«در ایران فرش هایی از پشم زبر که در اطراف دارای رشته های نخی است خواهی دید. این فرش ها بهترین انواع فرش عالم و رنگ های آن بهترین و زیباترین رنگ هاست.
تو باید به این کشور بروی و به انواع وسایل متوسل بشوی تا بتوانی از مردم آن ها، طرز رنگ کردن قالی را یاد بگیری به طوری که باران و سرکه و شراب در رنگشان تأثیر نمی کند.»
                                                                                                                                                         ریشارد هلکوت
جهانگرد انگلیسی
                                                                                                                                                             قرن دهم
       
 
بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ
چکیده
صحبت کردن و نوشتن در مورد فرش ایران بسیار دشوار می باشد. چون به دلیل گستردگی مطالب اکثر مطالب را نمی شود به طور یکجا جمع آوری نمود.
امّا به طور خلاصه در تحقیق ابتدا به معرفی فرش ایران پرداخته و سپس فرش ایران را در بازارهای جهان مورد توجه قرار داده و به بیان مشکلات این محصول غیرنفتی پرداخته و سعی در گفتن آن ها به طور خلاصه نموده ام.
در پایان لازم می دانم که از کسانی که در فراهم آوردن این تحقیق مرا یاری نموده اند تشکر کنم.

                                            
 
مقدمه
[در زبان فارسی واژه «هنر» معادل «فن» و گاه «صنعت» به کار رفته است. در گذشته لفظ هنر معنی عام تری داشته است. معانی علم، کمال، فضل، زیرکی، شجاعت، عدالت، شهامت، تقوی و حکمت هم از واژه ی هنر مراد شده است. ]
[فرش در ایران به ۳۰۰۰ سال پیش برمی گردد جایی که قدیمی ترین فرش جهان یعنی پازیریک که مربوط به قوم سکاها بوده در نواحی سیبری در حالی که روی یک تابوت بوده است توسط باستان شناس معروف رومی پروفسور رودِنکو رومی کشف شده است.
تمامی کارشناسان فرش جهان این فرش را متعلق به ایران دانسته اند. به دلیل نقش های موجود در فرش که دارای سربازهای هخامنشی و هم چنین نقوش مربوط به آن دورانِ ایران است دیده می شود.
بافت این فرش تخمین زده اند که ۵/۱ سال طول کشیده است. ]
 
مفهوم صادرات
[تعریف صادرات: صادرات در لغت به معنای انتقال کالا یا ارسال و فرستادن کالا از جایی به جایی دیگر است. جابه جایی در داخل کشور و یا از داخل به خارج هر دو مشمول این تعریف است.
به عنوان یک اصطلاح گمرکی، صادرات عبارت است از خروج کالا از قلمرو گمرکی (customs territory) و طبق تعریف قانون گمرک صادرات قطعی کالایی است که به منظور فروش یا مصرف در کشورهای خارج به خارج فرستاده می شود.
و هرگاه برای فروش یا مصرف نباشد صادرات موقت (temporary Exportation) نامیده می شود. ]
[برای انجام صادرات موفق که از زمره مسئولیت های مدیران بازرگانی خارجی است ابتدا باید مشکلات و موانع صادرات غیرنفتی را بازشناخت. این مشکلات را می توان در یک تقسیم بندی کلی به دو قسمت تقسیم نمود:
۱) مشکلات داخلی : تولید- کیفیت- قیمت- حمل و نقل داخلی و بازاریابی.
۲) مشکلات بین المللی : محدود بودن اقلام صادراتی- کشش پذیری کالاها، وجود رقبا به عدم استمرار و… . ]
 
چرا صادرات غیرنفتی ناموفق است؟
[بی تردید، دستیابی به توسعه ی اقتصادی نیازمند برخورداری از نظام اقتصادی و تولیدی برون گرا است. به این مفهوم که ضمن رفع نیاز داخلی، توسعه صادرات ارزش افزوده کالاها و خدمات مازاد بر مصرف داخلی به عنوان هدفی راهبردی پیگیری شود. به رغم اینکه این معنا در برنامه ی سوم توسعه اقتصادی مورد توجه قرار گرفته اما در عمل سازوکارهای لازم در پیشبرد مقاصد غیرنفتی فراهم نشده است.
مقدار صادرات غیرنفتی را نمی توان فارغ از دیگر مؤلفه های اقتصادی بررسی کرد زیرا به صورت حلقه های متصل به هم، چرخه اقتصاد کشور را به چرخش در می آورند.
استحکام هر یک از این حلقه ها در ساختار اقتصادیِ رقابت محور که عوامل تولید، اعم از نیروی انسانی، مدیریت و سرمایه از پویایی و تحرک کافی در ایجاد و رشد تولید ناخالص داخلی برخوردارند. به حدی باشند که از گسست حلقه ها در رویارویی با شرایط غیرمتعارف اقتصادی پیشگیری می کند و هر مؤلفه در بستری مناسب برای تقویت مؤلفه های دیگر عمل می کند. صادرات غیرنفتی که به زحمت درآمد ارزی کشور را تأمین می کند بیانگر گسست حلقه های گردونه اقتصادی کشور است. ]
 
صادرات و بازارهای جهانی فرش ایران
[یکی از دلایل مهم اهمیت فرش ایران، ارزآوری این کالای هنری است. به کمک این کالا بخشی ازکسری موازنه پرداخت های بازرگانی جبران می شود. در میان صادرات غیرنفتی کمتر کالایی را می توان یافت که مانند فرش دستباف، ارز نصیب کشور نماید یا مانند این کالا به دلیل کیفیتش از رقابت نسبی و گاه مطلق در بازارهای جهان برخوردار باشد. به موجب گزارش آماری گمرک جمهوری اسلامی ایران در سالنامه ی آمار بازرگانی خارجی (۱۳۷۳)، ارزش کل صادرات غیرنفتی کشور در سال های بعد از انقلاب (۷۳-۱۳۵۸) حدود ۰۰۰/۰۰۰/۵۲۲/۲۲ دلار بوده است که رقمی معادل ۰۰۰/۰۰۰/۷۲۵/۸ دلار آن را فرش های دستباف تشکیل می دهد. به این ترتیب، سهم فرش دستباف در صادرات کشور در یک دوره ی ۱۶ ساله به طور متوسط بالغ بر ۳۹ درصد می شود.
صادرات فرش دستباف بالاترین منبع ارزی کشور پس از نفت است. بیشترین رقم صادرات فروش مربوط به سال ۱۳۷۴ است که به رقم ۲ میلیارد و ۱۳۲ میلیون دلار رسید. جدول زیر میزان صادرات فرش را طی سال های مختلف به میلیون دلار نشان می دهد.]
 
صادرات غیرنفتی و صادرات فرش
طی سال های ۷۶-۱۳۶۰
سال    صادرات غیرنفتی    صادرات فرش دست باف    سهم صادرات فرش
۱۳۶۰    339    170    50
۱۳۶۱    284    80    2/28
۱۳۶۲    356    105    29
۱۳۶۳    361    117    32
۱۳۶۴    465    144    31
۱۳۶۵    915    390    6/42
۱۳۶۶    1161    282    5/41
۱۳۶۷    1036    309    8/29
۱۳۶۸    1044    345    33
۱۳۶۹    1312    503    3/38
۱۳۷۰    2648    1161    5/42
۱۳۷۱    2988    1093    5/36
۱۳۷۲    3747    1383    37
۱۳۷۳    4824    2132    44
۱۳۷۴    3227    979    30
۱۳۷۵    3211    641    20
۱۳۷۶    2875    636    22

 
مشکلات صنعت فرش دستباف کشور
سهم کشور ایران در بازارهای جهانی هر سال کمتر می شود.
چند ماه گذشته شهر یزد میزبان همایش فرش دستباف ایران بود. همایشی که سعی در شناخت و بررسی دقیق تر تنگناهای تولید و صادرات فرش ایران داشت. اطلاعات و آماری که از زبان مسئولان شرکت کننده در این همایش مطرح شده کام جامعه بزرگ تولید کننده و صادر کننده فرش و همه ی علاقه مندان به اعتلای کشوررا به درد می آورد.
مدیرعامل شرکت سهامی فرش ایران معتقد است چنانچه مشکلات پیش پای کشور برداشته نشود با سرمایه گذاری و توجهی که در کشورهای پاکستان، هند و چین به فرش شده است هر سال آثار فرش های دستباف ایران در دنیا کمرنگ تر خواهد شد. ولی با اشاره به این که درگذشته در سالهایی حدود یک میلیارد دلار صادرات فرش داشته ایم می گوید: تقلیل ارزش صادرات فرش دستباف به ۵۰۰ میلیون تومان نشانگر از دست دادن بازارهای جهانی است. این در حالی است که در بازار جهانی، سالانه ۳ میلیارد دلار فرش تجارت می شود.
تابش نماینده ی مردم اردکان در مجلس نیز می گوید: وضعیت کنونی تولید فرش دستباف کشور نامطلوب است. او با اشاره به اینکه در حال حاضر سالانه ۵/۴ میلیارد دلار صادرات غیرنفتی به خارج داریم اظهار می دارد: صادرات فرش نسبت به کل صادرات نفتی کم است و به تدریج رو به کاهش است.
 
آقای تابش نماینده ی اردکان در تشریح علل از دست رفتن بازارهای فرش جهان می گوید: متأسفانه نهادها و افراد غیرمتخصص با صادرات فرش نامرغوب موجب پایین آمدن ارزش فرش ایران شده اند. ولی لزوم برنامه ریزی دقیق برای بهره مندی از جامعه ی بزرگ بافندگان فرش در کشور، لزوم آموزش و افزایش دانش تخصصی و مهارتی فرش بافان سنتی، به کارگیری مواد مطلوب و طرح های بدیع و تلاش برای عرضه فرش به قیمت رقابتی را از جمله راهکارهایی می داند که از افول صنعت فرش ایران در بازارهای جهانی جلوگیری می کند.
سیّد حمید کلانتری استاندار یزد نیز می گوید: از آنجا که محصول فرش به طور ۱۰۰% تولید داخلی است باید با تلاش گسترده و عزم جدی این هنر صنعت ملی و ایرانی را حفظ کرده و توسعه دهیم. چرا که نام قالی ایران در حافظه تاریخی مردم دنیا وجود دارد و هنوز هم قالی خوب را قالی ایران می دانند ولی از مدیریت به عنوان مهم ترین مشکل فراروی صنعت کشور نام برد.
در حال حاضر حدود ۳ میلیون نفر در ۲۰ استان کشور در زمینه ی تولید فرش دستباف فعالیت می کنند. اصفهان، فارس، آذربایجان شرقی و خراسان از جمله استان های مهم تولید کننده ی فرش دستباف هستند.
 

مقدمه:
دراین جزوه اطلاعات اولیه در مورد برخی از مواد اولیه مصرفی و رنگ و نوع ماسوره ها و اطلاعاتی در مورد نقشه های فرش مورد استفاده در کارخانه و بررسی چند نوع بافت آمده است.
هدف از این آموزش باز کردن سرفصل مطالب در این زمینه می باشد مسلما همکاری و تجربه شما در شناسایی راهکارهای مناسب تر در انجام کارها جهت کاهش ایرادات و افزایش راندمان در پربارتر کردن آموزش موثر خواهد بود.
الیاف و نخ شناسی:
الیاف به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند
۱-    الیاف طبیعی
۲-    الیاف مصنوعی
در حال حاضر نخهای مصرفی شرکت که از الیاف طبیعی تشکیل شده‌اند شامل:
۱-    نخ پشم: جهت نخ خاب (پرز) فرشهای پشمی استفاده می‌شود.
۲-    نخ ابریشم: جهت نخ خاب (پرز) فرش‌های پشم- ابریشمی استفاده می‌شود.
۳-    نخ پنبه: جهت نخ ریشه و به صورت مخلوط با پلی استر برای نخ چله مصرف می‌گردد.
۴-    نخ کنف: برای نخ پود فرش استفاده می‌شود.
نخ‌های مصرفی شرکت که از الیاف مصنوعی تشکیل شده اند شامل:
۱-    نخ اکریلیک: جهت نخ خاب (پرز) فرش مصرف می شود.
۲-    نخ پلی پروپلین (PP): جهت نخ خاب فرشهای پلی پروپلین استفاده می شود.
۳-    نخ نایلون: جهت نخ دوخت در زیگزاگ مصرف می شود.
۴-    نخ پود PP: جهت نخ پود بافت های پر تراکم استفاده می شود.
جهت شناسایی الیافت از روشهای فیزیکی و شیمیایی مختلفثی استفاده می شود و یکی از روشهایی که می توان جهت شناسایی نخ های مصرفی شرکت استفاده نمود به شرح ذیل می باشد.
–    نخ های مورد مصرف جهت خاب فرش شامل: نخ های اکریلیک، پشم، PP، ابریشم می باشد.
–    نخ اکریلیک به صورت دولا مصرف می شود ولی نخ پشم و ابریشم مصرفی در حال حاضر به صورت سه لا می باشد.
–    نخ های پشم دارای زیر دست نرمتری نسبت به نخ اکریلیک بوده و بوی خاص پشم ممکن است از آن استشمام گردد.
–    نخPP از فیلامنت ها یا رشته های ممتدی تشکیل شده است و دارای سطح صاف و بدون پرز می باشد.
–    همچنین طیف رنگی اکثر نخ های پشم، اکریلیک و PP با یکدیگر متفاوت است.
نمرات کلیه نخ های مصرفی در خط تولید به قرار ذیل می باشد:
–    نمره نخ: توسط نمره نخ، ضخامت (نازکی و کلفتی) نخ ها نسبت به یکدیگر بیان می شود.
–    تعریف نمره متریک: متراژی از نخ یک لا که ی گرم وزن داشته باشد
بعنوان مثال: اگر ۵۰ متر از نخ دولای اکریلیک مصرفی را وزن نماییم و وزن آن ۵۲/۹ گرم باشد و سپس در فرمول ذیل قرار دهیم نمره متریک نخ به دست می‌آید.
N.m5/10    =    50*2    =    متراژ *تعداد لا    =    نمره متریک
        52/9        وزن نخ       

 

جهت تشخیص و اندازه گیری نمرات سایر نخهای دیگر ابتدا بایستی نمره متریک آن نخ را به دست آورد و سپس از نمره متریک به دست آمده می‌توان نمره نخ در سایر واحدهای دیگر را به دست آورد.
که در اینجا به ذکر چند نمونه از آن (فرمول به دست آوردن نمره نخ کنف) و نخهای PP ریشه و چله اکتفا می‌کنیم.
جهت نخ    فرمول تبدیل    جنس نخ    فرمول تبدیل
جهت نخهای کنف    LEA= N.m/0.6    جهت نخهای پنبه (نخ ریشه و پنبه پلی استر (نخ چله    Ne= N.m*0/591
جهت نخهای PP    Dtex=10000*N.m       

*نمرات مختلف نخهای مصرفی و موجود در کارخانه (در جنسهای مختلف) به قرار ذیل می‌باشد.

جنس نخ    نمرات مختلف نخ
نخ اکریلیک    N.m2/5/10                           
نخ پشم    N.m3/15    N.m 3/18                       
نخ ابریشم    N.m3/15                           
نخ PP    Dtex 2/1450    Dtex1/1600    Dtex 1/1800    Dtex 1/2100    Dtex 1/2400    Dtex 1/1350       
نخ کنف    LEA 2/3    LEA 2/4    LEA 2/5    LEA 2/6    LEA 2/7    LEA 2/8    LEA 2/10    LEA 2/12
نخ چله    N.e 6/20    N.e 8/20    N.e 4/20    N.e 12/20               
نخ ریشه    N.e 12/10    N.e 6/5    N.e 10/10                   

* جهت سهولت در شناسایی و طبقه بندی رنگ نخها، (توسط سیستم کدینگ) به رنگ نخ ها کد یا شماره داده شده است.
در اینجا جهت اطلاع شما به ذکر چند کد داده شده به رنگ نخهای پر مصرف تولید اکتفا می‌کنیم.
رنگ نخ    جنس نخ    نمره نخ    کد رنگ نخ    رنگ نخ    جنس نخ    نمره نخ    کد رنگ نخ
لاکی A    اکریلیک     
۱۰۰۳    سرمه ای A    پشم    N.m3/15    2061
سرمه ای A    اکریلیک     
۲۱۰۱    کرم A    پشم    N.m3/15    3062
کرم (نائین) B    اکریلیک     
۳۱۳۰    پیازی B    پشم    N.m3/15    6061
کرم روشن A    اکریلیک     
۳۰۰۳    بژ A    پشم    N.m3/15    8060
زیتونی A    اکریلیک     
۵۰۰۴    آبی A    پشم    N.m3/15    4060
آبی A    اکریلیک     
۴۰۰۵    سبز A    پشم    N.m3/18    7064
مسی روشن A    اکریلیک     
۶۱۰۱    لاکی A    پشم    N.m3/18    1064
سبز D    اکریلیک     
۷۱۰۹    سرمه ای A    پشم    N.m3/18    2064
مسی تیره BS    اکریلیک     
۶۰۰۹    پیازی B    پشم    N.m3/18    6064
بژF    اکریلیک     
۸۱۱۸    سبز روشن A    PP    Dtex1/2100    7070
قهوه ای تیره B    اکریلیک     
۸۵۲۷    سرمه ای A    PP    Dtex1/2100    2070
طوسی B    اکریلیک     
۷۵۰۵    آبی A    PP    Dtex1/2100    4070
سفید A    ابریشم    N.m3/15    3041    لاکی A    PP    Dtex1/2100    1074
آجری A    اکریلیک     
۸۵               
زیتونی C    اکریلیک     
۵۱۲۱               
سبز L    اکریلیک     
۷۱۲۱               

لازم به ذکر است که رقم هزارگان کدهای فوق نشان دهنده رنگ نخ می‌باشد و بقیه اعداد نشان دهنده ردیف رنگ مربوط به جدول کدینگ می‌باشد.
بعنوان مثال اصلی ترین معرف نخ لاکی با کد ۱۰۰۳ رقم هزارگان آن یعنی ۱ می‌باشد (عدد ۱ نشان می‌دهد که رنگ نخ مربوطه لاکی می‌باشد.) به همین صورت نخهایی که با عدد ۲ شروع می‌شود رنگ آنها نخ سرمه ای و رنگ نخهایی که با عدد ۳ شروع می‌شوند کرم یا سفید، رنگ نخهایی که با عدد ۴ شروع می‌شوند آبی، رنگ نخهایی که با عدد ۵ شروع می‌شوند زیتونی، رنگ نخهایی که با عدد ۶ شروع می‌شوند پیازی یا مسی، رنگ نخهایی که با عدد ۷ شروع می‌شوند سبز، رنگ نخهایی که با عدد ۷۵ شروع می‌شوند طوسی، رنگ نخهایی که با عدد ۸ شروع می‌شوند بژ یا شتری، رنگ نخهایی که با عدد۸۵ شروع می‌شوند قهوه ای می‌باشد.
* رنگ ماسوره یا بوبین جمبو:
جهت سهولت در شناسایی نخ‌های مصرفی در خطر تولید و جلوگیری از بروز اشتباه د مصرف نخ‌ها و پیشگیری از ایجاد اشکال دو رنگی یا دو جنسی در بافت ها توسط کمک بافنده و یا پرسنل خدمات، مخصوصا در رنگهای مشابه و با شماره لات‌های مختلف، یا در جنسهای مختلف از ماسوره ها و یا بوبین‌های جمبو رنگی مختلف استفاده می‌شود.
مشخصات ماسوره یا بوبین‌های جمبو و نام مصطلح هر رنگ ماسوره یا بوبین در خط تولید به قرار ذیل می‌باشد:

ردیف    رنگ    نوع    جنس    طول ماسوره یا بوبین    نام مصطلح در خط تولید
        ماسوره    بوبین جمبو           
۱    آبی    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره آبی
۲    قرمز    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره قرمز
۳    نارنجی    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره نارنجی
۴    صورتی    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره صورتی
۵    قرمز فسفری    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره قرمز پسته‌ای
۶    سبز مغز پسته ای    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره سبز مغزپسته‌ای
۷    سبز فسفری    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره سبز فسفری
۸    سبز تیره    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره سبز تیره
۹    سبز روشن    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره سبز روشن
۱۰    مشکی    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره مشکی
۱۱    زرد    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره زرد
۱۲    سفید    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره سفید
۱۳    چوبی    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره چوبی
۱۴    سرمه‌ای    *        چوبی    Cm 5/14    ماسوره سرمه‌ای
۱۵    خاکستری    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره خاکستری
۱۶    پرتغالی    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره پرتغالی
۱۷    سبز چمنی    *        پلاستیکی    Cm 5/14    ماسوره سبز چمنی
۱۸    آبی        *    پلاستیکی    Cm 29    بوبین آبی
۱۹    سبز        *    پلاستیکی    Cm 29    بوبین سبز
۲۰    زرد        *    پلاستیکی    Cm 29    بوبین زرد
۲۱    سفید        *    پلاستیکی    Cm 29    بوبین سفید
۲۲    قرمز        *    پلاستیکی    Cm 29    بوبین قرمز
۲۳    مشکی        *    پلاستیکی    Cm 29    بوبین مشکی
    رنگهای مختلف        *    مقوایی    Cm 29    بوبین مقوایی

تعاریف:
–    بافت‌هایی که سایزشان ۵/۳* ۵/۲ یا بیشتر از ۵/۳*۵/۲ باشد را قالی (فرش) گویند.
–    بافتهایی را که سایزشان کمتر از ۵/۳* ۵/۲ باشد را قالیچه گویند.
–    بافتهایی را که ابتدا و انتهای فرش مشخص نبوده و نقشه ابتدا و انتهای فرش بسته نشده باشد را بافتهای کناره گویند.
–    و یا به صورت کلی بافتهایی را که طولشان تقریبا ۴ برابر عرضشان باشد را بافتهای کناره گویند.
–    بافتهایی را که نقشه خاصی نشداشته باشند را بافت کف ساده گویند
–    بافتهایی را که نقشه آنها ترکیب خاص و مشخصی را نداشته باشند را نقشه‌های مدرن یا کلاسیک گویند.
–    بافتهایی را که اصلا پایل (نخ پرز) نداشته باشند را (ساده بافت) گویند.
–    اصولا رنگ لبه فرش با رنگ زمینه فرش یکی می‌باشد ولی ممکن است در برخی از نقشه ها زمینه فرش با لبه فرش از لحاظ رنگ همرنگ نباشد (بعنوان مثال در برخی از بافت‌های صادراتی رنگ لبه فرش تیره‌تر از رنگ زمینه انتخاب می‌شود.)