-
چگونه قرآن را حفظ كنيم؟
فرضمي‌كنيم شخصي طبق برنامه‌اي منظم و دقيق، بايد هر روز نيم صفحه حفظ كند. وي ابتدابايد مقدار معين شده (نيم صفحه) راچندين بار با دقت تمام و همراه با تأني تلاوت كند.
آنان كه با فن قرائتقرآن به روش تحقيق با تجويد و لحن زيبا آشنايي دارند، مي‌توانند كل آيات نيم صفحهرا چند بار با دقت و تعمق بر روي تك تك كلمات تلاوت كنند؛ زيرا اين كار علاوه برآنكه مانع حفظ كردن كلمات و حركات به صورت غلط مي‌شود، باعث آشنايي اجمالي با آياتمورد نظر نيز خواهد شد. از آنجا كه حفظ كردن چيزي نيست، جز دقت و تأمل قابل توجهبر روي تك‌تك كلمات و حروف و استقرار آنها در ذهن، پس براي حفظ هر آيه بايد آن راچندين بار و هر بار با توجه تمام به هر حرف و كلمه موجود در آن تلاوت كرد. تعدادتكرار هر آيه نيز بستگي به قدرت حافظه فرد و نيز سخت يا آسان بودن آيه دارد. بعضيبا سه بار خواندن يك آيه متوسط، آن را حفظ مي‌كنند و بعضي نياز به تكرار و تمرينبيشتر دارند.
پس با چند بار خواندنآيه ـ به قصد حفظ كردن و همراه با توجه و تأمل كافي نه فقط خواندن معمولي ـ مقدارزيادي از كلمات آن در ذهن جاي مي‌گيرد، اما هنوز آيه مزبور كاملاً در ذهن جاينگرفته است.
متن كامل مقاله :
اين مقاله به بررسياصول حفظ قرآن در سه عنوان كلي مي پردازد: مقدمات حفظ ، روش حفظ و روش مرور آيات:
مقدمات حفظ
براي شروع حفظ قرآننكاتي وجود دارد كه مقدمات معنوي و اوّليه به شمار مي‌روند و توجه به آنها ازاهميت زيادي برخوردار است.
اين نكات به شرح زيراست:
1. نيت ارزش هر عمل صالحيرا چگونگي نيت در آن عمل تعيين مي‌كند: «إنما الأعمال بالنيات1». ارزش و اهميتداشتن نيتي خالص و پاك، كاملاً روشن است. البتهنبايد كار به وسواس بكشد و توجه به شبهات انسان را از حفظ آيات نوراني كلام وحيباز ندارد و همين كه توجه داشته باشد، قرآن را جز براي تقرب به درگاه الهي حفظ نمي‌كند،كافي است.
2. انگيزهدر حفظ قرآن انگيزه‌هاي مادي، ناتوان‌اند كه انسان را به سرمنزل مقصود برسانند،اما انگيزه‌هاي معنوي مي‌توانند به شخص نيرو و انرژي و روحيه‌اي خستگي‌ناپذيردهند؛ انگيزه‌هايي چون: توجه به فضيلت حفظ و حافظ قران كه در روايات بارها بيانشده است، لذت از انس و الفت هميشگي با كلام خدا و درك مقامات عالي اخروي.
3. عزم و اراده بسيج همهنيروها و توانايي‌ها در تحقق بخشيدن به امري را عزم گويند. داشتن عزمي راسخ واراده‌اي محكم در رسيدن به مقصود در وادي حفظ قرآن ضروري است.
4. توكلو دعا موفقيت در هر امري منوط به لطف و تفضل الهي است. پس بعد از آنكه فرد عزم خودرا جزم كرد، بايد بر خداوند متعال توكل كند: فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَياللَّهِ آل‌عمران/159. دعا نيز در كسب عنايات خداوندي بسيار مؤثر است. شايسته استهر روز قبل از شروع به امر مقدس حفظ قرآن، دعاهاي مربوط به حفظ (كه در جلد چهارماصول كافي باب «الدعا في حفظ القرآن» ذكر شده است)، خوانده شود.
5. تمركزحواس در موقع حفظ قرآن، بايد تمام همّ و غمّ حفظ آيات باشد، نه چيز ديگر، و به هيچچيزي جز آياتي كه دارد حفظ مي‌كند، نينديشد. اين امر ممكن است در ابتدا قدري سختباشد، اما با تمرين و ممارست و دقت و توجه، به دست خواهد آمد. برخي عوامل ممكن استباعث پراكندگي حواس شود؛ مثل سرما، گرما، گرسنگي، تشنگي، خشم، خوشحالي مفرط، قرارو وعده‌اي كه نزديك است خلف وعده شود، منتظر بودن و ... . در اين حالات شخص بهخوبي نمي‌تواند بر روي يك موضوع (حفظ قرآن) تمركز داشته باشد، خصوصاً بعد ازفعاليت‌هاي سنگين ذهني كه ناشي از اشتغالات تحصيلي يا علمي است، نبايد سريعاً بهحفظ قرآن پرداخت، بلكه بايد كمي استراحت كرد تا سلول‌هاي مغز براي بازيابي قدرتخود فرصت يابند. در محيط هم عواملي مثل سر و صدا، آلودگي هوا و ... مانع تمركز مي‌شودو سالم بودن هوا و داشتن اكسيژن كافي، فعاليت بهتر ذهن و مغز را در پي دارد. خوابكافي هم نقش مؤثري در ايجاد تمركز حواس دارد. هرچند نبايد حفظ را منحصر به زمانيخاص كرد ـ يعني انسان بايد از تمام اوقات خود به صورت بهينه براي حفظ استفاده كندـ با وجود اين صبحگاهان به دليل وجود اكسيژن بيشتر در هوا، استراحت مغز، آرام بودنمحيط و نشاط صبحگاهي از بهترين زمان‌هاي حفظ است. اينكه گفتيم نبايد فقط از يكزمان براي حفظ استفاده كرد، به معناي بي‌نظمي در زمان حفظ نيست؛ بلكه به عنوانمثال اگر شخصي بخواهد روزي 2 ساعت براي حفظ اختصاص دهد، بايد آن را به 3 بخش 40 دقيقه‌ايبا فاصله‌هاي مناسب در طول شبانه‌روز تقسيم كند؛ مثلاً 40 دقيقه اول صبح، 40 دقيقهنزديك ظهر و 40 دقيقه عصر يا شب. حافظ كوشاي قرآن بايد سعي كند در هيچ شرايطيبرنامه روزانه‌اش تعطيل نشود، اما اگر يك روز به هر علتي نتوانست در محيط يا ساعتمناسب به حفظ بپردازد، نبايد كار حفظ را تعطيل كند و از آنچه در اختيار اوست ،كمال استفاده را بنمايد.
6. وضو داشتن وضو درتمامي اوقات مستحب است، خصوصاً در هنگام قرائت و حفظ قرآن از اهميت ويژه‌ايبرخوردار است. وضو يكي از عوامل تمركز حواس است و باطن انسان را نوراني و دل و جانرا آماده پذيرش نور قرآن مي‌كند. رو به قبله نشستن در هنگام حفظ هم فضيلت دارد.همچنين نشستن در جهت معين، تمركز ايجاد مي‌كند.
7. برنامه‌ريزيفرد بايد با توجه به ميزان توانايي و آمادگي و همچنين با در نظر داشتن مقدار وقتيكه براي اين كار در اختيار دارد، حد معيني از آيات را مشخص سازد و همه روزه آنهارا طبق برنامه زماني مشخص حفظ مي‌كند. البتهبايد توجه داشت كه فرصت را انسان به وجود مي‌آورد و نبايد منتظر به وجود آمدن آنشد.
8. رسم‌الخطقرآن قرآني با رسم‌الخط خوانا و چاپ مرغوب را تهيه كرده، دقت كنيد كه زمينه صفحاتآن سفيد نباشد؛ زيرا رنگ سفيد بازتاب نور زيادتري را نسبت به ساير رنگ‌ها دارد وبه مرور باعث خستگي زودرس چشم مي‌شود. مي‌توانيدقرآني را كه تهيه مي‌كنيد در 2 اندازه باشد: يكي قرآني كوچك كه بتوانيد آن را دربيرون از منزل با خود ببريد، و ديگري قرآني با قطع وزيري كه در منزل از آن استفادهكنيد. البته حتماً بايد نوع رسم‌الخط آنها يكي باشد تا باعث اختلاط آيات و صفحاتدر ذهن نشود.
9. دوست همراه براي حفظهمراه بودن حداقل 2 نفر با يكديگر در حفظ قرآن باعث ايجاد ثبات و نظم در برنامه مي‌شودو تضمين‌كننده استمرار و تداوم حفظ قرآن است. اين 2 نفر مي‌توانند در طول هفته بابرنامه دقيق، آياتي را كه براي حفظ و مرور مشخص شده، براي يكديگر بخوانند.
10. جلساتحفظ قرآن استفاده از اشارات و راهنمايي استاد براي تسريع و تسهيل حفظ قرآن بسيارمناسب و پرفايده است.
11. آشناييبا روخواني قرآن ابتدايي‌ترين شرط حفظ قرآن آشنايي با روخواني و روانخواني است.حفظ ناصحيح آيات، كند حفظ شدن و ... از آسيب‌هاي عدم تسلط بر روانخواني قرآن است.
12. شروعحفظ خوب است سوره‌هاي كوچك جزء 30 محور شروع حفظ قرآن قرار داده شود. مي‌توان اينسوره‌ها را به‌راحتي در نمازهاي واجب و مستحب خواند و لذت حفظ آيات را چشيد. همينطور حفظ بر اساس معاني را كه باعث تسريع در حفظ مي‌شود، مي‌توان محور قرار داد وبدين منظور، از قصص قرآن حفظ را شروع كنيد. البته پراكنده حفظ كردن مطلوب نيست وآنچه گفتيم، براي شروع حفظ بود و نهايتاً پس از كسب آمادگي، بايد از ابتداي قرآنحفظ را ادامه داد.
روش حفظ
پس از بيان مقدمات، بهبيان روش حفظ مي‌پردازيم. فرض مي‌كنيم شخصي طبق برنامه‌اي منظم و دقيق، بايد هرروز نيم صفحه حفظ كند. وي ابتدا بايد مقدار معين شده (نيم صفحه) را چندين بار بادقت تمام و همراه با تأني تلاوت كند.
آنان كه با فن قرائتقرآن به روش تحقيق با تجويد و لحن زيبا آشنايي دارند، مي‌توانند كل آيات نيم صفحهرا چند بار با دقت و تعمق بر روي تك تك كلمات تلاوت كنند؛ زيرا اين كار علاوه برآنكه مانع حفظ كردن كلمات و حركات به صورت غلط مي‌شود، باعث آشنايي اجمالي با آياتمورد نظر نيز خواهد شد. از آنجا كه حفظ كردن چيزي نيست، جز دقت و تأمل قابل توجهبر روي تك‌تك كلمات و حروف و استقرار آنها در ذهن، پس براي حفظ هر آيه بايد آن راچندين بار و هر بار با توجه تمام به هر حرف و كلمه موجود در آن تلاوت كرد. تعدادتكرار هر آيه نيز بستگي به قدرت حافظه فرد و نيز سخت يا آسان بودن آيه دارد. بعضيبا سه بار خواندن يك آيه متوسط، آن را حفظ مي‌كنند و بعضي نياز به تكرار و تمرينبيشتر دارند.
پس با چند بار خواندنآيه ـ به قصد حفظ كردن و همراه با توجه و تأمل كافي نه فقط خواندن معمولي ـ مقدارزيادي از كلمات آن در ذهن جاي مي‌گيرد، اما هنوز آيه مزبور كاملاً در ذهن جاينگرفته است.
حال بايد آيه را بدوناستفاده از قرآن و با كمك گرفتن از حافظه بخوانيد. احتمالاًدر هنگام تلاوت از حفظ، به اشكالاتي برخواهيد خورد كه مي‌توانيد براي رفع آنها بهقرآن مراجعه و رفع اشكال كنيد.
بعد از اين مرحله و پساز آنكه آيه به خوبي در حافظه شما جايگزين شد، حداقل 5 بار آيه را از حفظ تلاوتكنيد تا مطمئن شويد كه آن را خوب به خاطر سپرده‌ايد. ملاك و ميزان كسب اعتماد ازاينكه آيه را خوب حفظ كرده‌ايد، تلاوت روان و راحت آيه حفظ شده است.
بايد توجه كنيد كه تاآيه‌اي را خوب و كامل و متقن حفظ نكرده‌ايد، هيچ‌گاه سراغ حفظ آيه بعد نرويد. عدمرعايت اين نكته حتماً مشكلاتي را ايجاد خواهد كرد. بعد از اطمينان از حفظ كامل آيهاول، سراغ آيه دوم برويد و آن را هم مثل آيه اول حفظ كنيد. بعد از حفظ مستحكم آيهدوم، يك بار آيه اول را از حفظ بخوانيد تا ببينيد آيا همچنان مي‌توانيد آن را راحتو خوب تلاوت كنيد. اگر به اشكال برخورديد، آن را رفع كرده، سپس آيهاول و دوم را با هم از حفظ تلاوت كنيد. بعد از حفظ آيه سوم، آيه اول، دوم و سوم رابا هم از حفظ بخوانيد. با همين روش تمام آيات نيم صفحه را حفظ كنيد. توجه كنيد كهبعد از حفظ هر آيه، برگشتن و خواندن تمام آيات قبلي كه امروز حفظ كرده‌ايد، كمكبسيار بزرگي به برقراري ارتباط و تسلسل بين آيات دارد و باعث مي‌شود شما به راحتيپس از تلاوت هر آيه، آيه بعدي را در ذهن مجسم كنيد.
بعد از اتمام برنامهحفظ، تمام آياتي را كه حفظ كرده‌ايد، يك بار از اول تا آخر بخوانيد. البته اگر بهاشكالي برخورديد، آن را رفع كنيد و مطمئن شويد كه كاملاً بر محفوظاتتان مسلطهستيد. حال يك بار آيات را از آخر به اول (برعكس) بخوانيد. اگر توانستيد آيات رابه اين ترتيب بخوانيد، نشانه دقت شما در حفظ و نمايانگر استواري محفوظات شماست. يكتوضيح هم لازم است و آن اينكه براي حفظ آيات طولاني يا متوسط بايد هرچند كلمه ازآيه، مثلاً هر 3 يا 4 كلمه را جدا از قسمت‌هاي ديگر حفظ كرده، سپس هرقسمت را به قسمت‌هاي قبل از آن وصل كنيد تا آيه تمام شود. البته مي‌توانيد پس ازحفظ هر قسمت، اول آن را با قسمت قبل از خودش بخوانيد، سپس از ابتداي آيه تا جاييكه حفظ كرده‌ايد، همه را از حفظ بخوانيد. نكته‌اي كه در حفظ كل سوره بهتر استمراعات شود، تقسيم آن سوره به چند دسته آيات و حفظ جداگانه هر دسته و اتصال همهآنها با هم است. البته لازم نيست آيات مربوط به يك دسته را در يك جلسه يا يك روزحفظ كنيد؛ مهم اين است كه در ذهن خودتان از يك سوره چند مجموعه تشكيل دهيد. با اينكار حجم سوره در نظر شما كمتر جلوه مي‌كند و تسلط و احاطه بيشتر بر آن سوره خواهيدداشت؛ مثلاً سوره نبأ را مي‌توان از لحاظ مفهوم به 3 دسته آيات تقسيم كرد: الف)آيات 1 تا 16 در وصف پديده‌هاي طبيعي؛ ب) آيات 17 تا 30 در وصف روز قيامت و وضعيتاهل عذاب؛ ج) آيات 31 تا آخر. هر حافظ هر چه كه بر محفوظاتش افزوده شود، خودش بهروش‌هاي نو و تازه‌اي برمي‌خورد كه بر اساس تجربه‌هاي شخصي به دست مي‌آيد و مي‌توانداز آنها بهره‌مند شود؛ لذا روشي كه بيان شد، مي‌تواند براي شروع كار باشد. روشمرور آيات مهم‌تر از حفظ آيات، نگه‌داري آيات حفظ شده در گنجينه ذهن است تا در طولزمان دچار فراموشي نشود. اين امر نياز به تكرار آيات حفظ شده بر اساس برنامه‌ايخاص دارد. در هنگامي كه محفوظات حجم كمي دارند، همه آنها را مي‌توان در هر روزمرور كرد، اما همين كه محفوظات زياد شد، نياز به برنامه خاصي است تا در يك دورهزماني (مثلاً يك هفته) تمام محفوظات دوره شود و كيفيت محفوظات، هميشه درسطح خوبي باشد. اما اينكه هر روز چه مقدار را مرور كنيم، بستگي به استعداد وتوانايي افراد دارد. ممكن است كسي با اندك تمرين و ممارستي هميشه آمادگي پاسخگوييمحفوظاتش را داشته باشد و كسي نيازمند تمرين بيشتري باشد.
به ياد داشته باشيد هرروز قبل از شروع حفظ جديد، آنچه را روز گذشته حفظ كرده‌ايد، حتماً مرور كنيد.
بهترين روش مرور آيات:
خواندن محفوظات باتكيه بر حافظه و بدون استفاده از قرآن، بهترين روش مرور است. اگر هم به اشكاليبرخورديد، كمي تأمل كنيد و در صورت به ياد نياوردن، به قرآن مراجعه كرده، سپس مورداشكال را چند بار تكرار كنيد تا خوب در حافظه جاي بگيرد. هنگام مرور هم فقط آياترا از ذهن نگذرانيد، بلكه حتماً با صداي متوسط آيات را بخوانيد. در اين قسمت مي‌توانيداز همراه حفظ كه در مقدمات حفظ درباره‌اش سخن گفتيم، بهره‌مند شويد. محفوظاتتان رابراي او بخوانيد تا اگر اشكالي دارد، او رفع كند و او هم محفوظاتش را براي شمابخواند. اگر احساس مي‌كنيم حافظه شما آمادگي تلاوت را ندارد، گاهي مي‌توانيد آياترا از روي قرآن مرور كنيد، يا نوار ترتيل را گوش دهيد و با شخص ترتيل‌خوان (مرتل) همخوانيكنيد، يا آيات را از ذهن بگذرانيد.
البته اين روش، موقتاست و روش اصلي همان است كه انسان با تكيه بر حافظه و بدون كمك گرفتن از نوشتهقرآن يا صداي ترتيل مرتل، قرآن را مرور كند. بدينجهت، كساني كه هميشه از اين روش موقت استفاده مي‌كنند، كار صحيحي انجام نمي‌دهند؛زيرا اولاً، با اين كار حافظه‌شان تنبل و ضعيف مي‌شود. ثانياً،خيلي دير به نتيجه مطلوب مي‌رسند و وقت بيشتري را براي دستيابي به تسلط مطلوب بايدبگذارند. ثالثاً، محفوظاتشان از استحكام چنداني برخوردار نيست.
در روش مرور مستقيم،حافظه مجبور به فعاليت بيشتر است و لذا قوي‌تر و مسلط‌تر بر محفوظات مي‌شود، امادر روش استماع نوار حافظه آنچه را مي‌شنود، مرور مي‌كند و بر اثر استماع زياد، حفظسطحي حاصل مي‌شود كه بسيار شكننده و ضعيف است. براي حفظ شماره آيه مي‌توان همراهحفظ هر آيه، شماره آن را نيز به خاطر سپرد، به اين گونه كه وقتي آيه را به منظورحفظ كردن مي‌خوانيد و تكرار مي‌كنيد، شماره آيه را نيز در ذهن مرور و تكرار كنيد.حفظ شماره آيه هر چند زحمت بيشتري دارد، اما داراي فوايد زيادي است. يكياز فوايدش آن است كه گاهي اگر آيه را فراموش كنيد، با يادآوري شماره آيه، خود آيههم در ذهن حاضر مي‌شود. اما حفظ شماره صفحات لزومي ندارد. در حفظ آيات مشابه نيزبا زياد شدن محفوظات تشابه بين آنها باعث به خطا افتادن حافظ مي‌شود. از اين رو،براي حفظ اين آيات مي‌توانيد رموزي هرچند بي‌معنا قرار دهيد؛ مثلاً در پايان 3 آيهمتوالي آيات 176 تا 178 سوره آل‌عمران، سه جمله شبيه به هم وجود دارد كه فقط در يككلمه اختلاف دارند: وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِيمٌ (176) وَلَهُمْ عَذَابٌألِيمٌ (177) وَلَهُمْ عَذَابٌ مهِينٌ (178). هنگام حفظ اين سه آيه اگر كلمه عامرا كه از سه حرف اول سه كلمه آخر اين آيات به دست مي‌آيد، به ذهن بسپاريم، هيچ‌گاهترتيب آنها را فراموش نمي‌كنيم. با رمزگذاري يا دريافتن وجوه فرق آيات و كلماتمشابه، به راحتي مي‌توان آنها را در حافظه تشخيص داد و هيچ‌گاه دچار سردرگمي نشد2.
