ارکیده

اطلاعات گیاه شناسی
خانواده Orchidaceae    از راسته  Gynandrales  و یکی از بزرگترین خانواده های  نهاندانگان به شمار می رود که دارای ۷۵۰ جنس و بیش از ۲۵۰۰۰ گونه است . این خانواده از تکامل یافته ترین خانواده های گیاهی بشمار می رود . فسیلهای بدست آمده از دوران پلئوسن در حدود دو میلیلون سال پیش نشان می دهد که ارکیدها در شمار خانواده های بسیار جوان گیاهی بشمار می روند و تکامل در آنها هنوز به پایان نرسیده است .Brieger  در کتابی از Schlecter  تحت عنوان Die Orchideen  ( چاپ سوم سال ۱۹۷۰ ) این خانواده را به ۵ زیر تیره گیاهی تقسیم می کند :
•        Cypripedioideae
•        Neotioideae
•        Epidendoideae
•        Vandoideae
•        Orchidoideae
که هریک از این زیرتیره ها شامل چند طایفه و چندین جنس هستند. (پیوست ۱)
از حدود ۲۵۰۰۰ گونه ارکیده مشاهده شده ، ۷۵ جنس و ۹۰۰ گونه در معتدله شمالی مشاهده می شود و ۴۵ جنس و ۵۰۰ گونه در معتدله جنوبی و بقیه در مناطق حاره و ارتفاع بین ۲۰۰۰-۰ متری قرار دارند . ( منبع )
از لحاظ گیاه شناسی این خانواده دارای گیاهانی تک لپه ، علفی ، پایا هستند که بصورت انگل ، اپی فیت و خاکزی مشاهده می شوند. گل آذین در آنها خوشه یا سنبله و گلها نامنظم است .
هر گل شامل سه گلبرگ ،سه کاسبرگ که یکی از گلبرگها بزرگتر شده و لابل را بوجود می آورد در هر گل یک یا بندرت دو عدد پرچم زایا وجود دارد که در مقابل لابل قرار گرفته اند و پرچمهای دیگر بصورت نازا یا استامینود در آمده و در طرفین پرچم زایا قرار می گیرند . دو پرچم نازا شامل دو کیسه متورم بنام Bursicula  است که به لبه میانی متصل گشته و گاهی نیز بصورت فلس خلفی درمی آید . دانه های گرده بهم پیوسته و توده گرده ای بنام pollen
را بوجود می آورند .
تخمدان تحتانی ، یک خانه ای و تمکن کناری است و به هم متحد گشته و تخمدان واحدی را بوجود می آورد و غالبا از آغاز نمو در حدود ۱۸۰ درجه به دور خود می چرخد . بطوریکه نسبت به محور گل آذین به طور کاملا وارونه قرار می گیرند . تخمکها ریز و به تعداد زیاد می باشد . خامه متصل به پرچمها بوده و ستونی بنام Gynandrune  بوجود می آورد که منتهی به کلاله سه لبه می شود . از سه لبه مذکور فقط دو لب کناری قابلیت پذیرش گرده را داشته لب میانی کلاله قطعه نازایی به نام Rostellum    را بوجود می آورد . برروی روستلوم بساکها وجود دارند . همچنین پرچمهای نازا نیز بر روی  روستلوم جای دارند .
میوه کپسولی است که در مجاورت محل جفت باز می شود .دانه ها بسیار ریز و شامل یک جنین مقدماتی است که در خارج از آلبومن قرار می گیرد . جنین مزبور برای رشد احتیاج به همیاری برخی قارچهای خاکزی دارد که تشکیل میکوریز می دهند . ( منبع )
در علم رده بندی گیاهی ارکیده ها گروهی منحصر به فرد از گیاهان محسوب می شوند و از لحاظ رویشی بطور گسترده ای با هم متفاوتند . با وجود این تمام گونه های آن به دلیل خصوصیات گلها به هم وابسته و تشکیل خانواده ای بزرگ را می دهند . فرم رشد این گیاهان به دو صورت ایستاده (monopodial)  یا خمیده (cympodial )  یا بالارونده می باشد .
برگها دارای شبکه رگبرگی موازی می باشند و برگها از شکلهای مختلف کشیده ، گرد یا بیضی برخوردارند . برگها در بعضی جنسها ضخیم و چرمی شکل و در برخی نازک است . گلها نیز در رنگها و شکلهای بسیار متنوع واندازه های از چند میلیمتر تا ۴۵ سانتی متر وجود دارند . بعضی گلها معطر ، بعضی بدون بو و برخی دیگر دارای بوی زننده هستند . ارکید ها ۵ خصوصیت منحصر به فرد دارند که باعث تمایز آنها از دیگر گیاهان و جمع شدن آنها در یک خانواده می شود :
۱- گلهای Zygomorphic
گلهای ارکیده نوعی خاص از گلهای نامنظم به شمار می روند که از نوعی تقارن محوری برخوردارند . تنها یک برش از مکانی خاص قادر به ایجاد دو بخش مشابه قرینه است و هر نوع برشی از قسمتهای دیگر منجر به تولید دو بخش نامتشابه و غیر قرینه می شود .
۲- دانه گرده
گرده گلهای ارکیده به کیسه های مخصوصی به نام  Pollinia  چسبیده است که حشرات گرده افشان بعدا آنها را پس از گرده افشانی جدا می کنند . تعداد این کیسه ها در هر گل برحسب جنس از ۲-۱۲ عدد متغیر است . تعداد این کیسه ها و نحوه قرار گرفتن آنها در گل خود وجه مشخصه شناسایی آنها است .
۳- اندامهای تناسلی نر و ماده  ( Column )
اندامهای تولید مثل گل ارکیده  ( پرچم و مادگی ) هر دو در ستونی متحد بنام  Column   یا Gynandrium  قرار دارند . در داخل این ستون مجرایی وجود دارد که از کلاله تا تخمدان کشیده شده است . این ستون حاوی یک بساک بارور در قسمت بالایی ستون و سطح مادگی ( استیگمات ) در بخش زیرین ستون می باشد.
۴- شاخک  ( Rostellum )
شاخک در سطح زیرین ستون ژیناندریوم بین بساک پرچم و کلاله وجود دارد . این شاخک دو نقش منحصر بفرد را ایفا می کند اول اینکه چون سد و مانعی بین اندام زایای نر و مادگی قرار گرفته است . بنابراین مانع خودباروری است . دوم شاخک غده ای است که تولید ماده ای چسبنده می کند که حشرات را به سمت این اندامها جلب می کند و به نحوی عمل می کند که حشره موقعیکه می خواهد از گرده استفاده کند این ماده به پشت او می چسبد ، بنابراین گرده یک گل را می تواند به کلاله مادگی گل دیگر منتقل کند .
۵- بذرها
گلهای ارکیده مقادیر زیادی بذر تولید می کنند . مثلا یک غلاف بذری ارکیده دربرگیرنده قریب ۵۰۰۰۰۰ تا یک میلیون بذر است . این بذرها برعکس گیاهانی چون ذرت و نخودفرنگی هیچ آندوسپرمی ندارند . از این رو گاهی بنام بذر لخت نیز نامیده می شوند . از آنجایی که بذرها فاقد هر گونه آندوسپرمی هستند در طبیعت بدون کمک قارچها قادر به جوانه زنی نیستند .در حالیکه در آزمایشگاه و در شرایط مصنوعی رشد یا مواد غذایی مورد لزوم در محیط کشت بذور ارکیده می توانند جوانه بزنند .
هر گیاهی که حداقل ۴ مشخصه از این ۵ مشخصه را داشته باشد به خانواده ارکیده تعلق دارد .
ارکیده های انگلی فاقد سبزینه هستند و بصورت انگل روی درختان وجود دارند و از شیره درختان تغذیه می کنند مثل جنسهای Neotia  و Limodorum که در جنگلهای شمال ایران یافت می شوند .
ارکیدهای مستقل به دوصورت هستند یا خاکزی ( Terristrial  )  هستند که مانند دیگر گیاهان دارای ریشه موجود در خاک می باشند و در مناطق معتدل می رویند که بعلت اینکه شرایط نگهداری و تکثیر آنها بسیار مشکل است به صورت تجاری مورد استفاده قرار نگرفته اند و اکثر گونه های آنها نیز کمیابند و اجازه حمل و نقل از محل طبیعی آنها داده نمی شود .
نوع دوم ارکیدهای دارزری یا کودرست یا  Epiphyte  هستند که اکثر ارکیدهایی که در مناطق گرم و حاره می رویند از این نوعند . بدلیل زیبایی و تنوع گلها و شرایط ساده  کشت و نگهداری به جای ارکیدهای خاکزی درمناطق معتدل نیز کشت و نگهداری می شوند و روی آنها کار اصلاحی و هیبریداسیون زیادی انجام شده و بیشتر ارکیدهای تولید تجاری در دنیا از این نوع هستند .
ریشه
ریشه های هوایی در ارکیدها علاوه بر وظایف کلی ریشه ها در گیاهان که شامل پابرجایی و تغذیه گیاه است ، وظایف دیگری را نیز دارا می باشد مثل ذخیره آب ، ذخیره مواد غذایی ، تنفس و فتوسنتز . در ارکیدهای سیمپودیال ریشه ها از ریزوم منشا می گیرند و در مونوپودیال از ساقه بیرون می آیند . در شرایط طبیعی ریشه بسیار شبیه به ساقه است و تقریبا دوسوم توده گیاه را تشکیل می دهد که این علت اصلی سازگار شدن این گیاه به شرایط متفاوت محیطی است . هرچه ریشه ها پیشرفته باشند قدرت جذب نمک و مواد معدنی اندکی که در آب باران و شبنم صبحگاهی است و حل نشدنی می باشند بیشتر است . ریشه ها با اندامی حیاتی بنام velamen  پوشیده می شوند که لایه ای اسفنجی و سفید است که از اپی درم متمایز می باشد و سطح ریشه را بجز در چند میلیمتر انتهایی می پوشاند . این بافت خصوصیات بسیار مفیدی دارد . این بافت می تواند آب بسیار زیادی را بسرعت جذب کند و تا زمانی طولانی این آب را درون خود نگهداری  می کند و به مرور زمان به گیاه آب برساند . همچنین ویلامن ریشه را از سرما و خشکی زیاد حفظ می کند . همچنین لایه سلول چسبنده ای را می سازد که باعث می شود ریشه محکم به درخت بچسبد .
همچنین ریشه قادر به تنفس نیز هست و در شرایط بین دو آبیاری که ویلامن خشک است می تواند تنفس کند و از نظر تنفس اهمیت آن به اندازه برگ است .
ریشه ها در انتهای خود دارای سبزینه هستند و قدرت فتوسنتز دارند . حتی در بعضی ارکیدها فتوسنتز مختص ریشه است و برگها در این گونه ها لاغر و ضعیف شده اند . ارکیده های نیمه بی برگ مثل  Chiloschista یا کاملا بی برگ مثل  Microcoelia  .
گرده افشانی
نکته جالب توجهی که در ارکیدها وجود دارد شیوه جالب گرده افشانی این گیاه است . تمامی عوامل گل به صورتی هستند که حشره مورد نظر و نه حشره دیگری را به سمت گل جذب می کنند . این تحریک همیشه قابل دیدن نیست و می تواند جنسی ، شیمیایی ( نکتار ) و بویایی باشد . لابل گل شبیه حشره ماده می شود و گیاه بویی را که شبیه بوی حشره ماده است را در جهت گول زدن حشره نر ترشح می کند . حشره نر وقتی به داخل گل می رود گیر می کند و حرکاتی که حشره نر برای  خارج شده از گل انجام می دهد باعث پاشیده شدن  pollinia  برروی حشره می شود و این گرده وقتی به حشره به گل دوم می رود باعث گرده افشانی می شود . این مکانیسم زیرکانه توسط بعضی گونه های ارکیده مثل  Ophrys ,Drakea  و …انجام می شود و برای هر گونه حشره خاصی این عمل را انجام می دهد بجز گونه  Dendrobium sophronites  که عامل انتقال در آن یک خفاش است .

معرفی جنسهای مشهور ارکیده
۱- Cattleya
یکی از جنسهای مشهور ارکیده است که دارای ۵۰ گونه و هزاران هیبرید است. از طایفه Epidendreae و زیر طایفه Laeliineae   است . منشا پیدایش آن مناطق استوایی آمریکای جنوبی و مرکزی مخصوصا برزیل است . این گیاه اپی فیت و با فرم رشد سیمپودیال ، دارای پیاز کاذب است که هر سال ۳ شاخه از پیاز کاذب رشد می کند و در تابستان گل می دهد.  هر پیاز سالانه ۲تا۳ پیاز جدید تولید می کند . این گیاه احتیاج به نور زیاد دارد و به گرما و نور مستقیم خورشید حساس است . گلها ۱۰ تا ۱۵ روز روی بوته باقی می مانند و دمای مطلوب برای رشد آنها ۱۵-۲۸ درجه سانتی گراد است .
مرحله برداشت گل بریده ۳-۴ روز بعد از باز شدن غنچه ها است البته این گلها ۳ تا ۴ هفته روی گیاه مادری باقی می مانند و برداشت با توجه به نیاز بازار انجام می گیرد . حساس به اتیلن است و برای اینکه جلوی تولید اتیلن گرفته شود باید از گرده افشانی گل ممانعت شود . در انبار مرطوب و در دمای ۷-۱۰ درجه سانتی گراد بمدت ۱۰-۱۴ روز در آب نگهداری می شوند . دمای کمتر از ۸ درجه باعث نکروزه شدن وقهوه ای شدن گلها می شود .
 
۲- Cymbidium
 این جنس یکی از معدود جنسهای زینتی خاکزی است . دارای ۷۰ گونه است . از طایفه Cymbidieae  و زیر طایفه Cyrtopodiinae  است . بومی جزایر اندونزی و شمال استرالیا است و نام آن از لغت یونانی Kimbid به معنای قایق گرفته شده که بخاطر شکل خاص لابل آن  که شبیه قایق است می باشد .
تکثیر آن از طریق تقسیم بوته و پیاز است . نیاز به تهویه مناسب و هوای مرطوب و گلخانه سرد با دمای ۲-۳۵ درجه سانتی گراد دارد . زمان برداشت گل ۳-۴ روز بعد از باز شدن اولین غنچه است . گلهای مسن تر بخش پائینی گل آذین عمر کوتاهتری نسبت به گلهای جوان بخش بالایی گل آذین دارند . در انبار مرطوب با درجه حرارت ۴-۵/۰ درجه سانتی گراد بمدت دو هفته در آب باقی می مانند . محلول گل مناسب آن chrysal  است .
۳- Dendrobium
یکی از بزرگترین جنسهای خانواده ارکیده است و بعد از جنس bulbophyllum بزرگترین جنس از نظر تعداد گونه است . این جنس دارای ۱۴۰۰ گونه و از جزایر اقیانوس آرام تا  هیمالیا گسترش دارد و از طایفه Epidendreae  و زیر طایفهDendrobiineae  است . اپی فیت و با فرم رشد سیمپودیال با ریزومهای کوتاه است . بسته به شکل برگ می توان محل رشد آن را مشخص کرد . اگر سطح برگ صاف و شفاف بود نشان می دهد گیاه احتیاج به فصل خوا ب ندارد و مخصوص مناطق گرم و مرطوب است . در حالیکه اگر سطح گیاه ضخیم و دارای کوتیکول بود نشان می دهد مخصوص مناطق گرم با فصل خشک است . تکثیر این گیاه از طریق بچه تاج ، تقسیم بوته و برش پیاز مسن است . برای گل انگیزی نیاز به یکماه شب سرد در پائیز است . مدت عمر گل روی گل آذین زیاد است زمان برداشت گل نیز زمانی است که تمام گلچه ها روی گل آذین باز شده باشند .
۴- Oncidium
این جنس از نظر تعداد سومین جنس ارکیده هااست و دارای ۷۵۰ گونه و از طایفه cymbidieae  و زیرطایفه Oncidiineae  است . بومی جنوب آرژانتین ، برزیل وکلمبیا است .
۵- Phalaenopsis
این جنس از طایفه Vandeae  و زیر طایفه Sarcanthineae  است و دارای ۴۶ گونه است و احتیاج به گلخانه گرم دارد و تکثیر آن از طریق بچه تاج است
۵- Paphiopedilum
این جنس از طایفه Cypripedioideae  و بومی جنوب شرق آسیا است . براحتی از طریق تقسیم بوته قابل تکثیر است و برای گلدهی نیاز به سرمای زمستانه دارد .
۶-Vanda
این جنس از طایفه  Vandeae  و زیر طایفه Sarcanthineae است . بومی مناطق حاره آسیا است . اپی فیت وبا فرم .