آسیب هاى روان شناختى اینترنت
بى شک، رشد روزافزون اینترنت فواید و اهمیت غیر قابل انکارى دارد، چندان که در دوران حاضر، نقش محورى اینترنت چنان اساسى است که بدون آن امکان برنامه ریزى، توسعه و بهرهورى در زمینههایى چون: فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى و علمى در جهان آینده امکانپذیر نخواهد بود. با وجود این، نباید از پیامدهاى ناگوار و مخرب آن بهویژه در زمینههاى اجتماعى و فرهنگى غافل ماند.
به دیگر سخن، اینترنت با همه خوبىها و فوایدش، از کاستىها و آسیبهایى نیز برخوردار است که همگان به ویژه دولتمردان، سیاستگذاران و اولیا و مربیان و والدین باید بدان واقف باشند. البته سخن گفتن از آسیبهاى اینترنت به معناى نفى این پدیده و نگاه منفى بدان نیست؛ بلکه واقعیت این است که اینترنت داراى کارکردهاى مثبت و منفى مى باشد که پارهاى از کارکردهاى مثبت را در مقاله پیشین بیان کردیم و اکنون به بیان برخى از آسیبهاى آن مى پردازیم. آسیب شناسى اینترنت، همچنان که از عنوان آن پیداست، عنوانى کلى و وسیع است، چندان که مىتوان آن را از رویکردها و ابعاد مختلف مورد مطالعه و بررسى قرار داد؛ براى مثال، در بُعد فنى آسیبهایى نظیر امنیت شبکهاى و نرمافزارى در برابر ویروسها و نفوذگرها (هکرها)، برنامهنویسىهاى گوناگون و گاهى غیر استاندارد، همچنین در ابعاد مختلف دیگرى چون ابعاد سیاسى و بررسى مسائلى مانند تاءثیر اینترنت بر مرزهاى ملى، دموکراسى و آزادى، در بُعد اقتصادى مباحثى از قبیل: اینترنت و بازارهاى الکترونیکى و تاثیر آن در جهانى شدن و اقتصاد جهانى و ابعاد گوناگون دیگر را مىتوان مطرح کرد. اما در این نوشتار فقط به آسیبهاى روانشناختى اشاره خواهیم کرد.
انواع آسیبهاى فردى و روانشناختى
امروزه آسیبهاى فردى و روانشناختى اینترنت، از سابر خطرات آن بیشتر است. در بعد روان شناختى، اینترنت آسیبهاى جدى متعددى از جمله: هویت نامشخص، اضطراب، افسردگى و انزوا، اعتیاد به اینترنت و به خصوص اعتیاد به گپزنى (چت) را مىتواند براى کاربران به همراه داشته باشد؛ همچنان که فواید و مزایاى متعددى را نیز مىتواند براى او به ارمغان آورد.
شناخت واقعى و عملى نیازهاى نسل جوان امروز، مستلزم بررسى ابعاد مختلف عوامل تاءثیرگذار و اثرپذیرى از فنّاورى نوین ارتباطى است. متاسفانه بخش عمدهاى از مدیران و مسئولان و برنامهریزان و تصمیمسازان ما یا نمىخواهند و یا نمىتوانند به شناخت این فنّاورى بپردازند. اینترنت و رایانه نه تنها میزان و سطح اطلاعات نسل جوان را افزایش داده، بلکه بر تمایلات و گرایشات آنان نیز تاءثیر گذاشته است. نسلى که با اینترنت سر و کار دارند همین جوانانى هستند که در نهادهاى مختلف مشغول کارند. از اینرو برچسب منحرف و مانند آن زدن به چنین کاربرانى به هیچ عنوان روا نیست. اما در عین حال باید توجه داشت که این رسانه جهانى حاوى پیامها و پیامدهایى است که مىتواند شخصیت جوان و نوجوان را به سادگى تحت تاءثیر قرار دهد و به سمت و سویى خطرناک بکشاند. از این رو، جا دارد که با انجام تحقیقاتى وسیع در حوزه روانشناسى و جامعهشناسى اینترنت، مباحثى که در جوامع پیشرفته مهم و حیاتى قلمداد مىشوند، جامعه را از آفتهاى واقعى آنها مطلع، و در صورت امکان از برخى از آنها پیشگیرى کرد.
یکى از مسائل روانشناختى در باره اینترنت، هویت ناشناس کاربر است. هویت، واجد سه عنصر است: شخصى، فرهنگى و اجتماعى، که هر یک در تکوین شخصیت فرد نقش مهمى را ایفا مىکنند. در مقایسهها، هویت شخصى ویژگى بىهمتاى فرد را تشکیل مىدهد و هویت اجتماعى در پیوند با گروهها و اجتماعات مختلف قرار مى گیرد. اینترنت صحنه فرهنگى و اجتماعى است که فرد خود را درموقعیتهاى متنوع نقشها و سبکهاى زندگى قرار مى دهد. در این فضاى عمومى، مهارت فرهنگى جدیدى لازم است تا با تنظیمات نمادین بتوان بازى کرد. پایگاه شخصى نمونهاى مدرن است که چگونه کاربر اینترنت خود را براى مخاطبان جهانى معرفى مىکند. براى بیان افکار، احساسات، علایق و آراء از متن مناسب، گرافیک، صدا و فیلم استفاده مىشود. «میلر» اهمیت و پیوندهاى پایگاه شخصى را ذکر مىکند و مىگوید که: «به من بگو لینکهایت چیستند تا بگویم که چه شخصى هستى.»
دکتر محمد عطاران معتقد است که با امکانات و گزینههاى فراوانى که رسانههاى عمومى از جمله اینترنت در اختیار جوانان مىگذارند، آنان دائماً با محرکهاى جدید و انواع مختلف رفتار آشنا مىشوند. چنین فضایى هویت نامشخص و پیوسته متحولى را مى آفریند، خصوصا براى نسلى که در مقایسه با نسل قبل با محرکهاى فراوانى مواجه است. همچنین از طریق رسانههاى جمعى، افراد خط مفروض میان فضاى عمومى و خصوصى را تجدید سازمان مىکنند و این امکانى است که جوانان فعالانه از آن استفاده مىکنند.(۱)
بحران هویت جوانان
جوان، به خصوص در دوران بلوغ که مرحله شکلگیرى هویت اوست و همواره به دنبال کشف ارزشها و درونى کردن آنها مىباشد، با اینترنت و حجم گسترده، حیرتانگیز و گوناگون اطلاعات مواجه مىشود و ناچار که در این دنیاى مجازى، هویت خویش را از طریق جستجو پیدا کند و بدینسان، ممکن است برخى و شاید تعداد زیادى از نوجوانان راه را در اینترنت گم کنند و دوران هویتیابى خویش را بیش از پیش با بحران سپرى کنند.
از سوى دیگر، گاهى برخى از ویژگىهاى شخصیتى مانند: سن، تحصیلات، محل سکونت و حتى جنسیت در اینترنت از بین مىرود؛ به عنوان نمونه، بسیارى از افرادى که در اتاقهاى چت مشغول گفتگو با یکدیگر مىباشند با مشخصاتى غیر واقعى ظاهر شده و از زبان شخصیتى دروغین که از خود ساختهاند و آن را به مخاطب یا مخاطبان خود معرفى کردهاند، صحبت مىکنند و با این حال، چه تاءثیراتى که همین شخصیتهاى ناشناس بر یکدیگر دارند.
سوء استفاده جنسى
یکى دیگر از خطرات جدى اینترنت در دوران کنونى متوجه کودکان و نوجوانان است. از جمله این خطرات سوء استفاده جنسى از طریق اینترنت است. کودکان و نوجوانان به خصوص در جوامع پیشرفته که استفاده از اینترنت در خانه و مدرسه براى آنان میسر است، خاصه از طریق اتاقهاى چت و گپزنى مورد اغفال و سوء استفاده جنسى قرار مىگیرند. در مواردى کار اغفال کودکان توسط باند و تشکیلات برنامهریزىشده انجام مىشود که یکى از موارد آن در ایالت «کنتاکى» در آمریکا اتفاق افتاد. در آنجا یک بازرس پلیس موفق شد یک شبکه انتشار صور قبیحه کودکان را برچیند.(۲)
بنا بر مطالعاتى که در غرب در این زمینه انجام گرفته است، اغلب نوجوانانى که مورد اغفال و سوء استفاده جنسى واقع مىشوند، زیر ۱۸ سال سن دارند و در بیشتر موارد تصاویر تحریککنندهاى از طریق چت یا تلفن همراه برایشان ارسال، و سپس از آنها براى حضور فیزیکى در محل خاصى دعوت شده و بدین ترتیب فریب خورده و مورد تجاوز جنسى واقع مىشوند.(۳) این مسئله در حال حاضر، به یکى از معضلات جدى در مغرب زمین مبدل شده است؛ چندان که غالب دانشمندان و سیاستگذاران بهاین امر بیش از پیش وقوف و توجه داشتهاند و مقالات، کتابها و همایشهاى متعددى در ارتباط با آن برگزار کردهاند؛ براى مثال، ده سال پس از تصویب کنوانسیون حقوق کودک توسط سازمان ملل در سال ۱۹۸۹م؛ یعنى در سال ۱۹۹۹م گردهمایى جهانى تحت عنوان «کارشناسى براى حمایت کودکان در برابر سوء استفاده جنسى از طریق اینترنت» برگزار گردید که منجر به صدور قطعنامهاى شد که در آن آمده است: «هر چه اینترنت بیشتر توسعه پیدا کند، کودکان بیشتر در معرض محتویات خطرناک آن قرار خواهند گرفت. فعالیتهاى مجرمانه مربوط به فحشاى کودکان و پورنوگرافى آنان، که از طریق اینترنت مورد سوءاستفاده واقع مىشوند، اکنون از مسائل حاد به شمار مىرود. اگر چه سودمندىهاى اینترنت از زیانهاى بالقوه آن بیشتر است، در عینحال نباید از شناخت خطرات آن، غفلت کرد. در صورتى که براى مقابله با این خطرات، اقدامى صورت نگیرد، تهدیدهاى سنگین آن بر کودکان باقى خواهد ماند و سبب بازدارى از کاربرد صحیح اینترنت در آینده خواهند شد».(4) نکته بسیار مهم آن است که چون اینترنت «جهانى» است، قواعد ناظر به آن نیز باید «بینالمللى» باشد و مبارزه با مفاسد اینترنت از جمله ترویج فحشاى کودکان، همتى جهانى طلب مىکند و نیازمند یک رویکرد استراتژیک جهانى و منحصر به فرد و مستلزم ضمانت اجرایى بینالمللى است.
بدینسان، پایگاههاى زیادى درباره با آثار مخرب اینترنت و به خصوص چت براى نوجوانان و جوانان و راههاى پیشگیرى از این آثار راهاندازى شده است که از جمله این پایگاهها عبارتاند از:
http://www.safekids.com/
http://www.safeteens.com/
http://www.cyberkids.com/kc/index.html
http://www.kidsworld.org/
http://www.kids-online.com/
http://www.kidssafenet.com/
حتى براى جستجوى مطمئن و متناسب با نوجوانان، موتورهاى جستجوى تخصصى مطمئن و فیلتردارى تاءسیس شدهاند که نمونههاى زیر از آن جملهاند:
http://www.ajkids.com/
http://www.yahooligans.com/
http://sunsite.berkeley.edu/KidsClick
http://cybersleuth-kids.com/
بنابراین، ضرورى است که پیش از شیوع چنین خطرات اینترنتى در بین نوجوانان جامعه ما، تدابیر امنیتى مناسبى اندیشیده شود و مفاهیم مبتنى بر فنّاورى ارتباطى روز و خطرات احتمالى و نحوه استفاده صحیح از آن توسط رسانههاى جمعى، براى نوجوانان کشور، به عنوان یک نیاز ضرورى و فورى قلمداد شده، آموزش داده شود. واقعیت این است که جامعه کاربران میلیونى اینترنت کشور در ۱۰ سال آینده، امروز تعلیم مى بینند. هر اندازه این تعلیم، بر اساس درک بیشتر و توجه به قابلیتهاى کودکان استوار شده باشد، خطر آسیبپذیرى نوجوانان و جوانان کشور از فعالیتهاى مبتذل فرهنگى غرب از طریق فنّاورى روز، کاهش مىیابد و راه حضور صحیح و روشمند نوجوانان ایرانى در اینترنت هموارتر مىگردد.
اعتیاد به اینترنت
اعتیاد به اینترنت(۵) یا استفاده بیش از حد از دیگر آسیبهاى فردى، و تا حدودى اجتماعى اینترنت است که گاهى از این بیمارى تحت عنوان اعتیاد مجازى(۶) و مشهوتر از آن با عنوان «اختلال به اعتیاد اینترنت»(7) نام برده مى شود. اختلال اعتیاد به اینترنت یک پدیده بین رشتهاى است و علوم مختلف پزشکى، رایانهاى، جامعهشناسى، حقوق، اخلاق و روان شناسى هر یک از زوایاى مختلف این پدیده را مورد بررسى قرار دادهاند و در هر یک از این علوم مختلف نظریههایى براى این اختلال مطرح شده است. اما به رغم تحقیقات زیاد براى شناختن عوامل اصلى اعتیاد به اینترنت، ابهامات بسیارى در بین دانشمندان این حوزه وجود دارد.
ممکن است تا به حال چندین بار از طریق رسانههاى جمعى به ویژه تلویزیون، باخبر شده باشید که در آمریکا و برخى از جوامع پیشرفته، تعداد معتادان به اینترنت از اعتیاد به مواد مخدر، الکل و سایر چیزها بیشتر است. بنا بر یک گزارش، برخى از آمریکایىها تا جایى اعتیاد پیدا کردهاند که روزانه بیش از ۱۸ ساعت از وقت خود را صرف اینترنت مىکنند، که این امر منجر به قبضهاى تلفن سرسامآور و عدمتوجه به خانواده مىشود. از این رو، اینترنت زندگى بسیارى از مردم را مختل کرده است. این بیمارى در آمریکا به قدرى فاجعهبار است که کلیساها، پیشوایان مذهبى با فریادهاى کمک خواهى زن و شوهر، یا یکى از آنها، براى رهایى از این نوع اعتیاد مواجه هستند و مؤسسههاى مشاورهاى مسیحى در حال تدوین مشاورههاى اعتیاد به اینترنت مىباشند.(۸) تشخیص اعتیاد به اینترنت از مواردى است که بحثهاى زیادى درباره آن صورت گرفته است. سرپرست مرکز درمانى اعتیاد به الکل و مواد مخدر در دانشگاه استنفورد در این مورد مى گوید: «اگر فردى متوجه شد که قادر نیست یک روز را بدون استفاده از اینترنت سپرى کند، شکى نیست که این فرد به استفاده از اینترنت معتاد شده است».(9) البته حق این است که زمان به تنهایى نمىتواند معیار کامل و دقیقى براى تشخیص اعتیاد به اینترنت باشد؛ بلکه در کنار آن باید شاخصهاى دیگرى نظیر این که شخص استفاده کننده چه کسى است، در نظر گرفته شود، باید توجه شود. که آیا کاربر دانشجو و استاد دانشگاه است که هر روز براى تهیه برخى مطالب و آمارها به اینترنت مراجعه مىکند؟ آیا تاجرى است که هر روز چندین ساعت وقت خویش را صرف تجارت الکترونیکى مىکند؟ یا اینکه فردى است که عادت کرده است تا بخشى از وقت خویش را براى چت و گپزنى و ایجاد روابط اینترنتى سپرى کند؟ بى شک، در مورد اوّل و دوم به سختى مى توان برچسب معتاد اینترنتى را براى کاربران آن حرفه روا دانست. نکته قابل توجه اینکه بسیارى از مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در این مورد، مطالعات موردى است که تعمیم نتایج آن به همه شرایط و همه جوامع چندان آسان نیست. به همین جهت، معیار و نشانههاى گوناگونى در این باب مطرح شده است. از جلمه نشانههاى دیگر اعتیاد به اینترنت، موارد زیر را مىتوان یادآور شد، هرچند که این نشانهها به تنهایى نمىتوانند معیار مستقل و کاملى براى اعتیاد مجازى به شمار آیند:
کم بیرون رفتن از خانه، صرف زمان بسیار کوتاه براى وعدههاى غذایى، شکایت دیگران از صرف زمان طولانى در اینترنت، بررسى و سر زدن به صندوق الکترونیکى چندین مرتبه در روز، رفتن به سراغ اینترنت در مواقع تنهایى و خلوت و زمانى که کسى در خانه نیست.(۱۰)
علت و ریشه اعتیاد به اینترنت از مباحثى داغى است که نظریهپردازان مختلفى را به خود مشغول کرده است و نظرات مختلفى دراین باره وجود دارد. دکتر «جان گروهول»(11) که گفته مىشود توسط وى تحقیقات وسیعى در این زمینه انجام گرفته است، معتقد است چیزى که باعث اعتیادآور شدن اینترنت گردیده، اجتماعى شدن(۱۲) است. به عقیده گروهول جنبههایى از اینترنت که کاربران بیشترین وقت خود را در آنها سپرى مىکنند، با تعامل اجتماعى مرتبط است؛ به عنوان مثال، کاربران با انسانهاى همانند و دلخواه خود از طریق پست الکترونیکى، گروههاى مباحثه یا خبرى، چت، بازى آنلاین و مانند آن وارد تعامل اجتماعى مى شوند.
البته انسانها و مخصوصا جوانان ساعت ها وقت خویش را براى کتاب خواندن، تماشاى تلویزیون و مکالمه تلفنى مىکنند، و حتى گاهى از خانواده و دوستان و محیط خویش غافل مى شوند، ولى آیا مى توان گفت که آنها معتاد تلفن و تلویزیون هستند؟ البته نه. سرّ اختلاف اینترنت با دیگر رسانهها و خصیصه اعتیادزاى آن در این است که جوان هنگام کار با اینترنت به دنبال هویتیابى و تعامل اجتماعى است و این فرایند اجتماعى شدن است که آن را اعتیادآور مى سازد.(۱۳)
دکتر کیمبرلى اس. یانگ(۱۴) یکى دیگر از متخصصان و محققان مسائل اینترنت، ریشه فریبندگى و اعتیادآور بودن اینترنت را در مدلى تحت عنوان ACE به سه عامل پیوند مىدهد. این سه عامل عبارتند از:
گمنامى: آیا تا به حال اصطلاح «شما به اندازه رازهایتان نگران هستید» را شنیدهاید؟ مسئله اعتیاد به اینترنت نیز چنین است. نه از روى قبضهاى تلفن مى شود فهمید و نه کسى از کلیسا شما را در حال خروج از کتابفروشى مخصوص بزرگسالان خواهد دید. فقط کاربر و گیرنده پیام از این موضوع آگاهى دارند. کسى نمىتواند بفهمد شخصى که به اینترنت متصل است، مشغول چه کارى است.
راحتى و آسودگى: شما درخانه خود مىتوانید با نوک انگشتانتان با دنیا ارتباط داشته باشید. با چند ضربه انگشت مىتوانید داستانهاى عاشقانه، رابطه جنسى اینترنتى، بازىها و کتابهاى بزرگسالان و دیگر چیزها را به داخل خانه خود بیاورید.
گریز: دکتر یانگ مىنویسد: «اگر افراد در زندگى روزمره روز بدى داشته باشند، مىتوانند با مراجعه به اینترنت به تسکین و آسودگى برسند. بعضى از افراد معتاد، اینترنت را به عنوان یک مسکن و بعضى دیگر به عنوان آزاد شدن یکباره هورمون آدرنالین مىدانند. بالاتر از این شما در اینترنت مىتوانید هر چیزى یا شخصى باشید. شما مىتوانید وزنتان را کمتر بگویید، اگر چه سنگین وزن باشید. خود را مجرد معرفى کنید، اگر چه متاهل باشید. و شما مىتوانید یک زندگى تخیلى و خیالى داشته باشید. از این جهت، اینترنت مىتواند باعث گمراهى افراد شود.»(15) پیامدهاى اعتیاد به اینترنت و حتى کار زیاد با اینترنت که در حد اعتیاد نباشد، نتایج و پیامدهاى زیانبخشى براى فرد و جامعه در پى داشته و آسیب هاى شدید جسمانى، مالى، خانوادگى، اجتماعى و روانى را به همراه دارد. یکى از پیامدهاى فردى و اجتماعى اعتیاد و کار زیاد با اینترنت، انزوا و کنارهگیرى اجتماعى است.
پوتنام(۱۶) (۱۹۹۱م) معتقد است که در طى ۳۵ سال گذشته کاهش چشمگیرى در ارتباطات اجتماعى افراد در آمریکا رخ داده است. مردم کمتر به راءىگیرى و کلیسا مى روند، به ندرت موضوعات سیاسى را با همسایهها در میان گذاشته یا عضویت گروههاى دواطلبانه را قبول مىکنند، مهمانى شام کمترى دارند و کمتر به منظورهاى اجتماعى دور هم جمع مىشوند. این موضوع پیامدهاى عمدهاى براى جامعه و فرد دارد؛ زیرا وقتى مردم از نظر اجتماعى درگیر باشند، سالمتر و خوشبختتر زندگى مىکنند.(۱۷)
از دیگر
پیامدهاى اعتیاد اینترنتى مشکلات خانوادگى و تاءثیر آن بر روى روابط زناشویى، والدین و فرزندان است. امروزه اصطلاح «بیوه اینترنتى»(18) براى همسر معتاد به اینترنت اطلاق مى شود. آمار نشان مىدهد که اعتیاد به اینترنت ممکن است به فروپاشى خانواده و طلاق منجر شود. شاید باور کردن اینکه شخصى همسر خود را فقط به علت ارتباط با فرد دیگر در اینترنت ترک مىکند، براى کسانى که به اینترنت اعتیاد پیدا نکردهاند، وحشتناک به نظر برسد؛ ولى این مسئله هر روز در دنیاى اینترنت اتفاق مىافتد.
دکتر یانگ معتقد است که اگر چه زمانْ تنها عامل تعیین کننده در تعریف اعتیاد به اینترنت نیست، ولى عموما معتادان بین ۴۰ تا ۸۰ درصد از وقت خود را با جلساتى که ممکن است هر کدام حتى تا ۲۰ ساعت طول بکشد، صرف مىکنند و این کار باعث مى شود اختلالاتى در میزان و زمان خواب کاربر به وجود آید. در موارد شدید حتى قرصهاى کافئین براى تسهیل زمان طولانىترى در اینترنت بودن مصرف مىشود. این اختلال، خستگى بیش از اندازه در بدن ایجاد مىکند که کارکرد درسى و شغلى را تحث تاءثیر قرار مى دهد و ممکن است نظام ایمنى بدن را ضعیف کند و فرد آسیبپذیرى بیشترى به بیمارىها پیدا کند. افزون بر این، به علت عدم ورزش و حرکات مناسب، مشکلات عصبهاى مچ و درد پشت، چشمدرد و مانند آن به وجود مى آید.
تضاد و تعارض در اینترنت
همین امروز آغاز کن تا آینده را فراچنگ آری. اینترنت این جاست و دارد اتفاق میافتد، هم امروز از آینده بهره برگیر». نقل از یک آگهی در فایننشنال پرس انگلستان، مارس ۱۹۹۸٫ «اینترنت دارای مشکلاتی است که اغلب گریبانگیر منابعی است که در مالکیت همگانی قرار دارند: استفادهی نادرست بالقوه، مسایل امنیتی و نوعی فقدان ساختار». نقل از اطلاعیهی مطبوعاتی اتحادیهی بینالمللی ارتباطات دوربرد ، اکتبر ۱۹۹۸٫ «روزگاری که به نظر میآمد اینترنت بیرون از قوانین سرمایهداری قرار دارد دیگر کم و بیش به سر آمده است». نقل از هات وایرد، ۱۲ مارس ۱۹۹۹٫ منتقدان اجتماعی ترقیخواه به طبع بدبیناند، آنها بارها شاهد بودهاند که به سبب حرص و آز شرکتهای سرمایهداری و شکست و ناکامی سیاسی، وعده و وعید تقسیم نعمتها و مواهب بر باد رفته است. اما امید همچنان بر جای میماند و با آمیزهای از سادهدلی، عزم راسخ، کوشش صادقانه پرورش مییابد؛ یا بنا به لطیفهی کوتاه گرامشی با بدبینی عقل و خوشبینی اراده. هیچ چیز بیش از دگرگونیهای فنی نمیتواند امید جاودانی به پیشرفت را بارور کند. در دهههای اخیر، پیدایش نیروهای ارتباطی با شتاب و انعطافپذیری غیرقابل تصور مجدداً به صورت پایهای برای بازنویسی خیالآمیز تاریخ آینده درآمده است. در سالیان اخیر، تلویزیون چریکی، ویدئوی محلی، [برنامههایی که برای تهییج افکار عمومی به لحاظ اجتماعی و سیاسی ساخته میشود] و نیز رادیوهای دوسویهی همگانی همه و همه امید گذرای تأمین مواد و مصالح الکترونیکی را برای تنوعجویی و دگراندیشی عرضه داشتهاند. با این همه، هر یک از این ابزار به عنوان یک وسیلهی مؤثر دگرگونی اجتماعی از بین رفتهاند. در نظر مورخانی که با تاریخچهی اختراع دستگاه چاپ، پیدایش روزنامه، یا بنگاههای سخنپراکنی آشنایی دارند جای تعجب نیست که نوآوریهای فنی در دستگاه ستم و نابرابری ادغام شوند. با این همه هنگامی که سرمایهداری در اواخر قرن بیستم به چیزی شبیه به یک مرز انتقالی رسید، این احساس که توانایی چشمگیر و بیسابقه تکنولوژیهای مبتنی بر کامپیوترهای جدید ممکن است چیزی یک سره متفاوت باشند بار دیگر آتش زیر خاکستر خوشبینی رادیکال را شعلهور ساخت. آخرین منبع چنین خوشبینیای پیدایش اینترنت است؛ و اینترنت گسترش تصاعدی سلسلهای از شبکههای کامیپوتری است که فرهنگ، گزافهگرایی بیپایان رسانهای، ادبیات فزاینده و حتی نوع یا ژانر آغازینی از فیلمها و داستانپردازیهای آینده گران خاص خود را ابداع کرده است. سرانجام به نظر میرسد که رویای عرضهی الکترونیکی آرمانهای جفرسونی در دسترس ماست چنان که سیاستمدارانی چون تونی بلر در انگلستان و ال گور در ایالات متحده تلاش میکنند تا به صورت آیندهگران سیاست عصر رایانه درآیند. هیچ کس فرصت بهرهگیری از چنین تحولی را از دست نمیدهد، حتی نیوت گینگریچ هم به ما اطمینان میدهد که این عصر جدید، انقلابی در کالاها و خدمات در پی خواهد داشت که اکثریت مردم را توانمند خواهد کرد و وضع آنان را بهبود خواهد بخشید (به صف اکثریت توجه کنید: حتی آیندهگرایان نیز هوای «داو» شرطبندی خود را دارند). اینها کافی است که آب دهان آدم را راه بیندازند گرچه گینگریچ در ادامه میگوید که ایالات متحده میتواند با پیشگام شدن در تغییر و تحول کالاهای تازه، خدمات، سیستمها، استانداردهای مربوط به یک انقلاب تکنولوژیک، سودهای هنگفت به دست آورد. در این مقاله من میخواهم از پیامدهای رشد و گسترش اینترنت ارزیابی گستردهتری به دست دهم و آن را در کنار برخی ملاحظات مربوط به نابرابری اطلاعاتی جهانی بررسی کنم. اعجوبهها و سودهای خالص تاریخچهی اینترنت و در واقع به طور کلی تاریخچهی صنعت کامپیوتر، افسانهی دلکشی است که در عالم صغیر رویای آمریکایی میگنجد: داستان این است که مردان جوان پرجنب و جوش و مبتکری در حیاط خلوت خانهها و یا در انباریها نیروی محرکی را تشکیل میدهند که صنعتی را به راه میاندازد که آغازگر ورود ایالات متحده به عصر اطلاعات است. این سوداگران فنی که چیزی برای خطر کردن ندارند جز اندکی دلار، جز رویا، جز چند وسیله و ابزار قرضی و جز اعجوبگی فنی، به هیأت کارنگیها، هرستها، ادیسونها، دوپونها و راکفلرهای جدید دوران رایانه درمیآیند. اکونومیست رشد و گسترش اینترنت را نه حسن تصادف و یا پیروی از مد روز بلکه پیامد قدرت مهار نشدهی خلاقیت فردی میشمارد. اگر این اتفاق در حوزهی اقتصاد رخ دهد نشانهی پیروزی بازار آزاد بر برنامهریزی متمرکز، در عرصهی موسیقی چیرگی جاز بر باخ، در حوزهی سیاست برتری دموکراسی بر دیکتاتوری به شمار میآید، این نمایشپردازی نیز مانند بسیاری از داستانهای اساطیری هستهای از حقیقت دربردارد. آرمانهای پیشتازی که در رشد و گسترش اولیهی اینترنت سهیم بودند به قسمت زیادی از فرهنگ اینترنتی کمی آب و رنگ هیچیوار داده است؛ در همان حال که شبکههای کامپیوتری خود را به شعارهای عصر جدید غرب آمریکا، شمینیسم تکنولوژیک و ایفای نقش جهانهای شگفتآور میآرایند. اینها خیالات واهی است؛ اما از همان آغاز مطرح بوده است و جای تعجب نیست که دوستدارانی چون راینگلد با حسرت اعلام خطر میکنند. او میگوید «هنوز برای مردم سراسر جهان امکان این هست که بکوشند که این قلمرو نوین گفتمان حیاتی بشری به روی شهروندان این سیاره باز بماند، پیش از آنکه کله گندههای سیاسی و اقتصادی آن را بقاپند سانسورش کنند، معیار و اندازهای برایش معین کنند و از نو آن را به ما بفروشند». این جا راینگلد بیش از آنکه انتظار داشته باشد امیدوار است. با این همه، سرچشمهی پیدایش اینترنت را نباید در حیاط خلوت خانههای این اعجوبهها جست. زندگی اینترنتی در سازمانهای طرحهای پژوهشی عالی پنتاگون آغاز شد. نیاز به شیوهای که بتواند پژوهشگران کامپیوترهای نظامی را به یکدیگر پیوند دهد به پیدایش فنی میانجامد که توانست دادههای انتقال یافته را به بسته یا بلوک تقسیم کند. چنین فنی هم امنیت دادهها را میسر میساخت (بخشهایی از پیامها را نمیتوان گوش ایستاد) و هم سالم ماندن آنها را تضمین میکرد (حتی حملههای اتمی تنها میتواند به بخشی از یک شبکه اصابت کند به نحوی که بخشهای دیگر دست نخورده میمانند و زمام کار را به دست میگیرند). آزمایشهای اولیه در اواسط دههی شصت میلادی هم زمان بود با کارهایی که در آزمایشگاه ملی فیزیک در انگلستان انجام میپذیرفت. هنگامی که آرپنت از چهار گره در سال ۱۹۶۹ به حدود یک صد گره در ۱۹۷۵ افزایش یافت، به سازمان ارتباطات دفاعی تحویل شد. در دههی ۱۹۸۰ شبکههای دانشگاهی در سایهی پشتیبانی بنیاد ملی علوم گسترش یافتند. ان.اس.اف. نت که بدین ترتیب به وجود آمد در ۱۹۹۰ جانشین آرپنت شد. از سوی دیگر، واگذاری شبکههای منطقه ای.ان.اس.اف به بخش خصوصی موجب پیدایش شالودهی تجاری برای شبکههای به هم بستهای شد که در آن زمان وجود داشتند و مبنای همهی رشد و گسترشهای بعدی شدند. هم چنان که اینترنت تقریباً به طور تصاعدی گسترش مییابد، مجموعهای کاملاً تجاری از سیستمهای اصلی ساخته و پرداخته میشود و جای سیستمهایی را میگیرد که پیش از این دولت ایجاد کرده بود. تأمینکنندگان خدمات اینترنتی تبدیل به شرکتهای عام بزرگ شدهاند و یا در هم ادغام گشتهاند. در سال ۱۹۹۵ همهی محدودیتهای باقی مانده بر سر راه استفادهی تجاری از اینترنت از میان رفت. اریک اشمیت، رئیس کل فنی سانمایکروسیستمز، این موضوع را به سادگی چنین توضیح میدهد: «تأمین خدمات برای مشتریان عبارت است از کاربرد مرگبار اینترنت». از نظر راس جونز، مدیر برنامههای دیجیتال اینترنت، اینترنت «عرصهی پرباری برای کشف امکانات تجاری محسوب میشود» و یا اگر بخواهیم از اکونومیست نقل کنیم «اینترنت دیگر بالغ شده بود». اندازهی اینترنت، به هر معنایی که بگیریم، تقریباً هر سال دو برابر میشود. علم حساب و اغراقگویی را به هم بیامیزید، آن گاه همهی ساکنان این سیاره با هم ارتباط خواهند یافت. ورلد واید وب (شبکهی جهانی) در سال ۱۹۸۹ در مرکز پژوهشهای ذرهای اروپا ایجاد شد، ولی فقط در سال ۱۹۹۳ اوج گرفت یعنی هنگامی که پس از ساخته شدن نرمافزارها در دانشگاه ایلینویز و سپس در جاهای دیگر «مرورگران» * و رابطههای گرافیکی را به وجود آورد تا امکان پژوهش و بازبینی «صفحات» شبکهی جهانی ممکن شود. با ورود امکانات چند رسانهای برای اینترنت، تولیدکنندگان تجاری مرورگرانی چون نت اسکیپ یک شبه ثروتمند شدند. تا سال ۱۹۹۵ بیش از سی هزار پایگاه اطلاعات در اینترنت به وجود آمد و از آن پس تقریباً هر دو یا سه ماه دو برابر شده است و احتمالاً شمارههای آنها اکنون افزودن بر میلیونها است. مهمترین دگرگونی در ویژگی شبکهی جهانی افزایش شدید پایگاههای تجاری بوده است. بنا بر ارزیابی مؤسسهی فنی ماساچوست نسبت مراکزی که به استفادهی تجاری اختصاص دارند از ۴۱۶% در کل در ۱۹۹۳، به ۵۰% در کل در اوایل ۱۹۹۸ افزایش یافته است. دریافت ماهیت کاربرد اینترنت عموماً میتواند از راه بررسی «قلمروهای» کاربردی آن صورت گیرد. در ۱۹۹۴ استفاده از قلمروی تجاری “Com” به عنوان رایجترین نام جایگزین قلمروی آموزشی “edu” شده بود؛ و این زمانی بود که شرکتها کشف کردند که شبکه چیزی بیش از یک پاتوق اعجوبهها است. نت ورک ویزاردز در بررسی خود در ژانویهی ۱۹۹۶ نشان میدهد که ۴/۹ میلیون کامپیوتر میزبان به اینترنت متصلاند که از این تعداد، قلمروی تجاری “com” به تنهایی گستردهترین قلمرو را به خود اختصاص داده است و از مجموع قلمروهای علمی / آموزشی “edu” و دولتی “gov” نیز وسیعتر است. کلهگندهها وارد گود میشوند در اواسط دههی ۱۹۹۰ دو ویژگی شرکتهای بزرگ در بخشهای ارتباطات دوربرد و اطلاعات جلوهای چشمگیر دارد. نخست آن که موج عظیمی از ادغامها، الحاقها و یا تشکیل شرکتها رخ میدهد. دوم آنکه فعالیتها گوناگونی و تنوع مییابند. هر دو حرکت همان طور که روند تجاریسازی اینترنت جدیتر میگردد، طراحی میشوند تا شرکتهای عظیم را در موقعیتی برتر قرار دهند. بنابر بررسی براودو بیوا سوشییتس در ۱۹۹۵ میزان ادغامها و دادوستد شرکتها در صنعت تکنولوژی اطلاعات ۵۷% افزایش یافت و قیمت معادلات انجام شده به ۱۴۳ میلیون دلار رسید. شرکتهای تکنولوژی اطلاعات با همهی توش و توان خود درصدد رسیدن به جایگاه مهمی بودند که لازمهی رقابت در بازار بینالمللی است، در عین آن که به ویژه طالب نوعی از همیاری بودند که پیوند با شرکتهایی را مجاز میشمرد که به تازگی نظارت دولتی از آن حذف شده بود. بنابراین دلیل حضور در شبکهی جهانی نه به صورت مد روز تازه به دوران رسیدهها بلکه به صورت یکی از مقتضیات و ضرورتهای کسب و کار درآمد. این فعالیتها در اروپا بیشتر در عرصهی ارتباطات دوربرد، در ایالات متحده در بخش سمعی بصری، در ژاپن در صنایع الکترونیک متمرکز بوده است.
به نکات زیر توجه کنید