حافظه خود را بهتر بشناسیم + ده نکته برای عملکرد بهتر در آزمون کنکور
بشر از ابتدای خلقتش، همواره در حال تجربه کردن وقایع و موقعیت‌های تازه بوده است و با سپردن آنها به حافظه‌ی خود، در مواجهه با موقعیت‌های جدیدتر، اتفاقات و تجربیات گذشته را به خاطر آورده و تلاش کرده است با رجوع به آنها و در صورت لزوم انتقال آنها به دیگران، کیفیت زندگی خود را روزبه‌روز بهبود بخشد و پیشرفت کند.
از انسان‌های غارنشین که طی تجربیات مختلف، به‌مرور آموختند که چگونه از امکانات محیط اطراف خود برای زندگی بهتر بهره ببرند و یا برای معالجه‌ی بیماری‌های خود به گذشته رجوع می‌کردند و نسل به نسل این اطلاعات را انتقال داده‌اند تا انسان پیشرفته و پرمشغله‌ی امروز که برای فراموش نکردن کارهای روزمره‌ی خود و کسب موفقیت‌های فردی و اجتماعی، ناگزیر است حضور ذهن و برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشد و مطالب و مهارت‌های متعددی را به حافظه بسپارد و در مواقع لزوم، آنها را به‌کار گیرد.
امروزه بیشتر کارهای بشر، جنبه‌ی تخصصی پیدا کرده و علم و دانش، به‌سرعت در حال توسعه است. بنابراین انسان‌ها بیش از پیش نیازمند مطالعه و آموختن دانش و مهارت‌های جدید هستند.
به همین دلیل، حافظه در بخش یادگیری و مطالعه بسیار نقش پررنگ‌تری دارد. مشکلات فراموشی و بهخاطرسپاری آموخته‌ها در این حیطه بسیار مشهودتر است و بااهمیت و دقت بیشتری مورد بررسی قرار می‌گیرند.
به همین منظور تصمیم گرفتیم کمی در رابطه با ساختار حافظه و نحوه‌ی بهخاطرسپاری و یادآوری اطلاعات صحبت کنیم.
با یک مثال ساده شروع می‌کنیم:
هیچ‌وقت در مورد کارکرد تلفن و چگونگی انتقال صوت توسط این دستگاه فکر کرده‌اید؟ تا به حال درگیر مشکلات آن، ازقبیل قطعی ارتباط و یا کیفیت بد صدا شده‌اید؟ آیا برای شما پیش آمده که شماره‌‌ای را بگیرید و کسی گوشی را بردارد و به شما بگوید اشتباه گرفته‌اید (اصطلاحاً خط روی خط شده باشد؟!) و هزاران مشکل دیگر...
نحوه‌ی کار این وسیله‌ی ارتباطی، این‌گونه است که وقتی شما صحبت می‌کنید، انرژی مکانیکی صوت، باعث ارتعاش قطعه‌ای در گوشی تلفن می‌شود، دستگاه تلفن این ارتعاش مکانیکی را به زبان دیگری ترجمه می‌کند و اصطلاحاً کدینگ انجام می‌دهد، به این معنا که صحبت‌های شما به‌صورت کدهایی درمی‌آید که قابل انتقال به مسافت‌های دور باشد. این کدها از طریق خطوط تلفن، به مرکز و از مرکز به مقصد موردنظر شما ارسال می‌شوند و وارد دستگاه تلفن فردی می‌شوند که شما با او مشغول به صحبت هستید.
دستگاه تلفن او، این کدهای دریافتی را مجدداً به ارتعاشات مکانیکی قابل درک که از همان جنس اولیه‌ی خود هستند، تبدیل می‌کنند و به این ترتیب شما می‌توانید صحبت‌های یکدیگر را درک کنید.
و اما حافظه‌ی ما:
روان‌شناسان بر این باورند که حافظه از سه ظرف مجزا تشکیل شده است و اطلاعات در فرآیند بهخاطرسپاری و یادآوری، از این سه مرحله عبور می‌نمایند.
اگر بخواهیم اجزای این ساختار را به مثال ذکرشده ارتباط دهیم، مرحله‌ی رمزگردانی درواقع همان دستگاه تلفن شماست و خطوط انتقال و مرکز، حکم مرحله‌ی اندوزش را دارند و در آخر بخش بازیابی، معادل دستگاه تلفن دوست شما خواهد بود.
رمزگردانی:
اطلاعاتی را که شما از محیط دریافت می‌کنید (به هر صورتی که وجود دارد) مانند مطالعه‌ی کتاب، صحبت‌های استاد، تماشا کردن فیلم و... به همان صورتی که وجود دارند، برای مغز قابل نگه‌داری نیستند و اصطلاحاً بایستی همان مرحله‌ی کدینگ یا رمزگردانی را پشت‌سر بگذارند تا قابلبت نگه‌داری را پیدا کنند. به‌عبارت دیگر اطلاعات محیطی، نیاز دارند که به زبان مغز ما ترجمه شوند.
رمزگردانی که یکی از مراحل سه‌گانه‌ی یادگیری است، بایستی با دقت بالا و کیفیت مناسب انجام گیرد که خود شامل مراحل زیر می‌باشد:
1-توجه
2-سطوح پردازش
3-پرداخت
4-تصویرسازی ذهنی
- توجه:
برای شروع رمزگردانی حافظه نیاز به توجه دارد. باید به این نکته توجه داشت که ذهن آدمی علی‌رغم توانایی‌های خارق‌العاده‌اش، نمی‌تواند هم‌زمان به چند چیز مختلف توجه کند و این مسأله باعث می‌شود که ذهن به محرک‌ها و اطلاعات اطرافش، به‌صورت انتخابی توجه کند. بنابراین توصیه می‌کنیم در هنگام مطالعه، سعی‌کنید به محرک‌هایی توجه کنید که برای شما اولویت دارند و از اهمیت بیشتری برخوردار هستند و حتی‌الامکان محرک‌های مزاحم را از محیط خود حذف کنید.
- سطوح پردازش:
فرآیند رمزگردانی، فقط توجه به محرک نیست. پس از توجه، اطلاعات در سطوح مختلفی از ذهن ما پردازش می‌شوند. بنابراین می‌توانیم این پردازش را در سه سطح مختلف طبقه‌بندی نماییم:
1- سطح کم‌عمق:
در این سطح، ما بیشتر با توجه دیداری یا شنیداری یا از این قبیل حواس، سروکار داریم و خیلی وارد مفاهیم محرک‌مان نمی‌شویم مانند شدت یا مدت صدای موسیقی که به گوش‌مان می‌رسد.
2- سطح میانی:
در سطح میانی، ما کمی بیشتر به ادراک‌مان عمق می‌دهیم و درک مفهومی‌تری از آن محرک داریم مانند توجه به نوع موسیقی، شاد و غمگین بودن آن و یا تون صدای خواننده‌ی آن قطعه.
3- سطح عمیق:
این سطح، حد اعلای توجه و پردازش می‌باشد که ما علاوه‌بر این‌که تمام سطوح دیگر را داریم، به مفاهیم عمیق محرک، توجه و آن را درک می‌کنیم. مثلاً در این مرحله، به مفاهیم زیبای شعر آن قطعه‌ی موسیقی توجه می‌کنیم و با تصویرسازی ذهنی و یا معادل‌سازی حس و حال آن موسیقی با وضعیت خودمان، کاملاً روی آن متمرکز می‌شویم به‌طوری که حتی بعدها وقتی دوباره در آن موقعیت مکانی قرار می‌گیریم، آن موسیقی به‌خصوص برای‌مان تداعی می‌شود.
مطالعات نشان داده است که مردم وقتی با پردازش عمیق، موقعیت‌ها و آموخته‌ها را در ذهن خود مجسم می‌کنند، بیش از زمانی که فقط به جنبه‌های فیزیکی محرک‌ها توجه می‌کنند و پردازش سطحی انجام می‌دهند، مطالب را به یاد می‌سپارند و تداعی می‌کنند.
- پرداخت:
روان‌شناسان بر این باورند که علاوه‌بر سطوح پردازش، گستردگی پردازش نیز در کیفیت بهخاطرسپاری اطلاعات،بسیار مؤثر است.
هرچه پردازش گسترده‌تر باشد، عمق یادگیری و بهخاطرسپاری کیفیت رمزگردانی آن، بهتر صورت می‌گیرد.
پردازش را می‌توان این‌گونه گسترش داد که از هر مفهومی، مثالی عینی در ذهن خود تداعی نمایید مثلاً اگر در یک لیست کلمات، قرار است کلمه‌ی گل را به‌خاطر بیاورید، به آخرین دفعه‌ای که به کسی گل تقدیم کرده‌اید، فکر کنید و یا این‌که اگر قرار است کلمه‌ی خنده را به‌خاطر بیاورید، به آخرین‌باری که یک فیلم کمدی دیده‌اید، فکر کنید.
تلاش ما در این مرحله، بر این است که تا می‌توانیم، میان اطلاعاتی که وارد ذهن ما می‌شوند، تمایز بیشتری ایجاد کنیم به این معنی که هرچه اطلاعات ما شاخص‌تر و متمایزتر باشند، امکان بازیابی بهتر و سریع‌تر آنها بیشتر می‌شود و هم‌چنین درصد خطای بازیابی کاهش می‌یابد به این دلیل که هرچه‌قدر اطلاعات منفک‌تر باشند، احتمال تداخل اطلاعات و شباهت آنها به یکدیگر کمتر می‌شود. به‌عنوان مثال در یک جمعیت، پیداکردن یک دوست با قدcm190 و موهای قرمزرنگ، بسیار ساده‌تر و سریع‌تر از پیداکردن یک دوست با قدcm170 و با موهای مشکی است.
محققان در جریان مطالعه‌ای، از شرکت‌کنندگان خواستند فهرست کلمات را برمبنای چهار خصیصه‌ی فیزیکی، صوتی، معنایی و رجوع به خود، به یاد آورند که رجوع به خود، بیش از خصایص دیگر یادآوری را بهبود می‌بخشید.
- تصویرسازی ذهنی:
مطالعات پایویو نشان می‌دهد که تصویرسازی ذهنی، حافظه را بهبود می‌بخشد. بدین‌گونه که شما از آن چیزی که می‌خواهید به‌خاطر بسپارید، تصویر یا داستانی بسازید و آن تصویر یا داستان را به‌خاطر بسپارید شما می‌توانید با اجزای یک فرمول، شعر یا داستان بسازید. پایویو معتقد است اندوزش در حافظه، به دو صورت انجام می‌شود، با رمز کلامی (کلمه یا برچسب) و با رمز تصویری. به نظر وی رمز تصویری، تمایز بیشتری ایجاد می‌کند و مشروح‌تر است و این خصوصیات، حافظه‌ی بهتر را ایجاد می‌کنند. پایویو فرضیه‌ای به نام رمز دوگانه دارد که در این فرضیه بیان می‌کند، حافظه‌ی تصاویر، بهتر از حافظه‌ی کلمات هستند چون در حافظه‌ی تصویری، اندوزش با هر دو رمز تصویری و کلامی انجام می‌شود. درنتیجه برای بازیابی اطلاعات در این حافظه، دو منبع اطلاعاتی داریم.
اندوزش:
کیفیت رمزگردانی، تنها عامل تعیین‌کننده‌ی کیفیت حافظه نیست. بهد از رمزگردانی، اندوزش مناسب هم لازم است. اگر نگاهی به مثال ارتباط تلفنی‌مان داشته باشیم، این مرحله همان خطوط انتقال و مرکز مخابرات‌اند.
نظریه‌ی اتکینسون- شیفرین می‌گوید در اندوزش حافظه، نظامی از چهارچوب زمانی دخالت دارد.
1-حافظه‌ی حسی: چهارچوب‌های زمانی کسر ثانیه‌ای، چند ثانیه‌ای
2-حافظه‌ی کوتاه‌مدت: چهارچوب‌های زمانی تا 30 ثانیه
3-حافظه‌ی بلندمدت: چهارچوب‌های زمانی مادام‌العمر
- حافظه‌ی حسی:
نوعی از حافظه که اطلاعات محیط خود را به‌صورت حسی از طریق حواس بینایی، شنوایی و... دریافت می‌کند. این حافظه بسیار غنی و مشروح است اما عمر زیادی ندارد و اطلاعاتی که از طریق این نوع حافظه وارد ذهن می‌شود، به‌زودی از بین می‌روند. ناگفته نمانذ که اگر اقدامات لازم جهت انتقال اطلاعات از این نوع حافظه به حافظه‌ی کوتاه‌مدت و بلندمدت فراهم شوند، ماندگاری آن افزایش خواهد یافت.
- حافظه‌ی کوتاه‌مدت:
حافظه‌ی کوتاه‌مدت، نظامی با ظرفیت محدود است که به‌طور معمول اطلاعات فقط 30 ثانیه در این حافظه دوام می‌یابند. مگر این‌که از راهبردهای مختلف جهت افزایش ماندگاری اطلاعات استفاده شود. این نوع حافظه، ظرفیت محدودتری نسبت به حافظه‌ی حسی دارد اما اطلاعات را برای مدت بیشتری ذخیره می‌نماید. مانند شماره تلفنی که شما از 118 دریافت می‌کنید. اگر آن را یادداشت نکنید، برای مدت کوتاهی به یاد شما می‌ماند ولی اگر چند دقیقه از آن بگذرد و شما دیگر به آن فکر نکنید، شماره را فراموش خواهید کرد. مگر این‌که اراده کنید که آن را برای مدت طولانی‌تری در حافظه‌ی خود نگه‌دارید و به‌صورت مکرر آن را تکرار کنید و یا جای شماره‌ها را بر روی صفحه‌ی شماره‌گیر تلفن حفظ نمایید، به‌عبارت دیگر از فن تصویرسازی ذهنی برای افزایش میزان ماندگاری آن استفاده نمایید.
مطالعات میلر نشان داده است که انسان‌ها در حافظه‌ی کوتاه‌مدت خود، دچار محدودیت هستند و اظهار داشتند که افراد 2+7 موضوع را می‌توانند به‌راحتی به خاطر بسپارند ولی وقتی تعداد موارد از این بیشتر شود، در یادآوری آن دچار مشکل خواهند شد و در این‌گونه موارد، نمی‌توان به قدرت حافظه‌ی کوتاه‌مدت اتکا نمود.
پس توصیه می‌نماییم که در مطالعات‌تان دسته‌بندی‌های 2+7موردی داشته باشید و سعی‌کنید مواردی که می‌سازید، معنا و مفهوم مستقل داشته باشد.
برای توضیح بیشتر، این مطلب را متذکر می‌شویم که مرور مدام یک مطلب بیشتر جنبه‌ی طوطی‌وار پیدا می‌کند و هرچه‌قدر هم که تکرار شود، نمی‌توان اطمینان داشت که در مدت زمان طولانی، اطلاعات‌مان قابل بازیابی است. مرور برای فواصل زمانی کوتاه، نتیجه‌بخش است اما اگر بخواهیم در مدت زمان طولانی‌تر اطلاعات را به یاد آوریم، می‌بایستی در کنار مرور، به آنها معنا و مفهوم ببخشیم که مجدداً نشانگر اهمیت پردازش عمیق معنایی است.
- حافظه‌ی بلندمدت:
حافظه‌ی نسبتاً‌پایداری است با ظرفیت حیرت‌آور که اطلاعات را برای مدت طولانی‌تری ذخیره می‌نماید.
این نوع حافظه، دارای طبقه‌بندی پیچیده‌ای است که در قالب بحث ما نمی‌گنجد اما مطلب مهمی که می‌بایست گوشزد شود، این است که اطلاعات حاضر در حافظه‌ی بلندمدت، باید سازمان‌دهی و دسته‌بندی شوند.
این‌گونه که اگر از شما خواسته شود که اسامی ماه‌های سال را به خاطر بیاورید، تمامی آنها را به ترتیب رخ‌دادن، بازیابی می‌نمایید (فروردین، اردیبهشت، خرداد و... الی آخر) اما اگر بخواهیم آنها را به ترتیب حروف الفبا به یاد آوریم، کمی دچار مشکل می‌شویم. این سازمان‌دهی که همراه با اتفاق افتادن این پدیده‌ها و یادآوری فصول یکی پس از دیگری صورت گرفت، موجب حضور این اطلاعات در حافظه‌ی بلندمدت ما شد. محققان دریافته‌‌اند که اگر انسان‌ها را وادار به سازمان‌دهی اطلاعاتی که می‌آموزند کنیم (حتی اگر خودشان هم ندانند که در حال دادن آزمون حافظه هستند) حافظه‌شان در رابطه با آن موضوعات بهبود می‌یابد.
نکات زیر را برای عملکرد بهتر در آزمون کنکور بکار گیرید:
۱) با آمادگی کامل و به موقع در سر جلسه امتحان حاضر شوید.
وسایل مورد نیاز مثل مداد، پاک کن، تراش و ساعت را به همراه داشته باشید. با این کار همه چیز در دسترس شما خواهد بود و نیازی به قرض گرفتن وسایل دیگران پیدا نخواهید کرد.....
۲) با اطمینان خاطر و آرامش کامل در امتحان شرکت کنید. مثبت اندیشی کنید.
همواره این جملات را در ذهن خود تکرار کنید: «من برای امتحان کاملا آماده ام و به خوبی از عهده آن برمی آیم». نگرانی را از خود دور کنید. هر گاه احساس نگرانی کردید، چند نفس عمیق بکشید تا آرام شوید. قبل از امتحان با دوستانتان راجع به اضطراب و دلشوره صحبت نکنید. بهتر است بدانید که نگرانی همچون یک بیماری مسری قابل سرایت به دیگران است.
۳) آرام ولی هوشیار باشید. به پشتی نیمکت تکیه دهید و راحت باشید.
۴) در ابتدا نگاهی گذرا به سوالات بیندازید. حدودا ۱۰ درصد از وقت خود را برای این کار صرف کنید.
کلمات کلیدی (در سوالات) را مشخص کنید و برای پاسخ دادن به سوالات زمانبندی کنید. در حالی که سوالات را می خوانید، نکاتی که به ذهنتان می رسد و می تواند مفید باشد را در کنار آنها یادداشت کنید.
۵) برای پاسخگویی به سوالات از یک برنامه منظم پیروی کنید. ابتدا به سوالات ساده تر پاسخ دهید و بعد به آنها که نمره بیشتری دارند. سپس به ترتیب به سوالاتی پاسخ دهید که:
▪ مشکل تر هستند.
▪ جواب دادن به آنها وقت بیشتری می گیرد.
▪ نمره کمتری دارند.
۶) در امتحانات تستی برای انتخاب پاسخ درست دقت کنید.
▪ ابتدا پاسخ هایی را که می دانید اشتباه است، کنار بگذارید.
▪ اگر تست نمره منفی ندارد، از بین پاسخ های باقی مانده، پاسخ صحیح را انتخاب نمایید و یا حدس بزنید.
▪ اگر امتحان نمره منفی دارد و شما دلیل خاصی برای انتخاب پاسخ خود ندارید، حدس نزنید.
▪ شک نکنید، معمولا اولین گزینه ای که انتخاب می کنید، پاسخ صحیح است. پس پاسخ خود را تغییر ندهید، مگر این که واقعا به نتیجه قطعی رسیده باشید.
۷) در امتحانات تشریحی، قبل از پاسخ دادن به سوالات خوب فکر کنید.
▪ ابتدا نکات مهمی را که راجع به سوالات به ذهنتان می رسد، در چرک نویس یادداشت کنید.
▪ این نکات را به ترتیب شماره گذاری کنید.
▪ سپس آنها را تنظیم کرده و پاکنویس کنید.
۸) در پاسخ به سوالات تشریحی، به اصل موضوع بپردازید و حاشیه نروید.
▪ در جمله اول موضوع اصلی را بیان کنید.
▪ مقدمه ای برای آن بنویسید.
▪ سپس موضوع را با جزییات بیشتری شرح دهید.
▪ به سوال توجه کنید و فقط به آنچه از شما خواسته شده پاسخ دهید. از توضیحات غیرضروری و مثال های اضافی بپرهیزید.
۹) ده درصد از وقت امتحان را برای مرور مطالب کنار بگذارید.
▪ برای ترک کردن جلسه امتحان عجله نکنید.
▪ در انتها تمام سوالات را مرور کنید.
▪ مطمئن شوید که به تمام سوالات پاسخ داده اید.
▪ پاسخ ها را یک بار دیگر بخوانید و در صورت لزوم جمله بندی، املای کلمات و… را تصحیح کنید.
۱۰) وقتی نتیجه امتحان را گرفتید، آن را بررسی کنید.
▪ به اشکالات خود توجه کرده و سعی کنید در آن زمینه بیشتر مطالعه کنید.
▪ برای امتحانات آخر سال، سوالات امتحانات کلاسی را دوره کنید تا اشتباهات گذشته را تکرار نکنید.
▪ بهترین روش یادگیری را که برای شما موثر بوده، انتخاب کنید.
▪ روش هایی که برای شما کارآیی لازم را نداشته، کنار بگذارید.
▪ سعی کنید بهترین روش را پیدا کرده و بر روی آن تمرین کنید تا به نتیجه مطلوب برسید.
