهِ.»

از این رو، در دوره دبستان با توجه به تمایلات فطری و گرایش های ذاتی پاک و دست نخورده کودکانبهتر می توان از روش یادآوری نعمت های الهی در آموزش و تعمیق بینش الهیآنان استفاده کرد. یادآوری نعمت های خداوند می تواند به تقویت و تعمیقشناخت کودک در مسأله خداشناسی کمک کند تا بتواند ولی نعمت خود را بشناسد ووظایف خود را از قبیل شکرگزاری و ایمان به او، ایفا کند. با یادآوری نعمتهای الهی می توان ذهن کودک را به خدای مهربان متوجه کرد و میل و گرایش اورا نسبت به خدایی که همه چیز را آفریده و به همه کمک می کند، جلب نمود. براین اساس، در تدریس و آموزش خداشناسی و معاد به کودکان، باید بیش تر برمحبت و عشق الهی به همه انسان ها و به ویژه نیکوکاران و دادن پاداش و نعمتهای بهشتی به آنان در روز قیامت تأکید کرد و آنان را نسبت به خدا و رحمتاو امیدوار و علاقه مند ساخت و از بیان عذاب و رنج دوزخ، که زندگی پس ازمرگ را به گونه ای وحشتناک و دهشت انگیز ترسیم نماید، خودداری کرد.

روش نمایشی (نمادین)

منظوراز نمایش، مجسّم کردن و به صورت مشهود و محسوس درآوردن پیام ها و آموزههاست. روش نمایشی یکی از روش های آموزشی است که دارای تأثیر فوق العاده ایمی باشد و از راه آن می توان آموزه های دینی را در قالب های قابل مشاهده وبه گونه ای روشن، آسان و محسوس به کودکان آموزش داد. نمایشی کردن مفاهیمعقلی و انتزاعی، به ویژه برای کودکان با توجه به غلبه برخورد حسّی آنان،موجب می شود که این گونه مطالب بهتر درک شود و یادگیری عمیق تری صورتپذیرد؛ معمولاً کودکان، خاطرات نمایشی را که در کودکی دیده اند، به شکلآگاهانه یا ناآگاهانه، تا آخر عمر در حافظه خود حفظ و نگهداری می کنند.اصولاً استفاده از روش نمایشی، و به صورت محسوس و مشهود در آوردن مفاهیم ومسائل آموزشی، از جمله روش هایی است که در قرآن کریم نیز فراوان مورداستفاده قرار گرفته است. قرآن کریم با استفاده از روش نمایشی توانسته استاصول اعتقادی را اثبات و برای عموم مردم قابل درک و فهم نماید. قرآن کریمهنگامی که مثلاً درصدد تقویت ایمان مخاطبان به زندگی پس از مرگ و مسألهمعاد می باشد، به ارائه نمونه های مشابه حسّی و قابل مشاهده در این دنیامی پردازد؛ یکی از نمونه های عینی که قرآن مجید بارها به آن پرداخته وبرای اثبات این امر در برابر چشم همگان به معرض نمایش قرار داده، زنده شدنمجدد گیاهان می باشد. علاوه بر تعالیم وحی، معصومان علیهم السلام نیزدر پاره ای از موارد برای محسوس و مجسّم نمودن مفاهیم و حقایق دینی از روشنمایشی استفاده نموده اند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله درموارد متعددی، مانند آموزش نماز و حج از این روش استفاده نموده و به مردممی فرمودند: «صَلُّواکَمارَاَیْتُمُونی اُصَلّی»؛ نماز بگزارید، آنگونه که می بینید من نماز می گزارم. در حدیثی آمده است که روزی عده ای ازبزرگان یهود به مدینه آمدند و از حضرت علی علیه السلام در مورد خداسؤالاتی نمودند؛ از جمله درباره معنی جمله «اَیْنَما تُوَلّوا فَثَمَّوَجْهُ الله»؛ یعنی چطور ما به هر طرف رو کنیم، به طرف خدا هستیم؟ حضرتعلی علیه السلام به ابن عباس دستور داد هیزمی آماده نموده و آتشی رابرافروزند، آن گاه از آنان سؤال کرد: صورت آتش به کدام جهت است؟ گفتند: ماکه برای شعله آتش صورتی نمی یابیم؛ یعنی شعله آتش که پشت و رو ندارد. آنگاه حضرت فرمود: «کَذلِکَ ربّی اینما تولوا فثم وجه الله»؛ یعنی همان گونهکه شعله پشت و رو ندارد و شما در هر طرف آن باشید، روبه روی آن هستنید،خدا نیز پشت و رو ندارد.

بنابراین، طبیعی است که جنبه آموزشیروش نمایشی مؤثرتر و پرجاذبه تر از روش گفتاری صرف است؛ چرا که روش نمایشیهمزمان گوش و چشم مخاطب را به کار می گیرد. از این رو، در آموزش مفاهیمدینی کودکان لازم است تا آن جا که امکان دارد مواد و مطالب آموزشی به صورتنمایشی ارائه گردد. آموزش بسیاری از مفاهیم دینی اعمّ از اصول و مبانیارزشی، اعتقادی و احکام عملی با استفاده از روش نمایشی قابل آموزش پذیراست. مثلاً، در ارتباط با خداشناسی، معلم می تواند دانش آموزان را بهنزدیک ساختمانی که عده ای مشغول ساخت و تکمیل آن هستند ببرد تا آنان بامشاهده زحمات و تلاش های فراوانی که برای بنای آن صورت می گیرد، به ایننتیجه برسند که ساختمانی به این کوچکی و بساطت نیازمند سازنده ای است، پساین زمین و آسمان ها و دیگر مخلوقات عالم که بسیار عظیم تر و شکوهمندتر میباشند، محتاج خالقی آگاه و توانا است.

جمع بندی و دستاوردها

ازآن جا این پژوهش در دو بخش «اصول» و «روش های آموزش» مفاهیم دینی بهکودکان دبستانی می باشد، به دستاوردهای هر بخش جداگانه اشاره می کنیم. بهنظر می رسد در میان اصول مطرح شده، آنچه بسیار مهم می باشد، اصل آگاهیبخشی در آموزش مفاهیم دینی است. در دیدگاه اسلام، اعتقاد بر این است کهمجموعه مفاهیم و آموزه های اعتقادی، اموری هستند که با سرشت اولیه و دستنخورده کودک و به تعبیر قرآنی، با فطرت او سازگارند. چنان که آیه ۳۰ سوره«روم» خود شاهدی بر همین دست مایه های فطری است. فطری بودن مفاهیم اعتقادیحاکی از این است که پیش از هر نوع آموزشی، نوعی کشش به سمت دین، خدا ومعاد در نهاد کودک وجود دارد که می تواند پرورش یابد و شکوفا شود. روایتنبوی «کل مولود یولد علی الفطره» نیز بر همین امر دلالت دارد. بر ایناساس، آموزش مفاهیم دینی به کودکان، علی رغم اعتقاد کسانی که آن را درسنین کودکی مناسب نمی دانند، ممکن و قابل اجراست؛ زیرا ما در آموزش مفاهیمدینی به کودکان هرگز به دنبال اضافه نمودن مطلبی بیرون از وجود کودکنیستیم، بلکه غرض از آموزش اعطای بینش و آگاهی، یا به عبارتی، رشد وشکوفاسازی اموری است که در سرشت کودک نهاده شده و فطری اوست. به همیندلیل، در آموزش و انتقال مفاهیم و آموزه های مبتنی بر فطرت، دیگر جاییبرای خشونت و سخت گیری، تحمیل عقیده، القائات و به تبع آن، تقلیدکورکورانه باقی نمی ماند؛ چرا که این مفاهیم با آموزش بر اساس فهم و آگاهیبه هیچ وجه سازگار نیست. از این رو، مهم ترین اصلی که باید در جریان آموزشمفاهیم دینی به کودکان مورد توجه معلمان و مربیان قرار گیرد، اصل آگاهیبخشی است و اصول دیگر نیز با توجه به این اصل مهم و اساسی قابل اجرا میباشند. اما در میان روش های مطرح شده نیز، آنچه بسیار مهم می باشد،استفاده از روش نمایشی در آموزش مفاهیم دینی است. تجربه های آموزشی ثابتکرده است مفاهیم و آموزه هایی که با استفاده از روش نمایشی آموزش داده میشود، علاوه بر سهولت در یادگیری، از جهت کیفی نیز بهتر و پایدارتر است.استفاده از روش نمایشی از روزگاران پیشین در مراسم های دینی و اعتقادی نقشداشته و مانند زبانی مناسب برای بیان حالت و ویژگی های عاطفی و باورهایاعتقادی به کار رفته است. در جامعه و قبیله های ابتدایی، مراسم دینی بیشتر با استفاده از روش نمایشی بوده، تا آن جا که تاریخچه نمایش و تئاترامروزی به مراسم و آیین های مذهبی باز می گردد. به دلیل آن که کودکاندبستانی ظرفیت درک و دریافت حقایق انتزاعی را ندارند، از این رو، بااستفاده از روش نمایشی می توان آموزه های دینی را در قالب های قابل مشاهدهو به گونه ای روشن، آسان و محسوس به آنان آموزش داد.

کدام روش کارآمدتر است؟

الف. پیشنهادهای نظری

۱٫به دلیل آن که نظام آموزشی در دین اسلام دارای عناصر مهم و اساسی همچونمبانی، اصول و روش های آموزشی است، این پژوهش تنها گام مقدماتی در ارائهاصول و روش های آموزش مفاهیم اعتقادی اسلام به کودکان دبستانی بود که موردبررسی قرار گرفت. از این رو، پیشنهاد می شود مبانی و اهداف نظام آموزشی دراسلام در پژوهشی جداگانه دنبال شود.

۲٫ در این پژوهش، اصول و روشهای آموزش مفاهیم دینی به کودکان دوره دبستانی مورد بحث و بررسی قرارگرفت. پیشنهاد می شود شبیه چنین پژوهشی در مقاطع مختلف تحصیلی (دورهراهنمایی و دبیرستان) نیز به عنوان مکمل انجام گیرد.

۳٫ انجام پژوهش های میدانی گسترده و در سطح وسیع با عنوان «بررسی توانایی هایشناختی و عاطفی کودکان در آموزش اصول اعتقادی اسلام» می تواند موضوع پژوهشهای دیگری قرار گیرد که کامل کننده این پژوهش باشد.

ب. پیشنهادهای کاربردی

۱٫به دلیل آن که در آموزش مفاهیم دینی به کودکان دوره ابتدایی، معلم نقشاصلی و اساسی دارد، معلّمان دینی باید علاوه بر آگاهی صحیح از دین اسلام والتزام عملی به ارزش های اسلامی، با ویژگی های شناختی، عاطفی و انگیزشیکودک که موضوع روان شناسی رشد کودک است آشنا باشند تا بتوانند معارفاسلامی، به ویژه مفاهیم اعتقادی را به نحوی مؤثر به کودکان آموزش دهند.

۲٫نظر به ویژگی های رشد روانی در این دوره، طرح جنبه های استدلالی معارف اعتقادی به کودکان دبستانی کار درستی نیست و شایسته است آموزگاران درآموزش مفاهیم دینی و اعتقادی بیش تر پی آمدهای دنیایی و آخرتی اعتقاداتاسلامی را با استفاده از اصول و روش های آموزشی مناسب این دوره مورد توجهو گوشزد قرار دهند.

۳٫ از آن جا که دانش آموزان در دوره ابتدایی،(به ویژه در سال های اول) با امور حس شدنی و ملموس سر و کار دارند،پیشنهاد می شود معلمان دینی کودکان در تدریس و آموزش توحید، معاد و جلوههای نظم و هدف مندی طبیعت، از ابزارهای کمک آموزشی همچون عکس، اسلاید وفیلم های آموزشی استفاده نمایند.

۴٫ برای حفظ نشاط و شادابی کودکاندر آموزش مفاهیم دینی، پیشنهاد می شود از شیوه های تشویقی متناسب با روحیهکودکان، بجا و بموقع استفاده شود و از برخوردهای تند و خشن پرهیز گردد.