نماز

نماز، اساسی‌ترین رشته الفت و عالی‌ترین عامل محبت بین بندگان و حضرت حق است. نماز، نور دل و صفای قلب و روح و جان است و سلامت روان و فروغ ذات عباد صالح است.
نماز همچون ریسمانی است که تمام هستی انسان را به ملکوت هستی پیوند می‌دهد. نماز، پناه بی‌پناهان، سنگر جهادگردان، گلستان روح افزای عاشقان، چراغ سحر مشتاقان، نور وجود عارفان، آرامش دل بینایان و سیر کمال آگاهان است.
نماز، زنده کننده جان، ظهور دهنده حیات جاودان، راز و نیاز دردمندان روشنی راه رهروان، نور دیده بیداران، دلیل گمراهان امید امیدواران، سر حقیقی سحر خیزان و دستگیره نجات انسان است. 
نماز برتر از همه عبادات، منبع برکات، تزکیه کننده صفات و حقیقت کاینات است. نماز،  عشق سالکین، عبادتی آتشین، امنیت جان غمین و رحمت واسعه حضرت ارحم الراحمین است.
نماز، واقعیتی روحانی، نغمه یزدانی و امر واجب حضرت سبحان است. نماز، حقیقت جهان، هویت ایمان و مایه بهشت رضوان است.
و انسان خاکی، پیوسته در پی آن بوده که با شهپر نماز، خود را به اوج ملکوت برساند و به خدای محبوب نزدیک سازد، زیرا نماز، معراج مومن است.
اهمیت ویژه نماز، باعث شده که در این رساله به جنبه‌های مختلف آن بپردازیم.
البته پر واضح است که سخن راندن در باب این سر الهی، کاری بس دشوار بوده و با این چند صفحه نمی‌توان حق مطلب را ادا نمود بنابراین در این رساله، به برخی جنبه‌ها و آثار نماز پرداخته شده و از بررسی دیگر جنبه‌های آن صرفنظر کرده‌ایم. امیدواریم که این مطالب برای تشنگان دانش و عاشقان نیایش، مفید و سودمند باشد.
انشاء الله
 

۱-    عبادت
۱-۱مفهوم عبادت : 
هر جنبنده‌ای که در زمین و آسمان است خداوند را تسبیح می‌کند. قرب به خدا تنها به وسیله یا دو ذکر حاصل می‌شود و به وسیله نیایش اوست که حجابهای حائل بین او و بنده‌اش بر طرف می‌شود. خداوند در قرآن می‌فرماید رعد با حمدش خدا را  تسبیح می‌کندو و بدین جهت آواز هول انگیز رعد را تسبیح خوانده که زبانی گویا را مجسم کند. حتی گیاهان و درختان نیز خدا را ستایش می‌کنند.
از امام سجاد روایت شده: مرغان هر صبحگاه خدا را تسبیح نموده، قوت و غذای روزشان را مسئلت می دارند. و این همان تسبیح صبحگاهی است. خداوند در سوره ق آیه ۳۹ می‌فرمایند: پس در برابر  آنچه می‌گویند خویشتن داری کن و به حمد پروردگار خود تسبیح‌گوی، هم قبل از طلوع خورشید و هم قبل از غروب.
 این آیه دستور می‌دهد که خداوند را از آنچه درباره‌اش می‌گویند تسبیح کند و منزه بدارد. تنزیهی که توام با حمد او باشد. و حاصلش این است که می‌خواهد هر نقصی را از او دور بدارد. تسبیح قبل از طلوع آفتاب می‌تواند نماز صبح و قبل از غروب، نماز عصر باشد.
به طوری که تاریخ نشان می‌دهد، مسئله خضوع در برابر کسی به عنوان ربوبیت، مسئله‌ای است که همواره همراه با بشر بوده. ولی پرستش خداوند تنها برای این که سزاوار پرستیدن است، فقط از خواص انبیا می باشد. دعوت و دعای بندگان عبارت است از این که بنده خدا با خواندن پروردگارش رحمت و عنایت او را به سوی خود جلب می‌کند. و خواندنش این است که خود را در مقام عبودیت و مملوکیت و اتصال به مولای خویش قرار داده  و اعلام تبعیت و بندگی می کند. وقتی انسان می داند که برای این جهان، خالق و خدایی وجود دارد که با علم و قدرت همه چیز را آفریده چاره‌ای جز این ندارد که در برابر او خاضع گردد و این معنای عبادت است.
خداوند به سه وجه عبادت می‌شود:
۱-    خوف
۲-    رجاء
۳-    جب
بعضی از مردم، مسئله ترس از عذاب در دلهایشان چیره گشته و از انحراف و عصیان گناه، بازشان می‌دارد. اینها هر چه بیشتر به تهدید و وعیدهای الهی بر می‌خورند، بیشتر ترسیده و به عبادت می‌پردازند.
بعضی دیگر حس طمع و امیدشان بر آنها غلبه دارد. اینان هر چه بیشتر به وعده‌های الهی و ثوابها و درجاتی که خداوند نوید داده برمی‌خورند، امیدشان بیشتر شده به خاطر رسیدن به نعمتها و کرامتها و حسن عاقبتی که  خداوند به مردم ایمان و عمل صالح وعده داده، بیشتر به تقوا و التزام اعمال صالح می‌پردازند تا شاید بدین‌وسیله به مغفرت و بهشت خدایی نایل آیند.
 ولی دسته سوم که همان طبقه علما هستند، هدفشان عالیتر از این ۲ دسته است. اینان خدا را عبادت می‌کنند زیرا اهل و سزاوار عبادت است. چون خدا را دارای اسماء حسنی و صفات علیایی که لایق شان اوست شناخته‌اند  و رضای او را به رضا و خواست خود مقدم می‌دارند.
عبادت از روی ترس، انسان را به زهد وادار می‌کند. یعنی چشمپوشی از لذایذ دنیوی برای رسیدن به نجات اخروی. پس زاهد کارش این است که از محرمات یعنی ترک واجبات اجتناب کند. آنکس هم که ثواب دارد، طمعش او را وادار به اعمال صالح می‌کند. پس کار عابد  هم این است که واجبات را به جا آورد. و این دو طریق هر یک صاحبش را به اخلاص برای دین وا می‌دارد. نه اخلاص برای خدای صاحب دین.
بر خلاف طریقه سوم که طریقه محبت است و قلب را جز از تعلق به خدا از هر تعلقی از قبیل زخارف دنیا  و زینتهای آن، اولاد و همسر، مال و جاه و حتی از خود و آرزوهای خود پاک می‌سازد و قلب را منحصرا متعلق  به خدا و هر چه که منسوب به اوست می سازد.
و به همین دلیل این اشخاص غرق درنعمتهای خدا و مسرتی هستند که غم و اندوهی با آن نیست و غرق در امنیتی هستند که دیگر خوفی با آن نیست. چون همه عوارض سوء وقتی عارض می شود که انسان، شر را ببیند و کسی جز خیر و کمال مشاهده نمی‌کند، وقایع را جز به مراد دل و موافق و رضا نمی‌بیند. او از سرور و ابتهاج و امنیت به مرحله‌ای رسیده که هیچ مقیاسی نمی‌تواند اندازه‌اش را معلوم کند. این طایفه در حقیقت متوکلین به خدا و تفویض کنندگان به سوی او و راضیان به قضای  او و تسلیم در حقیقت متوکلین به خدا و تفویض کنندگان به سوی او و راضیان به قضای او و تسلیم در برابر اویند. و همین امر باعث می‌شود که ملکات فاضله و خلقهای کریمه که سازگار با توحید است در دلهایشان مستقر گردد و در نتیجه  همانطور که در عمل مخلصند  در اخلاق نیز مخلص شوند و معنای اخلاص دین برای خدا همین است.
شاعر در مورد این سه دسته می گوید:
آنانکه از هوی هوس دل بریده‌اند             اندر مقام بندگی حق رسیده‌‌اند
بعضی ز خوف دوزخ و بیم عذاب حق         فرمان پذیر گشته ز آتش رهیده‌اند
برخی به ذوق حور و قصور و بهشت او         طاعت فروختند و بهشتش خریده‌اند
جمعی نهاده‌اند فراپای معرفت             از دام تن بعرشه عشقش پریده‌اند
۱-۲ نماز بهترین عبادت:
نماز از زبان ائمه معصومین به عنوان ستون و اساس دین نام برده شده است. زیرا نماز تنها ستون رو به آسمان است که می‌توان به آن تکیه زد و در امتداد آن عروج  روح را تماشا کرد. دلهای آکنده از شور و اشتیاق حضور یار ، ذکر او را در نماز بر لب می‌آورند و با یاد او از خود کناره می‌گیرند و در محضر تکلم با او از زبان او با او سخن می‌گویند.
خداوند در سوره انعام آیه ۹۲ می‌فرماید: « و هم علی صلاتهم یحافظون»
مومنین از نمازهای خویش مواظبت می‌کنند. خدای تعالی خصوصیترین اوصاف مومنین را بیان نموده که مراد از محافظت، همان خشوع در نماز و تذلل و تاثر باطنی از عظمت پروردگار در موقع ایستادن در مقام عبودیت اوست.
در آیه «و یقیمون الصلواه و یؤتون الزکوه ( توبه ۷۱) » به دو رکن اصلی در شریعت اسلام اشاره شده. نماز، رکن عبادات غیر مالی است که رابط میان خدا و خلق می باشد ولی زکات رابطه‌ای است که در معاملات میان خود مردم برقرار می‌شود. هر وقت که دل آدمی به یاد خدا بیفتد، اولین اثری که از خود نشان می‌دهد این است که ملتفت قصورها و گناهان خود گشته آنچنان که متاثر می‌شود که عکس‌العملش در جوارح، لرزه بر اندامش می‌اندازد. دومین اثرش این است که متوجه پروردگارش می‌شود که هدف نهایی فطرت اوست و در نتیجه خاطرش سکون یافته و به یاد او دلش آرام می‌گیرد.
در اینجا است که اثر نماز و اهمیت در بین عبادات مشخص می شود. نماز، وصیت حضرت حق، و انبیا و امام و عارفان و عاشقان و ناصحان و حکیمان است.
کتابی از کتابهای آسمانی، خالی از آیات مربوط به نماز نیست. از برنامه‌های بسیار مهم کتابهای عرفانی و اخلاقی و مخصوصا کتب حدیث، نماز است.
«سیماهم فی وجوهم من اثر السجود»
معنای این آیه این است که سجده برای خدا به عنوان تخشع برای اوست و این سجده در چهره مسلمانان واقعی اثری گذاشته و آن اثر سیمای خشوع خداست که هر کس ایشان را ببیند با آن سیما آنها را می‌شناسد. بعضی از مفسرین گفته‌اند مراد از سیما اثر خاکی است که در پیشانی دارند. چون مومنین همواره بر خاک سجده می کنند.
بعضی دیگر گفته‌اند: مراد، سیمای مومنین در روز قیامت است که محل سجده آنان در آن روز، ماننده چراغ می‌درخشد و نور می‌دهد.
نماز، مشتمل است بر ذکر خدا، این ذکر اولا ایمان به وحدانیت خدای تعالی و رسالت و جزای روز قیامت را به نماز گزار تلقین می‌کند و به او می‌گوید که خدای خود را با اخلاص در عبادتت مخاطب قرار داده و از او استعانت نما که تو را به راه راست هدایت کرده. و از غضبش به او پناه ببر. ثانیا او را وادار می‌کند  به این که با روح و بدن خود، متوجه ساخت عظیم و کبریایی خدا شده، پروردگار خود را با حمد و ثنا یاد آورد و در آخر بر خود و هم مسلکان خود و همه بندگان صالح، درود بفرستد. نماز انسان را وادار می‌کند به این که از حدث ( که نوعی آلودگی روحی است) و از خبث ( یعنی آلودگی بدن و جامه) خود را پاک کند و نیز از اینکه لباس و مکان نمازش عصبی نباشد بپرهیزد. پس اگر انسان مدتی کوتاه بر نماز خود پایداری کند، از فحشاء و منکر پرهیز می‌نماید  و این هدف والای نماز است.
برای اشاره به اهمیت نماز ، در اینجا به چند آیه قرآن اشاره می کنیم:
« و نماز را در دو طرف روز و نیز ساعتی از تاریکی شب به پا دار که البته خوبیهای شما زشتی و بدکاریتان را نابود می سازد. این حقیقت یادآوری است برای یادکنندگان (هود ۱۱۴)»
«نماز را اول زوال آفتاب تا نیمه شب به جا آر و نماز صبح را نیز به جای آر که آن نماز به حقیقت مشهود نظر فرشتگان شب و روز است (اسراء ۷۸)»
« ای زنان رسول من، نماز را به پا دارید و زکات مال به فقیران دهید و امر خدا و رسولش را اطاعت کنید (بقره ۴۵)»
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار خوب انجام دهید، باشد که رستگار شوید (حج ۷۸)»
۱-۳سفارش موکد امامان بر نماز:
الف) سخنان امام صادق (ع)
امام صادق بر نماز همواره تاکید فراوان داشته و فرمودند « زمانی که نمازگزار بع نماز می‌ایستد، از آسمان تا فرق سرش نیکویی بر او افشانده می‌شود. فرشتگان از زیر قدمهایش تا آفاق آسمان برگرد او می‌چرخند و طواف می کنند و فرشته ای فریاد م‌زند: ای نمازگزار! اگر بدانی که با مناجات می‌کنی، هرگز از او رو برنمی‌تابی. پس نماز بهترین اعمال صالح و با اجرترین آنها یزد  خداوند است»
از اما صادق روایت شده که فرمودند « به حقیقت که ترک کننده نماز کافر است» و ایشان در جای دیگر فرمودند « اول برنامه‌ای که انسان به آن محاسبه می‌شود، نماز است اگر پذیرفته شود بقیه اعمال او نیز پذیرفته می‌شود و اگر مردود گردد، سایر اعمال او نیز مردود می‌گردد.»
اما صادق در روایتی فرمودند «ملک الموت به هنگام قبض روح، شیطان را از آنانکه بر نمازش محافظت داشته دفع می‌کند تا  نتواند به مسافر با ایمان جهان آخرت ضرر برساند و در آن حالت هولناک، شهادت به توحید و رسالت را به او تلقین می‌کند. »
در وقت وفات اما صادق، جریان عجیبی رخ داد. ایشان چشمهایشان را باز کردند و فرمودند تمام خویشان مرا بگویید تا بالای سرم حاضر شوند. وقتی همه جمع شدند امام رو به جمعیت کردند و این جمله را گفتند »هرگز شفاعت ما به مردمی که نماز را سبک بشمارند نخواهد رسید» بعد از گفتن این جمله، جان به جهان آفرین تسلیم کردند.
ب) آخرین کلام علی (ع)
حضرت علی در آخرین وصایاتش راجع به نماز گفتند « خدا را، خدا را، درباره نماز که نماز استوانه خیمه دین شماست.» (گفتارهای معنوی ص ۹۵)
ج) نماز عشق حسین (ع)
در روز عاشورا امام حسین (ع) نماز خوف خواند. یعنی نمازی که چون مجال نیست، باید مخفف خوانده شود. در حال نماز، از سربازان در مقابل دشمن ایستاده و نیمی به امام جماعت اقتدا کنند. امام جماعت یک رکعت را که خواند، صبر می‌کند تا آنها یک رکعت دیگر خودشان بخوانند. بعد آنها می‌روند پست را از رفقایشان می‌گیرند در حالی که امام همین‌طور نشسته یا ایستاده، سربازان دیگر آمده و نماز خودشان را با رکعت دوم امام می‌خوانند. ابا عبدالله به دشمن نزدیک بودند. و در حالی که مشغول نماز بودند دشمنان فریاد می‌زدند: یا حسین، نماز تو فایده‌ای ندارد. چون تو بر پیشوای زمان خودت یزید یاغی هستی. همزمان، تیرهایی به سوی ایشان پرتاب کردند. به طوری که یکی از آنها به سعیدبن عبدالله حنفی که خودش را برای امام سپر بلا قرار داده بود اصابت کرد. به طوری که وقتی نماز امام تمام شد نزدیک جان دادنش بود. آقا خودشان را به بالین او رساندند و او در همان حال جمله عجیبی گفت: «یا ابا عبدالله آیا من حق وفا را به جا آوردم؟» و در چنین حالی و در راه نماز شهید شد. امام حسین در صحرای کربلا، ۲ ، ۳ ساعت بعد نماز دیگری هم به جا آوردند. اما این بار رکوع اباعبدالله وقتی بود که تیری به سینه مقدسشان وارد شد و ایشان مجبور شدند تیر را از پشت سر بیرون آورند. سجود ایشان بر پیشانی نشد. چون از روی اسب به زمین افتادند، طرف راست صورتشان روی خاکهای گرم کربلا افتاد و در همان حال، ذکر امام حسین این بود: «بسم الله و با الله و علی مله رسول الله ».
۲-    نماز در آینه حیات محمد (ص)
مسائلی که در باب نماز در آیین رسول خدا مطرح است در هیچ فرهنگی مطرح نبوده است. نماز در اسلام محمدی، حقیقتی جامع و واقعیتی کامل است که در پرتوی آن انسان به آداب الهی مودب می‌شود و طریق رشد و کمال و عرفان و طریقت و عشق و حقیقت را می‌پیماید. نماز در آیین محمد (ص) بال پرقدرتی است که اگر با شرایط مخصوص خودش انجام بگیرد، انسان را تا مقام قرب و وصال محبوب ابدی و معشوق سرمدی پرواز می‌دهد. آری نماز اسلام محمد سراپا آداب الهی و مسائل تربیتی و حقایق ملکوتی و واقعیات آسمانی است. با چنین نمازی است به معراج  مربوط به خودش می‌رسد و به دریای نور سرمدی متصل می‌گردد.
در روایت بسیار مهمی آمده است: «چون عبد به نماز برخیزد، حجاب بین او و حق برداشته می‌شود و حضرت محبوب با وجه کریم با او روبرو می‌گردد. ملائکه از دو طرفش تا انتهای آسمان صف بسته و با او نماز می‌گزارند و دعایش را آمین می‌گویند و تمام جوارح و اعضای بدن و هر آنچه در اطراف اوست تسبیح می‌گویند. (اسراؤ الصلوه تهرانی ص ۲۴)
رسول خدا همواره بر خواندن نماز تاکیدات خاصی داشته‌اند و روایت زیر در مورد ارزش نماز از ایشان نقل شده است:
«چون عبد رو به قبله کند و برای نماز نیت کرده بگوید: الله اکبر بیرون آید از گناه چنانچه از ماد زاده شد و چون بگوید: اعوذبالله من الشیطان الرجیم به هر تار مویی که بر تن او باشد، خدا ثواب یکسان عبادت را در دیوان اعمالش بنویسد.
و چون فاتحه و سوره بخواند، چنان بود که یک حج و عمره به جا آورده و چون رکوع کند و تسبیح بگوید چنان باشد که به وزن خود، زر سرخ صدقه داده باشد و چون بگوید سمع الله لمن حمده خداوند مهربان به نظر رحمت به وی نگاه کند و چون سجده کند و تسبیح گوید، حضرت حق ثواب پیامبران روزی او دهد و چون تشهد گوید، خداوند او را با صابران ثواب دهد  چون سلام داده و فارغ شود، خدای کریم درهای بهشت را به روی او باز می کند پس از هر دری که بخواهد، بی حساب وارد رضوان حق می شود» آری این است ثواب از دیدگاه رسول اکرم (ص) و خود ایشان همواره در عبادت و خواندن نماز برترین افراد بودند.
۳- آثار نماز
نماز، یک نیاز حقیقی و ضروری انسان است و به میزان ضرورتی که برای فرد و اجتماع دارد، دارای فایده‌ها و آثار نیکوی فردی و جمعی است و به همان نسبت که وجود آن منشا برکات و خیرات است، فقدان آن زیانبار است. در آیات قرآنی و روایات اسلامی هم بسیاری از فواید و آثار نیکوی آن مذکور است و هم زیانهای فردی و جمعی ناشی از ترک آن آمده است اما یک نکته در خور تحقیق است که آیا این آثار نیکو بر همه نمازهایی که خوانده می‌شود مترتب است یا فقط نمازهای مقبول دارای چنان آثاری است.

-۱ انواع نماز از حیث اثرگذاری
از بررسی‌ آیات و روایات مربوط به صلاه، به دست می‌آید که نمازها از حیث اثر گزاری بر ۵ گونه‌اند:
۱-    نماز ناب:
نمازی است که با بالاترین درجه از عشق و معرفت و بیشترین خشوع و حضور خوانده می‌شود. نمازی که در آن خاطر نمازگزار آنی غافل از خدا و معطوف به دنیا نشود. نماز ناب مخصوص انبیاء و اوصیاست و مقام والایشان مرهون همین نماز آنان است. کسانی چون پیامبر اکرم، حضرت علی (ع) و علی بن حسین (ع) که دسترسی به مقام و نماز آنان برای دیگران میسر نیست.
۲-    نماز پر آثار
نمازی است که آگاهانه و عاشقانه بگزارند. نمازی ناب و پر از حضور توسط انسانهای خالص و ناب. اینگونه نمازها در انسان سازی و جامعه‌سازی نظیر ندارند و مخصوص عارفان و بندگان صالح خدا هستند.
۳-    نماز موثر
چنانچه آفات نماز یعنی جهل، ضعف، سهو و ریا به آگاهی، ایمان، توجه و اخلاص مبدل شوند، نمازمان، نماز موثر است. این نماز مخصوص  مومنانی است که اهل علم و معرفتند.
۴-    نماز کم اثر
نمازی است که غالبا از اول وقت خود به تاخیر می‌افتد و چنانچه در آغاز وقت خوانده شود، باز هم با توجه کامل و حضور دل خوانده نمی‌شود. این نماز، همان نماز ساهی و غافل است: فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم صاهون. وای بر نمازگزاران ، همان کسانی که از نماز خود فراموش می‌کنند.
۵-    نماز بی اثر
نمازی است که نمازگزارنده، آن را نه از روی اعتقاد و به عنوان یک تکلیف بلکه برای دیگران و به عنوان فریب می‌خواند و چون نمازش خالی از انگیزه‌های خدایی و به دو از آگاهی و احساس مسئولیت است، گاهی نماز می‌خواند و گاهی نمی‌خواند. چنین نمازی نه تنها بی‌ثمر و فاقد آثار نیک می‌باشد بلکه زیانبار است. تقسیم فوق نشان می‌دهد که میزان ثمردهی نماز در ابعاد به نمازگزار و شناخت او از نماز و به کارگیری آن بستگی دارد. هر قدر نماز را بیشتر بشناسیم، بهتر می‌توانم به کمال برسیم. نماز، معراج مومن است. یعنی به وسیله آن می‌توانید اوج بگیرید و تا قرب خدا بروید. نماز، خلاصه و عصاره قرآن و باب ورودی برای گلگشت در گلستان آن و کوچ کردن از هیچ به سوی همه چیز است. . چه زیبا  امام خمینی این غزل زیبا را در وصف ستایش خداوند سروده‌اند:
از هیچ به سوی همه چیز
بر در میکده با آه و فغان آمده‌ام         از دغلبازی صوفی به امان آمده‌ام
شیخ را گو که در مدرسه بر بند که من     زین همه قال و مقال توبه جان آمده‌ام
سر خم باز کن مگر از پیر که در درگه تو     با شعف رقص کنان دست فشان آمده‌ام
گرهی باز نگردد از غمزه یار         بر درش با تن شوریده روان آمده‌ام
همه جا خانه یار است که یارم همه جاست     پس زبتخانه سوی کعبه چسان آمده‌ام
راز بگشا و گره باز و معما حل کن     که از این بادیه بی تاب و توان آمده‌ام
تا که از هیچ کنم کوچ به سوی همه چیز     بوالهوس در طمع گنج نهان آمده‌ام
مصرع آخر اشاره به حدیث قدسی: کنت کنزا مخفیا فاحببت ان اعرف فخلقت الخق لکی  اعرف ( مصابیح الانوار، سید عبدالله شبر ۲/۵/۴۰)
۳-۲ آثار نماز در از بین بردن غم و اندوه
غم و اندوه غالبا بر اثر یکی از عوامل زیر پیش می‌آید:
۱-از دست دادن یک چیز
۲- به دست نیامدن مطلوب
۳- تردید و بلاتکلیفی
۵- مشاهده صحنه‌های تاثر انگیز
۶- ارتکاب خطا و گناه
۷- سخنان نادرست یا عملکرد نادرست دیگران.
نماز در همه این موارد می‌توان به نحو معجزه‌آسایی ناراحتیها را برطرف نماید.
۱-    گاهی غمی که بر دل شخص سنگینی می‌کند ناشی از دست دادن یک عزیز، یک فرصت، یک موقعیت و یا چیزی از مال و مقام دنیاست. خداوند فرمود: لکیلا تاسوا علی مافاتکم بر آنچه از دست شما رفته است، افسوس نخورید ( الحدید ۲۴) به وسیله نماز، انسان می‌تواند به مرحله‌ای از معرفت دست یابد که به خاطر از دست دادن چیزی اندوهگین نشود. آن که خدا را مالک و معبود و خود را مملوک و عابد می‌داند، توجه دارد که صاحب اختیار چیزی نیست و به همین دلیل به خشنودی خدا خشنود و به تقدیر او راضی است و این همان مقام رضاست که از مقامات عالی عرفان بوده و از نتیجه‌های نماز و ذکر خداست.
۲-    آنکه نماز می‌خواند هرگز به دنبال خواسته‌های نادرست و نامشروع نخواهد رفت و نماز به او می‌آموزد که همراه، به دست آوردن خواسته‌های خود را از خدا بخواهد و به لطف و کرم او امید ببندد. چنین کسی هیچگاه ناامید و مغموم نخواهد شد. حضرت یعقوب می‌فرماید: «عرض حال پریشانی و اندوه خود را فقط به خدا می‌کنم و می‌دانم از خدا آنچه را شما نمی‌دانید . ای پسران من… و از رحمت خدا نومید نباشید براستی که کسی به جز مردم کافر، از رحمت حق ناامید نمی‌گردد. ( یوسف ۸۸)
۳-    اضطرابها و غمهای سنگینی را بر انسان تحمیل می‌کند و حتی بعد از پایان یافتن این حالتها اندوهی جانکاه را بر جای می‌گذارد. خداوند در قرآن می‌فرماید: آگاه باشید که با یاد خدا قلبها آرام می‌گیرد ( الرعد۲۹) آرامشی که نماز به انسان می‌بخشد او را از همه نگرانیها مصون می‌کند. حضرت علی در مورد اولیای خدا که اهل ذکر او هستند فرمود: دلهایشان حسرت دیدار تو را دارد. اگر بی‌کسی آنان را به دهشت اندازد، یاد او آنان را از تنهایی درآورد و اگر بلاها بر ایشان فرو بارد به زنهار خواهی از تو پناهنده شوند. چه می دانند که سررشته همه کارها به دست توست. (نهج‌البلاغه ۲۳۴)
۴-    بعضی از اوقات غم و غصه نتیجه تردید و بلاتکلیفی است. چنین غصه‌هایی برای کسانی که حقیقتا نماز می‌خوانند کمتر پدید  می‌آید. زیرا نماز از یک سو آنها را صاحب تشخیص بار آورده و از طرف دیگر روح اعتماد و توکل به خدا را در وجودشان زنده کرده است. در عین حال در صورت بروز چنین تردیدهایی، پس از مشورت با صاحبنظران می‌توانند با خواندن نماز از روی حضور قلب  و طلب توفیق از خدا، روح توکل و اعتماد به حضرت حق را در دلشان تازه کرده و بر اجرا یا عدم اجرای آن کار تصمیم قاطع بگیرند.
۵-    گاهی اوقات دیدن صحنه‌هایی تاثر انگیز موجب اندوه شدید می‌شود. در این گونه موارد نیز نماز بهترین داروی اثر بخش است. این نماز، انسان را سرشار معنویت کرده و قلبش را از فشارهای ناشی از غم، آرام می‌کند. بسیاری از مسلمانهای مومن در سخت‌ترین شرایط و حتی هنگامی که شکنجه‌های برادران دینی خود را دیده‌اند و یا صدای ناله‌های ناشی از شکنجه شدن آنان را شنیده‌اند برای فرار از تاثر  و تالم روحی خود به نماز متوسل شده‌اند.
۶-    اکثر مواقع بعد از ارتکاب خطا و گناه، شخص دچار پشیمانی می‌شود و عذاب وجدان می‌گیرد  در این گونه موارد نیز نماز بهترین راه درمان است. زیرا  به وسیله آن، شخص به خدا پناه می‌برد و به لطف و رحمت او امید می‌بندد چون نمازها حسناتی هستند که بدیها را می‌شویند و گناهان را می‌زدایند. (هود ۱۱۶)
۷-    گاهی غم و اندوه شخص به خاطر سخنان نادرستی است که درباره او می‌گویند. راه حلی که قرآن برای چنین غمی به پیامبر نشان می‌دهد در خور توجه است. هنگامی‌ که پیامبر بر اثر سخنان نادرست گمراهان افسرده و ملول گشته بود، خدا به او فرمود: « ای پیامبر، بر آنچه می‌گویند شکیبا باش و بیش از برآمدن آفتاب و بیش از فرونشستن آن با ستایش پروردگار خود، نماز کن و در بخشی از ساعتهای شب، صبح، عصر و شام، باشد که خشنود گردی و غمت زدوده شود».
زیرا تسبیح و تقدیس خدا و توجه به او، پیوند انسان را با خدا محکم می کند و اغیار و گفتار و کردارشان را در چشم او ناچیز و غیر مهم جلوه می‌دهد.
استحکام و کردارشان را در چشم او ناچیز و غیر مهم جلوه می دهد. استحکام پیوند با خدا و اتکای به ا از یک سو و ناچیز شمردن دشمنان و گفتار و کردارشان از سوی دیگر روح انسان را بزرگ و اراده اش را قوی می‌کند. آنچنان که غمها و تیرگیها  را از دل می‌زداید و نهاد انسان را تابناک و با صفا می‌سازد.
چون شمع بر آستان نماز آوردیم         از رگ رگ جان خود گداز آوردیم
بر درگهت ای عزیز ما را در کف         جان بود امانتی که باز آوردیم

۳-۳ آثار نماز در زنده کردن خصلتهای عالی انسانی
۱-    از مسئله نیت در نماز، انسان را به گونه‌ای تربیت می کند که در هر کاری هدفی عالی و خدایی داشته باشد و کار با توجه به هدف و مقصودی پاک کند تا به پیروزی برسد.
۲-     اخلاص در نیت و عمل، نمازگزار را طوری تربیت می‌کند که کسی جز راستی و صداقت چیزی از او نمی‌بیند چگونه ممکن است بنده‌ای که روزی ۵ نوبت راستی  و صداقت‌ورزی را با خدا تمرین می‌کند و با خدای خویش در عبادتش صادق و بی‌ریاست، بتواند اهل دروغ و فریب و خیانت باشد؟
۳-    گفتن و تکبیر باعث می‌شود که انسان خدا را بزرگ و غیر او را کوچک شمرده و شجاع و با شهامت شود.
۴-    نماز روح تشکر و سپاس را که از خصایل عالی انسان است در نمازگزار تقویت می‌کند زیرا نماز تشکر از نعمتهای بیکران خداوند است.
۵-    نماز اطاعت از خدا  پرهیز از عصیان و سرکشی است.
۶-    نماز آتش حرص را خاموش می‌کند و در نتیجه نمازگزار از زندگیش راضی و خرسند است.
۷-    نماز رقت قلب انسان را زیاد کرده و قساوت و سنگدلی را از بین می‌برد.
۸-    نمازگزار خدا را حاضر بر اعمال خویش می بیند. از این رو در خلوت معصیت نمی‌کند.
۹-    حضور قلب در نماز، تمرین تمرکز حواس است و این تمرکز به همراه دقت اندیشه عامل مهم پیشرفت فکری انسان می باشد.
۱۰-    نماز انسان را در راه مستقیم زندگی نگه داشته و از بیراهه رفتن باز می‌دارد.
۴-    اصول اجتماعی نماز
نماز، علاوه بر اثر وضعی خود دارای اصول، پیامها و اشاره‌هایی است و توسط این اصول ویژگیهایی را در افراد ایجاد می‌کند که در سطح جامعه به عنوان صفات اجتماعی آشکار می‌گردد. این اصول اجتماعی باعث می‌شوند که ما بتوانیم جامعه را به شکل صحیح اداره کنیم. که در اینجا، به چند مورد از آنها اشاره می‌شود:
۱-    اصل ایمان :
ایمان امری فطری است  و انسان ، فطرتا طالب ایمان است زیرا ایمان به او آرامش می‌دهد و آرامش، نیاز است، ایمان اصلی و اساسی و آرامش بخش، ایمان دینی است که اگر دین کسی محکم بود، می‌توانیم به او اعتماد کامل بکنیم و چهره دین هر کس نماز اوست فضای ایمان و اعتماد، ایجاد انگیزه  و شور و نشاط می‌کند همگان را وادار به همکاری و بهبود کار و تلاش و خستگی‌ناپذیر می‌سازد و در نهایت پیشرفت‌های چشمگیری در همه شؤن جامعه ایجاد می شود.
۲-    اصل طهارت
طهارت دو نوع است طهارت ظاهری مانند غسل و وضو و تیمم که پیش از نماز و تلاوت قرآن باید داشته باشیم و طهارت باطنی که ذکر خدا و انواع عبادت‌های واجب و مستحب است. برای طهارت باطنی باید قبل از هر چیز استعاذه کنیم یعنی از گناهان خویش توبه کرده و به ذات اقدس حضرت حق پناهنده شویم. رعایت این اصل سبب خواهد شد که افراد جامعه دارای روحی پاک باشند. تزکیه و تصفیه باطنی که حاصل تربیت های دینی و عبادتهاست، سبب خواهد شد ناراحتیها، نگرانیها، هیجانات و عقده‌های روانی کم شود. و از حسادتها، کینه‌ها، اذیت و آزارها و ضرب و شتم و جرح در جامعه  خبری نباشد.
۳-    موقع‌شناسی و زمان‌سنجی
ناظم پرتوان جهان، برای طبیعت نظم را مقرر کرده است و برای جوامع انسانی هم که بخشی از خلقت است، نظم را پسندیده و سفارش کرده است. حتی دوست دارد که بندگانش ارتباطهای ویژه و رسمی خود را با او، در اوقات خاص و روی برنامه حساب شده‌ای برقرار کنند. از این رو برای انواع عبادت‌های بندگان، مانند نماز، روزه و حج برنامه زمان‌بندی شده‌ای تعیین و عنصر نظم و زمان را وارد برنامه‌های دینی کرده است. رعایت اوقات نماز، تمرین وقت‌شناسی برای عادت به رعایت وقت در دیگر اعمال است.
۴-    اصل تبلیغ
پس از طهارت، اذان است. یعنی اعلام وقت شرعی . درسی که از اذان می‌گیریم ضرورت تبلیغ، رعایت زمان و مکان، تبلیغ و رعایت دیگر شرایط تبلیغ است. با رعایت اصل تبلیغ، حضور خود را در جامعه و جهان اعلام می‌داریم. وقتی اقامه می‌خوانیم معنیش این است که با خواندن آن، جامعه مسلمین و امت اسلام اقامه می‌گردد و سر پا می‌ماند. جامعه اسلامی بدون تبلیغ و رعایت اصول صریح تبلیغ، نه تنها گسترش نخواهد داشت بلکه منزوی خواهد شد.

۵-    اصل امر به معروف و نهی از منکر
نماز دارای خاصیت بازداری از فحشا و منکر است. قران کریم این اصل را به عنوان یک اصل اجتماعی و وظیفه‌ای همگانی مقرر کرده است این وظیفه برای مراقبت همگان از اعمال یکدیگر و پاکسازی و بهسازی اجتماعی مقرر شده است.
۶-    اصل حجاب
رعایت اصل حجاب، نشان حجب و حیا و عفت و شرط سلامت یک جامعه است و جوب حجاب در نماز به ما می‌آموزد  که زشتی‌های باطنی و حتی در مواردی زیباییهای معنوی خود را بپوشانیم.
۷-    اصل حیا
آن که در نماز حیا داشته و در مقابل خدا، اعتراف به تقصیر و ناتوانی دارد، در جامعه هم حیا دارد. یعنی  در برابر مردم هم از قصور در اجرای وظایفش شرم دارد. از این رو در رفع نواقص و معایب خود و کار خود می‌کوشد. و این امر موجب پیشرفت یک جامعه می‌شود. رسول خدا فرمودند: برای هر دینی، منشی است و منش اسلام، شرم و حیاست.
۸-    اصل هدفداری
آغاز نماز، نیت است. یعنی ما جامعه‌ای هدفداریم و هر کارمان جهت‌دار می‌باشد. هدف ما جلب خشنودی خالقمان است و مچون هر کاری را برای او می‌کنیم باید بکوشیم  تا آن را به بهترین شکل ممکن عملی کنیم.
۹-    تعیین شاخص هدف و نقطه آغاز
وقتی که در نماز تکبیره الاحرام می‌گوییم فقط به خدا روی می‌آوریم و غیر او را پشت سر می‌اندازیم. این شروع حرکت برای رسیدن به هدف تقرب به خداوند است. لیلکن الله اکبر تنها یک اصل ایمانی نیست بلکه یک اصل سیاسی و اجتماعی جامعه مبتنی بر ایمان است. خدا بزرگتر از حد توصیف است و خدا بزرگتر و برتر از هر قدرتی است بنابراین هدف جامعه مسلمانی بی‌اعتنایی به مستکبران و روی آوردن به خداست.
۱۰-    اصل تسمیه
پس از پناه بردن به خدا، قرائت را با تسمیه آغاز می‌کنیم. شروع کردن کارها با نام خداوند ما را از انواع انحرافات حفظ می‌کند.
۱۱-    اصل رحمت
تاکید بر نرحمانیت و رحیمیت پروردگار در آغاز هر سوره نشان می‌دهد که باید بندگان خدا به ویژگی‌ رحمت، متصف شوند خداوند صفت رحمت را در نهاد ما انسانها قرار داده تا بتوانیم در پرتوی هدایتش به صلح و صفا و مودت در جامعه برسیم این اصل، دلها را به هم نزدیک کرده و روح خیر خواهی را در بین مردم پدید می‌آورد.
۱۲-    اصل حمد
حمد خداوند سبب می‌شود که حق شناس بار آییم و همچنین که رکوع و سجود در برابر پروردگار، درس فروتنی به ما می‌آموزد، تکرار  حمد و سپاس خدا نیز تمرینی برای رشد روح حق شناسی در انسانهاست. ستایش از نکوکاران ، ترویج نیکوکاری و جلب رضایت بندگان خداست و رضایت خدا  را به دنبال خواهد داشت.
۱۳-    اصل تقوا
یکی از بخشهای نماز که تقوی  را به یاد می‌آورد آیه سوم از سوره حمد است کلمه «مالک» خدا ترسی را به یاد مسلمانان می‌اندازد. رعایت این اصل انسان را از تجاوز به حقوق دیگران و زیر پا نهادن اخلاق اسلامی باز می‌دارد.

۱۴-    اصل آزادی
هواپرست، اسیر هوسهای نفس است  و این خواهشها او را به دنبال خود می‌کشند. ولی اگر چیزی را جز خدا نپرستیم اسیر و بنده هیچ چیز و هیچ کس نشده و به آزادی حقیقی خواهیم رسید.

۱۵-    اصل استعانت
وقتی در نماز می‌گوییم خداودا تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم، یعنی منحصرا به خدا توکل کرده‌ایم، کمک خواهی از خداوند، قدرت ایمان و توان فکری و روحی و عملی امت اسلام را مضاعف می‌کند.

۱۶-    اصل صراط شناسی
در بخش دوم سوره حمد که دعاست، از خدا می‌خواهیم که ما را به راه مستقیم هدایت کند. صراط مستقیم ۳ ویژگی دارد. اول این که راه بندگان صالح خداست. کسانی که با رعایت قوانین تعیین شده توانسته‌اند خشنودی خداوند را جلب کرده و به خوشبختی دنیا و آخرت برسند. دوم این که هر راهی که از سوی خداوند مورد قبول واقع نشده باشد راه شیطانی است در نتیجه هر کسی که خشم خداوند را برانگیزد در راه نادرست قدم گذاشته است. سوم این که یکی دیگر از ویژگیهای صراط مستقیم این است که راه گمراهان نیست و خط مسیر گمراهان، بیراهه است. احکام قرآن خط‌مشی هر سه گروه نعمت  یافتگان، خشم گرفتگان و گمراهان را مشخص می‌کند. برای شناخت کامل صراط مستقیم باید به قرآن و عملکردهای پیامبر  و ائمه مراجعه کرد. رسول خدا فرمودند: صراط مستقیم راه پیامبران است و همانها هستند که مشمول نعمتهای بیکران الهی شده‌اند. (تفسیر نور الثقلین ج ۱ ص ۲۰)
 و از امام صادق است که در معنی صراط مستقیم فرمود: به خدا سوگند، صراط مستقیم ما هستیم ((تفسیر نور الثقلین ج ۱ ص۲۱) 

۱۷- اصل تکریم
ما در نماز خدا را بزرگ می داریم و برایش رکوع و سجود می‌کنیم چون آفریدگار جهان و خالق و رازق ماست. حال اگر انسانهای بزرگی در جامعه باشند باید آنها را نیز مورد تکریم قرار دهیم. تکریم بزرگان خدمتگزاران، به ویژه اکرام و احترام والدین و معلمان موجب می‌شود که از تباهی و بتهکاری پرهیز کرده و کرامت و حرمت خود و جامعه اسلامی را نگه داریم.

۱۸-    اصل قیام و قعود
قیام نماز، تنها یادآور قائم شدن قیامت و سرپا ایستان در صحرای محشر نیست بلکه قیام به موقع برای احقاق حق و پیکار با ستمگران را هم به ما می‌آموزد. قعود نماز هم فقط بنده‌وار نشستن و در مقابل خدا کرنش کردن را تداعی نمی‌کند بلکه قعود از قیام یعنی ترک جنگ و پذیرش  صلح  در مواقع لازم.

۱۹-    اصل حق‌پذیری
در تشهد نماز، به یکتایی خدا و عبودیت و رسالت رسول او گواهی می‌دهیم اما تنها  تشهد  نماز نیست که گواه حق‌پذیری نماز گزار است بلکه در جای جای نماز، ما حقایق هستی را درک می‌کنیم.

۲۰-    اصل دعا
پس از گواهی دادن به یکتایی خدا و نفی شرک و تایید  پیامبر (ص) برای ایشان و خاندانش دعا می‌کنیم. در موارد دیگری از نماز نیز مانند قنوت، رکوع و سجود بر او درود می‌فرستیم. دعا هم پیوند بین انسان و خداست و هم موجب جلب مهر و رحمت انسانها به هم می‌شود. رسول خدا فرمودند: هر نمازی که در آن حق مردان و زنان مومن دعا نشود، ناقص است. (مدینه البلاغه چ ۲ ص ۵۳۰)
 

۵- نماز جماعت
نماز شیوه معمول انبیای خداست         نماز خلوت انس است و گاه راز و نیاز
به صدق و پاکی و اخلاص می‌کند مومن           به بال شوق به معراج قرب حق پرواز
به ویژه از همه بهتر امامت و جمعه         بود میان عبادات، افضل و ممتاز
نمازی که فرادی خوانده می‌شود هر اندازه که سرشار از اخلاص و معنویت باشد تنها ارتباط یک فرد را با خدا برقرار می‌سازد. اما در نماز جماعت به لحاظ روح جمعی حاکم بر محیط امواج  معنویت بهتر و بیشتری به وجود می‌آید. در چنین وضعی روح نیایشگر در همراهی با ارواح دیگر نیایشگران قدرت صعود بیشتری  به دست می‌آورد و نفسش گرفته و گیراتر و دعایش مقرون به اجابت می‌شود. نماز جماعتی که در مسجد برگزار می‌شود در حقیقت ضیافتی است که در خانه خدا برگزار می شود و او به خاطر بندگان  صالح و مقرب‌تری که در میان جماعت هستند، نظر لطف و رحمت بیشتری به همه شرکت‌کنندگان در نماز خواهد داشت و پدید آمدن مهر و محبت در میان آنهاست. خصوصا هنگامی همنشین‌های هم‌اندیش و هماهنگ در کنار یکدیگر باشند، نشست و برخاستهای مکرر در میان آنها ایجاد مهر و محبت و روح اخوت می‌کند. با توجه به آثار فراوان فردی، اجتماعی و سیاسی نماز جماعت آنچه درباره ثواب آن در روایات آمده، شگفت‌آور نیست.
و اقیموا الصلوه و اتوا الزکوه و ارکعوا مع‌الراکعین ( سوره بقره آیه ۴۳)
نماز را بر پا دارید و زکات دهید و رکوع کنید با رکوع کنندگان. این آیه شریفه اشاره به نماز جماعت دارد ولی از بین همه افعال، تنها رکوع را بیان کرده است این تعبیر شاید به خاطر این است که نماز یهود مطلقا، رکوع ندارد و این تنها در نماز مسلمانان است که رکوع یکی از ارکان اصلی آن محسوب می‌شود. آیه می‌گوید اقیموا الصلوه یعنی نماز را به پا دارید. یعنی تنها خودتان نماز خوان نباشید. بلکه چنان کنید که آیین نماز در جامعه انسانی بر پا شده و مردم با عشق و علاقه به سوی آن بیایند بعضی از مفسران گفته‌اند، اقیموا اشاره به این دارد که نماز شما تنها اذکار و اوراد  نباشد بلکه آن را به طور کامل به پا دارید و در حین نماز خواندن توجه قلبی و حضور دل داشته باشد.
قال النبی « سلموا علی الیهود و النصاری و لا تسلموا علی الیهود امتی قیل یا رسول الله من یهود امتک؟ قال الذین یسمعون الاذان و الاقامه و لم یحضر الجماعه. ( لثالی الخبار ج ۴ ص ۲۰۴)
پیامبر اسلام فرمودند «سلام بر یهود و نصاری بکنید ولی سلام بر یهود امت من نکنید. سوال شد یا رسول الله یهود امت شما کیانند؟ فرمود آنانی هستند که صدای اذان را می‌شنوند ولی در نماز جماعت شرکت نمی‌کنند.»

بوی بهشت
عده‌ای از ملائکه خدمت رسول خدا آمده و عرض کردند خداوند سلام رسانده و فرمود: «به امتت بگو هر کس بمیرد نو نماز جماعت نخوانده باشد، بوی بهشت را درک نمی کند اگر چه اعمالش از اعمال اهل زمین بیشتر باشد. ای محمد ترک کننده نماز جماعت نزد من لعنت شده هستند. ای محمد دعای تارک نماز جماعت مستجاب نمی‌شود ( مناهج الشارعین) »

پاداش نماز جماعت
در کتاب نصایح الشیعه آمده است: هر کس نماز پنجگانه خود را به جماعت برگزار کند خداوند به او ۵ چیز عطا می فرماید:
۱-    تنگی معاش را از دو دفع می‌کند.
۲-    تنگی قبر را هم از او برطرف می‌کند.
۳-    نامه عملش را به دست راستش می‌دهد.
۴-    از پل صراط مانند برق می گذرد.
۵-    بدون حساب و کتاب وارد بهشت می‌شود.
(کشکول ممتاز  ص ۲۸۱ – 280)
نماز جماعت، شعار اسلام است و نشان‌دهنده شور دینی مردم و حاکمیت نماز و معنویت و اخلاص در میان جامعه می باشد عارفانه‌ترین و عاشقانه‌ترین نمازها که تنها خوانده ‌شود، فقط یک حرکت فردی است و شکوه اسلام را متجلی نمی‌سازد. اما نمازی که عظمت اسلام را به نمایش می‌گذارد، نماز جماعت است. از این روست که آن را پرچم اسلام و بیرق ایمان نامیده‌اند و از این روست که دشمنان اسلام پیوسته از نمازهای جماعت هراس دارند. به راستی کدام کار فردی و حرکت اجتماعی شریفتر و فاضلتر از کاری است که شکوه و بزرگی اسلام را زیاد کند و دشمنان را بترساند؟

امام رضا در مورد نماز جماعت فرمودند
«نماز جماعت برای آن مقدر شده است که منافقان و سبک شمارندگان نماز، آنچه را که به آن اقرار کرده‌اند (اصول اسلامی) ادا کنند ( عمل و در عمل نشان بدهند) تسلیم بودن در برابر خدا و مراقبت بر اجرای فرمانهای خدا نیز به وسیله نماز جماعت آشکار می‌گردد و برای آنکه گواهیهای برخی از مردم نسبت به مسلمانی بعضی دیگر جایز و ممکن باشد. (وسائل الشیعه ج ۵)

۶-    نماز شب
در کافی از سلیمان بن خالد از امام باقر نقل شده که فرمود: می‌خواهی تو را خبر دهم از اصل و فرع و بلندی مقام اسلام؟ گفت: بله، فرمود: اصل آن نماز و فرعش زکات و مقام بلندش جهاد است. آنگاه فرمود: اگر بخواهی تو را از ابواب خیر خبر دهم. روزه سپر از آتش دوزخ و صدقه از بین برنده خاطایا  و نماز  در دل شب یاد آورنده خداست. و در الدر المنثور است که ابن جدید از مجاهد روایت کرده که گفت: رسول خدا مسئله شب زنده‌داری را برای ما می‌گفت، دیدگانش پر از اشک شد  به طوری که اشک از دیدگانش فرو ریخت و می‌خواند «تتجا جنوبهم عن المضاجع» پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور می‌شود.
شب خیز که عاشقان به شب راز کنند         گرد در و بام دوست پرواز کنند
هر جا که دری بود به شب دربندند            الا در دوست را ک شب باز کنند
پیامبر اکرم فرمودند: چون بنده‌ای با خدای خود در نیمه شب خلوت کند  به راز و نیاز بپردازد خداوند نوری در دلش جای دهد و هنگامی که یارب یارب می‌گوید پروردگار عظیم او را ندا کند.
آنکه در خاطرش از مهر حق آثاری هست         شوق یادش به سر و دیده بیداری هست.

چند روایت از نماز شب
«ما زال جبرئیل یوصینی بقیام الیل حتی ظننت ان خیار امتی لن یناموا»
پیامبر اکرم فرمود: «جبرئیل آنقدر سفارش سحرخیزی به من کرد که گمان کردم برگزیدگان و نیاکان امت من هرگز نخواهند خوابید.
امام حسن عسگری: «ان الحسنات یذهبن السیئات قال صلوه الیل تذهب بذنوب النهار»
«نماز شب گناهان روز را برطرف می سازد و پاک می‌کند (کتاب الدعا و الزیاره تالیف آیه الله سید محمد شیرازی)»
امام صادق: « من صلی بالیل حسن وجهه بالنهار».
«کسی که نماز شب بخواند، نیکو می شود صورت او در روز »
امام رضا « خیرکم من اطاب الکلام و اطعم الطعام و صلی بالیل و الناس نیام».
 امام رضا از رسول خدا نقل کرده‌اند: «بهترین شما کسی است که پاکیزه کند کلام خود را از حرف‌های زائد و اطعام کند فقرا  را و در نیمه شب به نماز ایستد در حالی‌که مردم بخواب گرم گرم فرو رفته باشند.»

راز ویژه:
از جمله رازهایی که خدای متعال به طور ویژه با موسی علیه السلام داشته این بود که فرمود: « ای پسر عمران، دروغ می گوید کسی که گمان می‌کند مرا دوست می‌دارد ولی هنگامی که شب فرا می‌رسد  از من چشم می‌پوشد و خواب گران را استقبال می‌نماید. مگر نه این است که هر عاشقی خلوت نمودن با معشوق خویش را دوست دارد؟ ای پسر عمران، در نیمه شبهای تار از دلت خشوع  و از تنت خضوع و از دو چشمت اشک نثار من کن و مرا بخوان که قطعا مرا نزدیک بخود و پاسخگوی خودخواهی یافت».
قرآن در سوره مزمل آیه ۱ و ۲ به پیامبر می‌گوید: «ای جامه به خود پیچیده، شب‌ها را به پا خیز برای عبادت و اندکی را بخواب».
 امیر المومنین در نهج‌البلاغه خطبه‌ای به نام متقین دارد که در آن صفات متقین را برمی‌شمرد و از جمله حالات آنها را در شب می‌گوید: «هنگام شب پاهایشان برای عبادت جفت میشود. آنگاه قسمتهای مختلف قرآن را تلاوت می‌کنند. چون به آیه‌ای از آیات قهر و غضب می‌رسند، گوش فرا می‌دهند و مانند این است که آهنگ بالا و پایین رفتن شعله‌های جهنم به گوششان می رسد، کمرها  را به عبادت خم کرده، پیشانیها و کف دستها و زانوها و سرانگشت‌ پاها به خاک می‌سایند و از خداوند آزادی خویش را می‌طلبند. همین‌ها که چنین شب‌زنده داری می‌کنند  و تا این حد روحشان به دنیای دیگر پیوسته است، روزها مردانی هستند اجتماعی، بردبار، دانا، نیک و پارسا.

۷ – اضاعه نماز
۱-۷ ضایع نماز کنندگان نماز
کلمه اضاعه در مقابل اقامه آمده است . به معنی این است که نماز را ترک کنیم و آن را کم اثر و بی‌خاصیت نمایم. خدای تعالی کسانی را که نماز به نحوی ضایع می‌کنند مورد نکوهش قرار داده و در قرآن آنها را به چند دسته تقسیم می‌کند:
۱-    نمازگزاران بی‌نشاط:
خداوند در قرآن فرمود: و چون منافقان به نماز ایستند بی‌حالی و بی‌نشاط برخیزند (النساء ۱۲۴)
۲-    نماز کنندگان ریاکار:
خدا فرمود: منافقان برای رویت مردم نماز می‌خوانند و جز اندکی به یاد خدا نمی‌باشند.
۳-    نمازگزارندگان به وقت بیکاری:
برخی نماز خود را در هنگامی که کاری ندارند می‌خوانند و هر گاه سرگرم کاری شوند نماز را به آن می‌فروشند.
۴-    کاهل نمازان:
کسانی هستند که بدون عذر موجه، نماز را از وقت فضیلتش به تاخیر می‌اندازند و به شرایط و احکامش  اهمیت نمی‌دهند.
۵-    اعتراض‌کنندگان
نماز، ذکر خداست و آنان که به جای سعی به سوی نماز از آن اعراض می‌کنند مورد نکوهش پروردگار می‌باشند و به تنگی معشیت مجازات می شوند.
۶-    انکار کنندگان نماز
قرآن در سوره قیامت نحوه جام دادن ناباوران بی‌نماز را بیان و آنان را به سختی نکوهش می‌کند: « چهره‌هایی هستند که در آن روز در هم کشیده‌اند. پنداری که آسیب درهم‌شکننده‌ای به آنان می‌رسد. نه ، نه وقتی که روح به چنبر گردن رسد و گفته شود کیست دعا کننده‌ای که شفا بخشد؟ و محتضر به یقین داند که وقت جدایی روح از کالبد است و پاهایش به پشت هم پیچد تو نیز بدان که چنان روزی ، روز رهسپاریت به سوی پروردگار توست.  حال آن که نه مبدأ و معاد را قبول کرد نه برای خویش نماز گزارد نلیکن دروع شمرد و رویگردان شد.
۷-    ریشخند کنندگان نماز
هر گاه مسلمانان ندای نماز را بلند می‌کردند گروهی از کفار و مشرکان آن را به ریشخند می‌گرفتند خداوند این کار را سرزنش کرده است.
۸-    بازدارندگان نماز
می‌گویند ابوجهل تصمیم گرفته بود وقتی پیامبر (ص) مشغول سجده باشد بر آن حضرت ضربه‌ای وارد کند. هنگامی که رسول الله در حال سجده بود، ابوجهل به سویش رفت ولی از کار شیطانی خود منصرف شد. چون علت را از او پرسیدند گفت: خندقی از آتش را پیش روی خود دیدم.

۲-۷ استخفاف نماز
در برخی روایات آمده نماز کسی را که او را سبک شمرده و به تاخیر بیندازد نفرین می‌کند و می‌گوید: مرا تباه کردیخدا تو را تباه کند همچنان که مرا تباه کردی ( امام صادق بحارالنوار ج ۸۳ ص ۱۰)
و نفرین نماز را نباید دست کم گرفت. ضایع کننده نماز به جای آن که  نماز را وسیله  خودسازی قرار دهد آن را ابزاری برای تخریب خویش می‌سازد. حضرت علی هنگامی که محمد بن ابی بکر را به ولایت مصر منصوب کردند در نامه‌ای به او فرمودند: بدان که هر چه از کارهایت تابعی از نماز توست. آنکه نماز را تباه کند، کارهای دیگرش را بیشتر تباه خواهد کرد.
امام صادق روایت کرده‌اند که رسول خدا  فرمود: انکه نماز را پس از فرا رسیدن وقت آن به واپس افکند به شفاعتم نرسد و نیز پیامبر فرمودند: آن که نماز را سبک شمرد از من نیست. نه به خدا چنین کسی در حوض کوثر بر من وارد نمی شود.

۳-۷ اعراض از نماز
انگیزه‌های ترک نماز، همان انگیزه‌های ترک پرستش و بندگی است. گروهی از روی جهل نماز می‌خوانند  و گروهی از روی خودستایی و استکبار که آن نیز نوعی جهالت است. و از اصول کفر می‌باشد. در سوره المرسلات آیه ۴۸ آمده «هنگامی که به آنان گفته می‌شود برای خدا رکوع کنید خم نمی‌شوند» گفته‌اند این آیه درباره قبیله بنی شقیف نازل شده که پیغمبر به آنها فرمود:  نماز بخوانید گفت این برای ما عیب است و ما در برابر کسی خم نمی‌شویم آن حضرت خطاب به آنها فرمودند: دینی که در آن رکوع و سجود نباشد فاقد ارزش و نتایج نیکوست.
ترک نماز، نخستین گناه کبیره و در حد کفر است و در صورتی که از روی انکار نماز باشد، خود کفر است. رسول خدا فرمودند: میان کفر و ایمان فاصله‌ای جز ترک نماز نیست.
در روایت صحیح بسیار مهمی از رسول خدا روایت شده که فرمود: «روزی امین وحی برای ادای وحی به نزد من آمد. هنوز آنچه را که باید بر من بخواند تمامش را نخوانده بود که ناگهان آوازی سخت و صدایی هولناک برآمد. وضع فرشته وحی تغییر کرد. پرسیدم: آن چاه جایگاه چه کسانی است ؟ گفت از آن بی‌نمازان و شرابخواران.
همچنین رسول خدا فرمودند: هر کس نماز را ترک کند خدای تعالی او را به ۱۵ عقوبت مبتلا می‌کند. ۶ عقوبت در دنیا و ۳ عقوبت نزدیک مرگ و ۳ در قبر و ۳ در قیامت.
اما ۶ عقوبت در زمان حیات
۱-    بی‌آبرو شود.
۲-    برکت از مالش برود.
۳-    عمر و ثروتش زیاد نگردد.
۴-    خیراتش قبول حق واقع نشود.
۵-    دعایش مستجاب نگردد.
۶-    دعای شایستگان نصیب وی نشود.
اما سه بلایی که نزدیک به وفات به او می‌رسد:
۱-    سکرات مرگ بر او تشدید شود.
۲-    گرسنه از دنیا رود.
۳-    تشنگی او رفع نشود.
اما سه عقوبتی که در قبر به او رسد:
۱-    با درد و غم قرین باشد.
۲-    در تاریکی محض به سر برد.
۳-    تا قیامت عذاب کشد.
اما سه عقوبتی که در قیامت به او برسد:
۱-    حساب بر وی دشوار شود.
۲-    خداوند دشمن او گردد و به او نظر رحمت نیندازد و او را عذاب دردناک رسد.
۳-    از قبر همچون حیوان به قیامت وارد گردد و سپس با ذلت و خواری رهسپار دوزخ شود. (اسرار الصلوه ۳۲)

کلام آخر
دارد الحق در جماعت خوشترین منظر نماز     فلک ایمان را به طوفانها بود لنگر نماز
در دل شبهای تاریک است روشنگر نماز         آن رهایی بخش ما از کام دریای بلا
کشتی دل را امان از موج هول‌آور نماز         با قیام و با قعود و با رکوع و با سجود
دارد الحق در جماعت خوشترین منظر نماز     صبح و ظهر و عصر و شب در پیچ و تاب زندگی
چرخ عمر هر مسلمانی را بود محور نماز
روح پاک و جسم پاک و جامه پاک و آب پاک
مسح سر با مسح پا یعنی که پا تا سر نماز
گر شود بر پا نماز با خلوص و با صفا
می‌کند خود نهی از فحشاء و از منکر  نماز         تابیاساید در آغوش سعادت ملتی
باید اول سایه اندازد و را بر سر نماز         جنگ با فرهنگ شیطانیست در محرابها
می‌زند بر قلب دشمن روز و شب خنجر نماز     هر بنای بی‌ستونی عاقبت ویران شود
گردد ایمان بی‌ستون بر پا نباشد گر نماز     بی‌نمازان را به قرب حق تعالی راه نیست
چونکه در معراج هر مومن بود شهپر نماز
ای که می‌جویی پناهی استعینوا بالصلوه
هست ما را در حوادث بهترین  سنگر نماز