عدس

عدس

عدس از قدیمی ترین منابع غذایی گیاهی بشر است و عمر آن به قدمت تاریخ کشاورزی است. از عدس هم در قرآن (سوره بقره آیه ۶۱) و هم در انجیل نام برده شده است. وجود بقایای دانه های عدس در مقابر مصری به ۲۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می رسد. کشت آن در مصر، جنوب اروپا و غرب آسیا در قدیم رواج داشته و از این مناطق بعداً به شمال اروپا، هندوستان، چین و بطرف غرب تا اتیوپی پراکنده گردیده است. کشورهای عمده تولید کننده عدس در دنیا عبارتند از هندوستان، ترکیه، سوریه، پاکستان، اسپانیا و بنگلادش. در ایران کشت عدس بیشتر به استانهای شمال غربی و غرب کشور اختصاص یافته است.
منشاء عدس به نظر می رسد از کشورهای شرق مدیترانه مثل آسیای صغیر، یونان و مصر باشد که از آنجا به طرف هند گسترش یافته است. کشت آن بعداً در اروپا، آفریقا و آمریکا رواج یافته است.

کلیات گیاه شناسی
عدس یکی از حبوبات است که از قدیم الایام در اکثر نقاط دنیا کشت می شده است . گیه شناسان اعتقاد دارند که عدس حتی قبل از تاریخ نیز وجود داشته است . عدس از نظر مقدر پروتئین بسیار غی است و دربین گیاهان فقط لوبیای سویا بیشتر از عدس پروتئین درد .
عدس گیاهی است یکساله که ارتفاع آن بیش از ۳۰ سانتیمتر نیست . برگهای آن دارای ۶ تا ۱۴ برگچه می باشد که در انتهای آن پیچک قرار درد . گلهای عدس رنگ سفید و دارای رگه هایی به رنگ بنفش است . میوه آن غلاف کوچکی است و معمولا در هر غلاف ۱ تا ۳ عدس وجود دارد .
عدس دو نوع است :
۱)عدس رسمی که دانه آن گرد و سنبتا درشت است و رنگ آن سبز مایل به زرد است .
۲)عدس ریز یا عدس قرمز که دانه های آن ریز و به رنگ قرمز می باشد .
ترکیبات شیمیایی:
عدس منبع غنی پروتئین و ویتامین های گروه B می باشد .
مواد موجود در ۱۰۰ گرم عدس بقرار زیر است :
انرژی                    340 کالری
پروتئین                  25 گرم
چربی                     1 گرم
مواد نشاسته ای       60 گرم
 کلسیم                  80 میلی گرم
فسفر                     380 میلی گرم
آهن                         7 میلی گرم
پتاسیم                   8 میلی گرم
ویتامین آ                 600 واحد بین المللی
ویتامین ب ۱            0/4 میلی گرم
ویتامین ب۲             0/2 میلی گرم
ویتامین ب ۳             2 میلی گرم
آرسنیک                  1 میلی گرم
خواص داروئی:
عدس از نظر طب قدیم ایران معتدل و خشک است و مانند دیگر گیاهان پوست و دانه آن دارای اثرات متضاد یکدیگر می باشد . یعنی پوست عدس گرم و خود عدس قابض است . بعبارت دیگر پوست آن ملین و مغز آن ضد اسهال می باشد .
عدس یک غذای کامل است و انرژی لازم را برای کارهای بدنی برای انسان تامین می کند .
عدس دارای خواص زیر است
۱)عدس زیاد کننده ترشحات شیر است و مادران شیدره حتما باید از آن استفاده کنند .
۲)عدس را در کنید و روی پوست ملتهب بگذارید التهاب را برطرف می کند .
۳)برای درمان زخم های دهان و گلو و دیفتری عدس را پخته و آب آنرا غرغره کنید . 
۴)برای تقویت معده و برطرف کردن گاز معده عدس پخته را با سرکه میل کنید .
۵)آش عدس با روغن بادام برای دوران نقاهت بهترین غذاست.
۶)پماد در عدس با سرکه برای ترک دست و پا که بعلت سرما عارض شده سودمند است .
۷)عدس را می توان بعنوان مسهل هم مصرف کرد چون دارای لعاب زیادی است که در درمان ناراحتی های روده نیز موثر است .
۸)عدس پخته را بعنوان مرهم برای زخم نیز می توان بکار برد .
طرز استفاده:
به مبحث نسخه پیچی گیاهان دارویی برای بیماری مورد نظر مراجعه نمایید

مضرات :
عدس با تمام مزایایی که درد نباید زیاد مصرف شود و در خوردن آن اسراف گردد زیرا اولا دیر هضم است و تولید نفخ می کند ثانیا قابض است و جریان خون را در رگها آهسته می کند . البته می توان برای جلوگیری از این عوارض عدس را با روغن کنجد و یا روغن بادام و با سرکه خورد . ضمنا عدس بعلت داشتن میکروپروتئین برای افرادیکه ناراحتی کلیه مخصوصا تقویت کلیه دارند زیانبخش است .
 
آب و هوای مناسب کاشت عدس
عدس در مناطقی که نخود کشت و کار می شود در نیمکره شمالی می تواند کشت گردد. عدس را می توان در هوای سرد و بدون آبیاری کشت نمود ولی به سرمای زیاد مقاوم نیست. عدس تا حدودی می تواند خشکی را تحمل کند ولی از رطوبت زیاد آسیب می بیند. بدین لحاظ آن را باید در خاکهای سبک تا متوسط که دارای تهویه مناسب هستند، کشت نمود. کاشت عدس در مناطق گرمسیر غرب آسیا و شمال آفریقا بصورت آبی و کشت دیر زمستانه (اواخر دی) انجام می گیرد ولی در ارتفاعات زیاد به دلیل حساسیت به سرما آن را حدود شهریور- مهر می کارند.
عدس گیاهی روز بلند است که بطول روشنایی ۱۴ ساعت یا بیشتر احتیاج دارد، واریته های روز خنثی نیز در بین آنها دیده می شود. عدس هائی که در شرایط روز کوتاهی کشت شوند رشد رویشی بیشتری خواهند داشت. نوسانات در طول روشنائی، درجه حرارت روز و شب می توانند روی فنولوژی و ساختمان گیاه، گلدهی، تشکیل غلاف و میزان محصول عدس اثر بگذارد.
عدس گیاه مخصوص مناطق معتدله سرد و نواحی خشک و گرم است، در ارتفاعات مناطق گرم تا ۲۰۰۰ متری کشت می شود. عدس برای رشد مناسب به رطوبت نسبی ۵۰ درصد، نور زیاد و درجه حرارت بین ۱۸ تا ۳۰ درجه سانتیگراد احتیاج دارد. عدس به سرمای زیاد و مناطق مرطوب حساس می باشد. در کشورهایی مثل لبنان، ایران، ایتالیا، اسپانیا و ترکیه دوره رشد رویشی عدس با افزایش تدریجی طول روز و درجه حرارت مصادف است.
جوانه زدن بذر با جذب رطوبت کافی سریعاً شروع می شود اما کاهش رطوبت بذر بعداً باعث از بین رفتن قوه جوانه زنی آن می گردد. نسبت جوانه زنی، سبز شدن و رشد گیاهچه عدس اساساً به درجه حرارت بستگی دارد. دمای مطلوب برای سبز شدن بذر بین ۱۵-۲۵ درجه سانتیگراد بوده و در این دما بذور ظرف ۵ تا ۶ روز جوانه می زنند.
عدس سازگاری وسیعی در خاکهای مختلف دارد و در اراضی با حاصلخیزی متوسط تا کم عملکرد خوبی خواهد داشت. عدس خاکهای سبک و آهکی را دوست دارد، ولی در زمینهای رسی- لیمونی و حتی اراضی لیمونی رسی نمو آن رضایت بخش نیست و در چنین زمینهایی کشت سایر حبوبات توصیه می شود. همچنین در زمینهای خیلی قوی از نظر مواد غذایی عدس به علت تولید شاخ و برگ فراوان که باعث کمی دانه می گردد رشد خوبی نداشته و کشت آن توصیه نمی گردد. عدس در اراضی که دارای شیب، بافت خاک، عمق و سنگلاخی بودن متفاوتی میباشند می تواند کاشته شود. عدس دامنه وسیعی از واکنش خاک بین ۵/۵ تا ۹ را تحمل می نماید.
عدس معمولاً گیاهی خودگشن است و عمل گرده افشانی در داخل غنچه ها قبل از باز شدن گلها در صبح روز بعد انجام می گیرد. میزان دگرگشتی در آن خیلی کم و توسط حشرات کوچک مانند تریپس صورت می گیرد.

کشت عدس
تهیه زمین عدس مانند سایر گیاهان وجینی است یعنی در پائیز زمین را شخم عمیق زده و سپس در بهار دیسک و دندانه می کشند که پس از تسطیح زمین آماده کشت می گردد. در زمینهای سبک تعداد شخم کمتری برای تهیه یک بستر مناسب احتیاج است. خاک زمین مورد نظر برای کشت عدس بایستی خوب نرم شده و بدون علف هرز باشد تا اینکه کاشت بذر در عمق یکنواختی بتواند انجام گیرد. استعمال کودهای دامی برای عدس چندان مفید نخواهد بود ولی احتیاج آن به پتاس زیاد بوده و همچنین باید مقدار متوسطی کود فسفره برای تامین نیازمندی عدس به زمین بدهیم. دو کود ذکر شده مخصوصاص برای عدس بعد از کشت غلات حتماً بایستی تامین گردد. عدس را معمولاً بدون کود نیز می کارند، ولی تحقیقات نشان داده است که عدس قادر به بدست آوردن حداکثر شد و محصول نخواهد بود اگر که تنها به تغذیه از ازت تثبیت شده بطریق همزیستی متکی باشد. حتی اگر گره بندی موثری توسط تلقیح بذور در خاک وجود داده باشد، مقداری کود ازته بخصوص در خاکهای فقیر و شنی برای شروع رشد اولیه در چند هفته اول مورد احتیاج است.
تاریخ و طرز کاشت
اصولاً کشت عدس همزمان با نخود و شاید قدری دیرتر از آن انجام می گیرد. دوره رشد و نمو عدس کوتاه و کمتر از صد روز طول می کشد ولی اگر آن را خیلی زود کشت نمائیم چون در مقابل سرما حساس است مدت زمان رشد و نمو آن طولانی تر خواهد شد. در مناطق خیلی سرد در نیمه دوم فروردین ماه یا دیرتر و در مناطق معتدله سرد در نیمه دوم اسفند ماه معمولاً می توان به کاشت عدس اقدام نمود. در نواحی گرمسیر مانند خوزستان اواسط آبان ماه را بعنوان تاریخ کشت می توان انتخاب کرد.
عملیات داشت
عدس غالباً در مناطق دیمزار نیز کشت می گردد و می تواند شرایط خشکی را تا حدودی تحمل نماید. با فراهم نمودن یک یا دو آبیاری بخصوص زمانیکه در زمستان پراکنش بارندگی مناسب نباشد، محصول خوبی می توان برداشت نمود. اولین آبیاری بایستی ۴۵ روز بعد از کاشت، و دومین آبیاری اگر لازم بود در مرحله پر شدن غلافها بایستی انجام گیرد. در زراعت آبی در طول مدت کاشت تا برداشت عدس را ۸ تا ۱۰ مرتبه به فاصله هر ۱۵-۱۰ روز یکبار آبیاری می کنند و موقع قطع آبیاری زمانی است که غلافها در حال رسیدن باشند.
تنک کردن برای عدس مثل سایر حبوبات لازم است و چون این گیاه شاخ و برگ نسبتاً زیادی دارد فاصله بین بوته ها بر حسب آب و هوا و نوع خاک معمولاً از ۵/۲ تا ۵ سانیتمتر تغییر می نماید. سایر مراقبت ها نظیر سله شکنی و وجین نیز توسط کولیتواتور می تواند انجام گیرد. عدس در مراحل اولیه آهنگ رشد کندی دارد و از رقابت علفهای هرز خسارت شدیدی می بیند. بین ۳۰ الی ۶۰ روز بعد از کاشت زمان بحرانی برای رقابت با علفهای هرز محسوب می گردد و موجب کاهش شدید عملکرد عدس در آلودگی شدید خواهند شد.
گونه های چندی از علفهای هرز سلمه، شاتره، خلر، شبدر، ماشک و سیرس در مزارع عدس یافت می شوند که برای کنترل آنها می توان از روشهای مکانیکی و شیمیایی استفاده نمود. دوبار وجین با دست، یکی در ۳۰-۲۵ روز اوایل رشد و دیگری ۵۰-۴۵ روز بعد از کاشت نتیجه خوبی خواهند داد. علفکشهایی نظیر با سالین و تریبونیل بطور مطمئنی می توانند مورد استفاده قرار بگیرند.
برداشت
برداشت عدس زمانی آغاز می شود که قاعده نیامها (غلافها) شروع به زرد یا قهوه ای شدن نمایند ولی بوته ها کاملاً خشک نشده اند. برداشت تا خشک شدن کامل بوته ها نبایستی به تاخیر  افتد و گرنه مقدار زیادی از محصول بر اثر ترکیدن نیامها و ریزش دانه ها از بین خواهد رفت. بهتر است که برداشت بوته ها در هنگام صبح زمانی که شبنم بر روی آنها وجود دارد، انجام بگیرد. محصول برداشت شده بایستی برای خشک شدن کامل شاخ و برگها در هوای آزاد در محل خرمن کوبی قرار داده شود و بعداً توسط چوب یا زیرپای دامها و یا ماشین خرمن کوب بوته های خشک را کوبیده و دانه ها را جدا نمایند. سپس بذور را تمیز و در آفتاب خشک نموده تا رطوبت دانه ها برای نگهداری مناسبتر به حدود ۱۲ درصد برسد.
محصول عدس ۷۰ تا ۱۰۰ روز پس از سبز شدن بوته ها، آماده برداشت است. بوته های عدس معمولاً ورس نمی کنند و به سادگی با کمباین قابل برداشت هستند. عملکرد عدس در زراعتهای آبی حدود ۶۰۰ الی ۱۲۰۰ کیلوگرم در هکتار متغیر است البته در زراعتهای دیم از این حد هم پائین تر بوده ولی ارقام اصلاح شده نظیر عدس زیبا و مردم که در سطح تجارتی معرفی شده اند بشرط اعمال مدیریت صحیح زراعی عملکرد قابل توجه تری دارند. کاه و پوسته های نیام عدس ارزش غذایی خوبی دارد و از نظر پروتئین غنی تر و از نظر الیاف فقیرتر از کاه سایر بقولات است و بعنوان علوفه می تواند بخوبی در تغذیه دام مورد استفاده قرار گیرد.
عدس زمان کوتاهی برای پخش نیاز دارد و یکی از قابل هضم ترین حبوبات است. در خاکستر عدس مواد فسفاته فراوانی وجود دارد و بعلت داشتن آهن زیاد موجب افزایش خون می شود. عدس در دفع یبوست و اختلالات روده ای مفید تشخیص داده شده است.
آفات و بیماریهای عدس
آفات کمی به محصول عدس خسارت می زنند، با این وجود حشرات همه چیز خوار مثل کرم های غلافخوار خساراتی را ناشی می شوند. سایر آفات عدس عبارتند از: سرخرطومی گونه سیتونا، تریپس و سوسک عدس.
بیماریهای عمده عدس عبارتند از: پوسیدگی یقه، زنگ، سفیدک و تعدادی از بیماریهای ویروسی .