آثار ادبي يك سرزمين

مجموعه آثار ادبی یک سرزمین یا یک زبان
یا یک دوره از تاریخ است که به وسیله شاعران و نویسندگان یک قوم یا ملت پدید آمده باشد . اثر ادبی سخنی است که اندیشه و احساس و تجربه گوینده یا نویسنده را آمیخته با تخیل هنرمندانه بیان کند . وسیله آفرینش اثر ادبی کلمه ها و جمله ها ؛ یعنی زبان است . پدیدآورنده اثر ادبی ، شعر یا نثرش را با خیال و عاطفه و اندیشه و تجربه خود می آمیزد تا آن را به صورت اثری در آورد که دارای ارزش هنری باشد . چنین اثری عاطفه و تخیل و اندیشه شاعر یا نویسنده را به شنونده یا خواننده انتقال می دهد ، احساسات و عواطف او را بر می انگیزد ، او را شاد ، اندوهگین ، یا شگفت زده می کند و تجربه هایی را به او می آموزد . شاعر یا نویسنده هنگامی می تواند اثری ادبی بیافریند که خودش شادی ها ، رنج ها ، آروزها ،     ناکامی ها ، و فراز و نشیب های زندگی را آزموده باشد . به همین سبب اثر ادبی در ظاهر بیانگر عاطفه و اندیشه و تجربه یک نویسنده یا شاعر است ، اما از عاطفه و اندیشه و تجربه بسیاری از انسان ها سخن می گوید که توانایی آفرینش و بیان را نداشته اند .
آثار ادبی ممکن است به صورت شعر ، نثر یا آمیخته ای از آن ها باشند .
شعر
کلامی است موزون و خیال انگیز که احساس و عاطفه شنونده یا خواننده را بر می انگیزد . حقیقت زندگی را در قالب خیال بیان می کند ، و آدمی را به تخیل وا می دارد . به همین سبب ، بسیاری از ادبیان خیال را پایه اصلی شعر دانسته اند . مثلا فردوسی ، سراینده شاهنامه ، برای آن که سوگ کشته شدن سیاوش به دست افراسیاب را بیان کند و اندوه از دست رفتن او را در شنونده یا خواننده برانگیزد ، شعری چنین خیال انگیز سروده است .
          که زیبد کزین غم بنالد پلنگ                  ز دریا خروشان برآید نهنگ
و گر مرغ با ماهیان اندر آب         بخوانند نفرین بر افراسـیاب
فردوسی ، به یاری خیال ، جانوران خشکی و درای را همانند انسان ، دارای عاطفه تصور می کند و همه را در غم کشته شدن سیاوش نالان و خشمگین می بیند .
شاعر برای سرودن شعر از وزن و قافیه استفاده می کند . به کمک آن ها قالب یا شکل ظاهری شعر را می سازد و آنچه به یاری آن ها بیان می کند ، محتوا یا مایه اصلی شعر است . بسیاری از آثاری را که وزن و قافیه دارند ولی تخیل و عاطفه شنونده یا خواننده را بر نمی انگیزد ، شعر نمی خوانند ، این گونه آثار را نظم یا سخن منظوم نامیده اند .
نثر ادبی
نوشته ای است که در قالب شعر یا سخن منظوم بیان نشده باشد . نثر ادبی نیز چون شعر ، ویژگی هایی دارد . روانی ، نظو و به هم پیوستگی قسمت های مختلف نوشته ، توضیح اندیشه ها در حدی که برای انتقال آن ها به خواننده کافی باشد ، توجه نویسنده به انتخاب واژه ها و به بار تحیلی و توصیفی نوشته را می توان از جمله ویژگی های نثر ادبی شمرد . نثر ادبی ممکن است ساده و بی پیرایه یا آهنگین باشد ؛ مثلا تاریخ بلعمی ترجمه و تالیف محمد بلعمی ، وزیر منصوربن نوح سامانی ، نثری است آهنگین که آمیخته با نظم است .
نثر ادبی را در گذشته بیشتر در نوشته های تاریخی ، دینی ، فلسفی ، عرفانی و در نوشتن زندگینامه ، پند و اندرز و مانند آن ها به کار می بردند . امروزه نثر ادبی را بیشتر در نوشتن داستان ، نمایشنامه و فیلمنامه به کار می برند .
قالب ها یا گو نه های ادبی 
هر شعر یا نوشته محتوا و قالبی دارد . محتوا ، اندیشه یا پیامی است که شاعر یا نویسنده می کوشد تا آن را به شنونده یا خواننده منتقل کند ، و قالب ، شکل و زبان و بیانی است که برای انتقال لین اندیشه یا پیام به کار می برد . شاعران و نویسندگان برای بیان موضوع های گوناگون از قالب های گوناگون استفاده می کنند . مهم ترین گونه های ادبی ، گذشته از شعر که پیش از این شرح دادیم ، عبارتند از داستان و نمایشنامه . زندگینامه ها ، نثر های تاریخی و جغرافیایی کهن نیز که در این قالب ها نمی گنجد ، ارزش ادبی دارند .
داستان 
سخن یا نوشته ای است که در آن گوینده یا نویسنده ، فکر و هدف خود را در قالب رویدادهای واقعی یا خیالی که برای شخصیت های گوناگون پیش می آید ، بیان می کند و کنجکاوی شنونده یا خواننده را بر می انگیزد تا از دنباله رویدادها و نتیجه آن ها آگاه شود . داستان از روزگاران کهن تا به امروز مهم ترین گونه ادبی در ادبیات شفاهی و سپس در ادبیات کتبی مردم جهان بوده است . داستان ها را
می توان به داستان های قدیم و داستان های جدید تقسیم کرد .
داستان های قدیم را قصه نیز می نامند . قصه ها هم به نظم و هم به نثر و گاهی آمیزه ای از این دو هستند . قصه ها را به قصه های بلند و قصه های کوتاه و به قصه های تخیلی و قصه های واقعی نیز می توان تقسیم کرد . در بعضی از قصه ها تخیل و واقعیت با هم آمیخته اند . مثلا ، سمک عیار قصه ای است بلند به نثر ، و خسرو شیرین نظامی قصه ای است بلند به نظم . قصه کو تاه را حکایت می نامند . حکایت ها ممکن است به نثر یا به نظم باشند . قصه ها را به افسانه و غیر افسانه نیز تقسیم کرده اند .
افسانه قصه ای است که بیشتر از تخیل مایه گرفته تا از واقعیت . در افسانه از ماجراهایی سخن گفته می شود که قهرمان های آن یا واقعی نیستند یا کارهای غیر واقعی انجام می دهند . قهرمان های افسانه انسان ها ، جانوران ، اشیا ، پدیده های طبیعی یا موجودات تخیلی هستند . رابطه زمان و مکان و قهرمان ها در افسانه ، منطقی و طبیعی به نظر نمی رسد و بیان بیشتر افسانه ها نزدیک به زبان گفتاری است و از سخن پردازی ها و حاشیه رویها و توصیف های طولانی و زاید پرهیز دارد . هزاران سال است که آدمی به یاری ذهن افسانه پرداز خود ، به کنجکاوی هایش درباره آفرینش و پدیده های طبیعی و ناشناخته های دیگر و حتی آرزوهایش پاسخ داده است . بسیاری از افسانه های کهن ، نویسنده معین ندارند . این افسانه ها سینه به سینه نقل شده اند و از نسلی به نسل دیگر رسیده اند و با گذشت زمان دگر گونی هایی در آن ها پدید آمده است . بعضی از نویسندگان به جمع آوری و گاهی به باز نویسی این گونه افسانه ها پرداخته اند . مانند افسانه های شارل پرو ، نویسنده فرانسوی ، افسانه های برادران گریم ، نویسندگان آلمانی ، و افسانه های کهن گردآوری صحبی مهتدی .
قصه های غیر افسانه ای ، قصه هایی هستند که از رویدادهای تاریخی و واقعی مایه گرفته اند ، مانند حماسه ها ، داستان های قهرمانی ، سرگذشت های پیامبران ، و قصه های مذهبی . شاهنامه فردوسی ، ایلیاد و ادیسه اثر هومر ، نویسنده یونان باستان ، قصص الانبیای نیشابوری ، قصه های غیر افسانه ای به شمار می روند .
حکایت های طنز آمیز کوتاهی را که شخصیت های آن ها جانوران هستند و هدف نویسنده در آن بیان یک نکته اخلاقی است ، فابل می نامند ، مانند فابل های ازوپ ، افسانه پرداز یونان باستان ، فابل های لافونتن ، نویسنده فرانسوی ، و فابل های کریلف نویسنده روسی .
داستان های جدید را به داستان بلند یا رمان و داستان کوتاه یا نوول و افسانه جدید می توان تقسیم کرد .
 

رمان 
در برگیرنده مجموعه ای از رویدادهای زندگانی یک یا چند شخصیت در زمان طولانی است ، مانند رمان کلیدر نوشته محمود دولت آبادی و رمان آرزوهای بزرگ اثر چارلز دیکنز ، نویسنده انگلیسی ، و جنگ و صلح اثر لئون تولستوی ، نویسنده روسی .
داستان کوتاه یا نوول
برشی است از زندگانی یا از یک رویداد . در داستان کوتاه عده شخصیت ها کمتر از داستان بلند و رویدادی که نویسنده به شرح آن می پردازد ، ساده و کوتاه
 است .
افسانه های جدید
مانند افسانه های قدیم بیشتر بر پایه تخیل استوارند تا واقعیت ، با این تفاوت که ساخته ذهن یک نویسنده هستند و از زندگی ، آرزوها ، و نیازهای زمان نویسنده مایه می گیرند . مانند افسانه قلعه حیوانات اثر جورج اورول ، نویسنده انگلیسی ، و مسافرت به مرکز زمین ،‌اثر ژول ورن ، نویسنده فرانسوی .
نمایشنامه
داستانی است که با این هدف پدید می آید که روی صحنه تئاتر بازی شود ، یا به صورت نمایشنامه رادیویی به گوش شنوندگان برسد ، یا بر صفحه تلویزیون برای بیندگان به نمایش درآید . با این همه ، نمایشنامه از آثار ادبی خواندنی نیز به شمار می رود . بیان نمایشنامه ترکیبی است از گفتار و رفتار و حرکت بازیگران که تصویری روشن از داستان یا رویدادی به دست می دهد . مانند نمایشنامه دیکته از غلامحسین ساعدی ، نویسنده معاصر ایرانی . نمایشنامه ای را که بر اساس آن فیلم سینمایی تهیه می شود ، فیلمنامه می نامند .
سبک ها و مکتب های ادبی
هر شاعر یا نویسنده ای برای بیان اندیشه و پیام و عاطفه و تخیل خود شیوه ای خاص به کار می برد و واژه ها و ترکیب های خاصی را بر می گزیند و جمله های کوتاه یا بلند به کار می برد و از آرایش های سخن کمتر یا بیشتر استفاده می کند . مجموعه این ویژگی ها سبب می شوند که شعر یا نوشته یک شاعر یا نویسنده با آثار شاعران و نویسندگان دیگر فرق داشته باشد . چنین ویژگی های آثار هر شاعر یا نویسنده را سبک می نامند .
از این گذشته ، مسایل اجتماعی و سیاسی هر دوره از تاریخ ، شیوه زندگی مردم ، و عوامل دیگر بر آثار ادبی آن دوره تاثیر می گذارد و پسند های خاصی به وجود می آورند . در نتیجه شاعران و نویسندگان هر دوره در گزینش محتوای آثار خود ،‌چگونگی به کار بردن کلمه ها و ترکیب ها در معناهای گوناگون ،‌ چگونگی استفاده از وزن و قافیه و موسیقی کلام و مانند آن ها از اصل ها و شیوه هایی پیروی می کنند که میان آن ها یا گروهی از آنان مشترک است . این ویژگی های مشترک آثار گروهی از نویسندگان و شاعران هر دوره را مکتب می نامند . اما در زبان فارسی  در این مورد نیز به جای مکتب بیشتر کلمه سبک را به کار می برند .
مثلا سادگی و روانی و خالی بودن از صنایع بدیعی ( آرایش های سخن ) و استفاده بیشتر از واژه ها و ترکیب های فارسی از ویژگی های نثر فارسی در دوره سامانیان است که نثر ساده یا نثر مرسل نامیده می شود .
هیچ یک از سبک های ادبی ناگهان پدید نمی آید و ناگهان جای خود را به سبک دیگر نمی دهد . گاهی چندین سبک ادبی سال ها در میان شاعران و نویسندگان پیروانی دارد .
هر یک از سبک های ادبی را معمولا هم با توجه به محتوای آن ، و هم با توجه به ویژگی های زبان و بیان آثاری که به آن سبک پدید آمده اند در نظر می گیرند . مثلا ، هنگامی که از سبک خراسانی در شعر فارسی سخن می گوییم ، منظور هم نوع اندیشه و دورنمایه شعری ، هم زبان و شیوه بیان و هم سرزمینی است که این سبک شعر در آن پا گرفته است. گاهی منظور از سبک فقط درونمایه یا زبان و بیان یک اثر ادبی است. مثلاً، وقتی که از نثرِ مَصنوع سخن می گوییم، تنها به زبان و شیوه بیان آن توجه داریم.
سبک های ادبی سرزمین های گوناگون جهان یکسان نیستند. ادبیات هر سرزمین به سبب ویژگی های زبان و بیان واندیشه و رویدادهای تاریخی و مسایل اجتماعی و سیاسی و اقتصادی مردم جهان با یکدیگر، نفوذ فرهنگ های بیگانه در فرهنگ و تمدن کشورهای دیگر، و گسترش رسانه های همگانی، سبب تاثیر و تاثرپذیری سبک های ادبی سرزمین های گوناگون در ادبیات سراسر جهان شده است. با این همه، سبک های ادبی هر سرزمین دارای ویژگی هایی است که مانند آن ها را کمتر می توان در ادبیات مردم کشورهای دیگر یافت.
مهم ترین سبک های شعر فارسی عبارتند از : سبک خراسانی، سبکِ عراقی، و سبک هندی.
سبک خراسانی یا سبک ترکستانی
از قرن سوم هجری در سرزمین ماوَراءُالنهر رواج یافت. ویژگی های مهم این سبک عبارت است از سادگی بیان، روانی اندیشه، خودداری از آوردن موضوهای تخیلیِ دور از ذهن، استفاده کمتر از واژه های عربی و آرایش های سخن. این ویژگی ها را در شعر شاعرانی چون رودکی، منوچهری، فردوسی و مسعود سعد سلمان می توان یافت.
سبکِ عراقی
از نیمه ششم هجری در عراقِ عَجم، یعنی در منطقه ای که شهرهایی چون همدان، ری و اصفهان واقع شده اند و همچنین در آذربایجان و فارس پدید آمد.
ویژگی های مهم این سبک عبارت است از استفاده از آرایش های سخن بخصوص استفاده و کنایه، به کار بردن نکته ها و مفهوم های لطیف، استفاده بیشتر از واژه های عربی.
این ویژگی ها را در شعر شاعرانی چون سعدی، حافظ، خاقانی و عطار و مولوی می توان یافت.
سبک هندی یا سبکِ اصفهانی
که شیوه شاعران پارسی گویِ دربار شاهان هند بود، از قرن دهم هجری پدید آمد. ویژگی های مهم این سبک عبارت است از تخیل دقیق و آوردن نکته های باریک و پیچیده و دور از ذهن، و استفاده بیشتر ازکنایه و استعاره و مَثَل. این ویژگیها را در شعر شاعرانی چون صائب تبریزی، بیدل دهلوی، و کلیم کاشانی می توان یافت.
مهم ترین سبک های نثر فارسی، عبارتند از نثرِ مرسل، نثر مسجع، و نثر مصنوع.
نثر مرسل
 از دوره سامانیان، یعنی در قرن های سوم و چهارم هجری، رواج یافت. نویسندگان پیرو این سبک، در نوشته های خود زبان و بیانی ساده و روشن به کار می بردند و نوشته هایشان روان دور از هرگونه صنعت پیچیده ادبی بود. کتابهای تاریخ بیهقی و سیاست نامه نمونه هایی از نثر مرسل هستند. پس از این دوره، بسیاری از نویسندگان ایرانی، با روی آوردن به شیوه زبان و بیان آثاری که به زبان عربی نوشته شده بود، کم کم ساده نویسی و زبان و بیان روان را کنار گذاشتند و نوشته های خود را با نثر مُسجع و نثر مَصنوع، که به آن نثر فنی نیز می گویند، آراستند. از ویژگی های نثر مسجع به کار بردن کلمه ها و ترکیب ها و جمله های آهنگین است. نثر مسجع دارای وزن و قافیه و نزدیک به نظم یا سخن منظوم است. قدیمی ترین نوشته ها به این سبک را از قرن پنجم هجری در سخنان ابوسعید ابوالخیر و کمال آن را در نوشته های خواجه عبدالله انصاری می توان یافت.
در نثر مصنوع، که از نیمه قرن ششم هجری پدید آمد، به کار بردن صنعت های پیچیده ادبی در زبان و بیان، دور و درازنویسی، استفاده از کلمه ها و ترکیب های عربی فراوان، و آوردن مثال ها و شعرها از هنرهای نویسندگی شناخته شد. ترجمه فارسی کتاب کلیله و دمنه، نمونه ای است از نثر مصنوع.
در ادبیات بعضی از سرزمین هایِ جهان سبک های جداگانه ای برای شعر و نثر وجود ندارد. گاهی یک سبک ادبی هم شعر و هم نثر و حتی بعضی از هنرهای دیگر، چون نقاشی و مجسمه سازی و موسیقی، را در بر می گیرد. از میان سبک های اروپایی بیشتر شهرت دارند و امروزه در ادبیات بسیاری از  سرزمین های دیگر پیروان فراوان یافته اند.
مهمترین این سبک ها، که بیشتر براساس درونمایه آنها دسته بندی شده اند، عبارتند از : کلاسیسیم، رمانتیسم، رئالیسم، ناتورالیسم، سمبولیسم، و سوررئالیسم.
رمانتیسم
مکتبی است که بیشتر از احساس و  عاطفه و خیال پردازی پیروی می کند. پیروان این مکتب در آثار خود زشتی و زیبایی، ثروت و فقر، شکوه و خواری، شادی و اندوه و مانند آنها را کنار هم قرار می دهند. قهرمان های آنها انسانهای معمولی هستند و نویسنده به بیان ویژگی ها و حالتهای روحی آن ها می پردازد. ویکتورهوگو نویسنده فرانسوی، پوشکین شاعر روسی، و گوته شاعر آلمانی، آثار خود را به این سبک پدید آورده اند. مکتب رمانتیسم در پایان قرن هجدهم پدید آمد و در نیمه اول قرن نوزدهم، که اروپا دستخوش دگرگونی های شدید اقتصادی و صنعتی و انقلاب های سیاسی و اجتماعی بود، به اوج رسید ودر نیمه دوم همان قرن از رونق افتاد. زیاده روی در برتر شمردن احساسات و عواطف و خیال بر عقل و واقعیت در مکتب رمانتیسم سبب پیدایش مکتب رئالیسم شد.
رئالیسم
مکتبی است که بیشتر بر بیان واقعیت های و زندگانی، همان گونه که هست، تکیه دارد. رئالیسم به بررسی دقیق رفتارهای آدمیان، حالت های روحی ‌آنها، و محرومیت ها و بیرحمی ها و فساد جامعه می پردازد و علت های آنها را بیان می کند.
بالزاک نویسنده فرانسوی، تولستوی نویسنده روسی، دیکنر نویسنده انگلیسی، از پیشگامان این سبک بوده اند. مکتب رئالیسم در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی پدید آمد.
ناتورالیسم
مکتبی است که احساس و عاطفه و تخیل را کنار می گذارد و بر واقعیت های طبیعت و اصول و قانون های علمی تکیه دارد. ناتورالیسم، انسان را موجودی اسیر در چنگال غریزه های خود و وراثت و قانون های طبیعی می شناسد. این مکتب که در سال های پایانی قرن نوزدهم میلادی پدید آمد، پیروان چندانی جز در اروپا نیافت. امیل زولا نویسنده فرانسوی، تورگنیف نویسنده روسی، و جورج الیوت نویسنده انگلیسی از پیشگامان این مکتب بودند.
سمبولیسم
مکتبی است که بر احساس و عاطفه تکیه دارد و اندیشه را با اشاره های غیرمستقیم بیان می کند و از بیان روشن و صریح و مستقیم پرهیز دارد. پیروان این مکتب عقیده دارند که اثر هنری نیز مانند موسیقی است و هر شنونده یا خواننده و بیننده آن باید به نسبت ادراک و احساس خود معنی اثر را دریابد. مکتب سمبولیسم در سال های پایانی قرن نوزدهم میلادی رواج یافت. موریس مترلینگ، نویسنده بلژیکی پیرو این سبک بود.
سوررئالیسم
مکتبی است که بر بیان احساس و اندیشه آزاد، بدون توجه به وابستگی به قاعده های شناخته شده ادبی و هنری تکیه دارد.
کلاسیسیسم
در قرن هفدهم و هجدهم میلادی، در اروپا، پیشرفت های علمی بسیاری صورت گرفت و انقلاب صنعتی آغاز شد. نویسندگان، از سنت های مذهبی قرون وسطی و از بیان احساسات خود روی گرداندند و بر اهمیت عقل و استدلال تکیه کردند. از این رو این دوران را عصر خرد یا روشنگری نامیدند. نویسندگان این دوره می کوشیدند تا آثارشان تقلیدی از طبیعت انسان باشد و عقیده داشتند که چون هنرمندان دوران باستان طبیعت انسان را به بهترین شیوه در آثار خود توصیف کرده اند، پس باید آثار دوران باستان را سرمشق قرار داد. از این رو نویسندگان به آثار روم و یونان باستان توجه کردند و به همین سبب آنها را کلاسیک یا نئوکلاسیک (کلاسیک نو) خوانده اند.
در انگلستان، نئوکلاسیک ها شروع به ساده نویسی کردند. رایج ترین شیوه نوشتن در این دوران، طنز بود که از پیشگامان آن در نثر، جاناتان سویفت و در شعر الگزاندرِر پوپ هستند. نویسندگانی چون جوزف اَدیسون و ریچارد استیل با چاپ مقاله در روزنامه ها و مجله ها، روزنامه نویسی را رونق دادند. رمان نویسی از بزرگترین دستاوردهای ادبیات انگلستان، در این عصر است. نخستین نشانه های رمان را می توان در آثار دانیل دفو، نویسنده رابینسون کروزو یافت. پاملاِ، با درونمایه ای اخلاقی، اثر سمیوئل ریچاردسن و رمان تام جونز، نوشته هنری فیلدینگ از نخستین رمان های انگلیسی به شمار می روند. در زمینه نقد ادبی نیز، آثار مشهوری از پوپ و سمیوئل جانسن به چاپ رسید.