رودخانه های ایران

مقدمه
نیاز انسان به آب باعث شده تا اکثر تمدن های بشری در کنار رودخانه ها شکل بگیرند. انسان های اولیه  با زندگی در کنار رودخانه ها  بطور فطری و تجربی آموخته بودند که جهت استفاده بهینه از این منابع خدادادی، می باید رودخانه ها را دوست داشت و حتی در بعضی از فرهنگ های کهن آب و رودخانه بعنوان موجودی مقدس و حیات بخش مورد ستایش و احترام  بود.  با توسعه شهرنشینی و اجرای طرح های عمرانی و دور شدن انسانها از رودخانه این دوستی گسسته شد و انسان با برداشت  بی رویه شن  و ماسه از بستر رودخانه، خانه و شهرک سازی در حریم و بستر رودخانه، احداث سازه های تقاطعی و غیره اقدام به تعرض  به رودخانه و بر هم زدن رژیم متعادل و پایدار آن نمود. رودخانه ها به مثابه موجودات زنده ای هستند که در مقابل این تعارض اقدام متقابل نموده و لذا رژیم هیدرولیکی آن در یک روند برای رسیدن به تعادل مجدد قرار می گیرد.  مهندسی رودخانه علمی است که این اعمال اندر کنشی را بطور سیستماتیک هماهنگ و هدایت خواهد نمود و به عبارتی دیگر مهندسی رودخانه شامل تمام مراحل  برنامه ریزی،  طراحی، اجرا و بهره برداری از عملیات مختلفی است که به منظور بهبود وضعیت رودخانه در جهت استفاده بهتر از آن اعمال می گردد.
رودخانه ها شریان های اصلی حیات کلیه سازه های آبی محسوب می شوند و حفاظت و بهره برداری بهینه از آنها و همچنین حراست از  بستر و حریم آنها از مهم ترین  مسئولیت های وزارت نیرو می باشد. 
استفاده بهینه از رودخانه ها به لحاظ اهمیتی که این منابع طبیعی در برآورد نیازهای بشری، از دیرباز تاکنون داشته اند از انگیزه های مهم به وجود آمدن شاخه دیگری از مهندسی آب به نام مهندسی رودخانه بوده است.  به علت نزدیکی سازه های تغذیه کننده از آب رودخانه و زمین های کشاورزی اطراف رودخانه نیاز به یک  برنامه ریزی  علمی جهت حفظ و حراست از این سازه ها اجتناب ناپذیر می باشد.  علمی که در مورد کلیه مراحل  مطالعه و برنامه ریزی، طراحی، اجرا و بهره برداری  جهت بهبود و یا تغییر وضعیت موجود یک رودخانه به منظور برآورد نیازهای عمرانی بحث می کند مهندسی رودخانه نامیده می شود. 
 علمی که در مورد کلیه مراحل  مطالعه و برنامه ریزی، طراحی، اجرا و بهره برداری  جهت بهبود و یا تغییر وضعیت موجود یک رودخانه به منظور برآورد نیازهای عمرانی بحث می کند مهندسی رودخانه نامیده میشود
رودخانه ها به مثابه موجودات زنده ای هستند که در مقابل تعارض بشر اقدام متقابل نموده و لذا رژیم هیدرولیکی آن در یک روند برای رسیدن به تعادل مجدد قرار می گیرد
 
کلیه رودخانه ها در معرض تغییر و تحول قرار دارند و کارهای مهندسی رودخانه برای تغییر بده، مطالعه بده رسوبی،  مسیر رودخانه، عمق آبراهه، پهنه سیل گیر و کیفیت آب مورد نیاز می باشد. روش های معمول در راه رسیدن به این اهداف استفاده از سازه های مختلف به تنهایی یا ترکیبی از آنها مثل سد،  سیل بند خاکی یا بتنی، پوشش بدنه، آبشکن  یا به کار گرفتن راه حل های قدیمی مثل لایروبی می باشد. از جمله مباحث مهم در مهندسی رودخانه شناخت شکل رودخانه (مرفولوژی )، تثبیت، سواحل و بستر رودخانه، کانالیزه کردن و کنترل سیلاب می باشد.
 
کلیه رودخانه ها در معرض تغییر و تحول قرار دارند
 
 
                                  
به کمک مرفولوژی رودخانه می توان اطلاعاتی از شکل هندسی آبراهه، شکل بستر و پروفیل طولی رودخانه به دست آورد
 

                                 مهندسی رودخانه ها
مرفولوژی رودخانه :
شناختن شکل و ساختمان رودخانه مرفولوژی رودخانه نامیده می شود به عبارتی به کمک مرفولوژی رودخانه می توان اطلاعاتی از شکل هندسی آبراهه، شکل بستر و پروفیل طولی رودخانه به دست آورد. مرفولوژی یک رودخانه تحت تاثیر عوامل متفاوتی مثل سرعت جریان فرسایش و نحوه رسوب گذاری قرار دارد از نظر مرفولوژی رودخانه ها  به دو طریق زمین شناسی و نوع مسیر تقسیم می شوند:
 از نظر زمین شناسی: در این تقسیم بندی با رودخانه های جوان، کامل، مسن مواجه هستیم.
رودخانه های جوان : رودخانه هایی هستند که در شیبهای تند جریان دارند. دره این رودخانه ها به شکل و فرسایش در این رودخانه ها تا هنگامی که بستر به حالت تعادل نسبی برسد ادامه دارد.رودخانه های کامل : این نوع رودخانه ها در دره های پهن تری جریان داشته و از شیب نسبتاً ملایمی برخوردارند. فرسایش دیواره ها در این نوع رودخانه ها جایگزین فرسایش بستر گردیده است،  چرا که بستر قبلاً به یک حالت تعادل نسبی رسیده است.
رودخانه های مسن : این رودخانه ها در دره های بسیار پهن جریان داشته، بسترشان دارای شیب ملایمی است و در مسیر آنها آبشاری وجود ندارد.  مسیرهای نعل اسبی در حاشیه رودخانه حاکی از تغییر مسیر پیچ های رودخانه در طول زمان می باشد. رودخانه کارون در ایران مثال خوبی از این نوع رودخانه هاست. 
 
در رودخانه های کامل فرسایش دیواره ها جایگزین فرسایش بستر می‌گردد،  چرا که بستر قبلاً به یک حالت تعادل نسبی رسیده است.
 از لحاظ نوع مسیر: رودخانه ها با مسیر مستقیم،  پیچان،  شریانی، از همدیگر مشخص می شوند.
رودخانه ها با مسیر مستقیم : بیشتر دربازه های کوتاه، رودخانه ها این شکل را پیدا می کنند که خود یک حالت ناپایدار و انتقالی است و پس از برخورد با مانع در مسیر رودخانه این حالت از بین می رود.
رودخانه ها با مسیر پیچان : نمای بالای این رودخانه ها شامل یک  رشته  پیچ های پی در پی   
 می باشد که با مسیرهای مستقیم به یکدیگر وصل شده اند. رودخانه های پیچان دارای شیب ملایم می باشند و غالباً ناپایداری در مسیر آنها دیده می شود. در ساحل بیرونی پیچ،  سرعت جریان زیاد شده که همین امر باعث ایجاد فرسایش در این سمت و در نتیجه رسوبگذاری در ساحل مقابل می گردد. این فعل و انفعالات به مرور زمان باعث پیش روی پیچ  به سمت ساحل بیرونی و هم زمان با آن به طرف پایین دست رودخانه می گردد.
رودخانه ها با مسیر شریانی : این رودخانه ها شامل یک تعداد آبراهه می باشند که در طول مسیر از هم جدا شده و دو مرتبه به یکدیگر می پیوندند.
 
                   
رودخانه ها با مسیر مستقیم،  پیچان،  شریانی، از همدیگر مشخص می شوند
 
 

تثبیت بستر رودخانه ها:
این نوع فرسایش بیشتر در رودخانه های جوان که بستر آنها به حالت تعادل نرسیده دیده می شود و بستر رودخانه به علت شیب تند و سرعت زیاد جریان فرسایش یافته و مواد  شسته شده  به پایین رودخانه منتقل می گردد.
راه حل معمولی برای تثبیت بستر رودخانه احداث  شیب شکن در طول بازه مورد نظر می باشد. این شیب شکن ها می توانند از جنس بتنی یا گابیونی ساخته شوند. ارتفاع متوسط شیب شکن ها و فاصله آنها از یکدیگر پس از انجام مطالعات هیدرولیکی دقیق با توجه به شرایط و جنس خاک قابل طراحی می باشد.
 شیب شکن ها را با توجه به شرایط جریان  بر روی بستر رودخانه و یا در زیر بستر رودخانه  می توان احداث کرد که با مرور زمان رسوبات بین این سدهای کوتاه  ته نشین می شود و در نتیجه یک شیب ملایم در کف رودخانه ایجاد می گردد.
 
راه حل معمولی برای تثبیت بستر رودخانه احداث  شیب شکن در طول بازه مورد نظر می باشد
 
تثبیت دیواره رودخانه ها:
فرسایش دیواره رودخانه ها که در رودهای مسن با آنها مواجه  هستیم باعث بروز خسارات زیادی در زمین های اطراف رودخانه و سازه ها شده و حریم کاذبی برای رودخانه ها به وجود می آورد که به این ترتیب از پتانسیل زمین های قابل استفاده اطراف رودخانه ها می کاهد.
 
 
 
تثبیت دیواره های رودخانه ها:
 
 
علل  فرسایش دیواره ها
اگر جنس مصالح دیواره ها ریزدانه رسی و یا چسبنده باشد به علت نفوذپذیری کم، در زمان فروکش سیلاب، سطح آب سریع پایین آمده، امکان زهکش سریع موجود نبوده و کاهش نیروی برشی بین ذرات سبب فرو ریختن دیواره ها خواهد شد.
اگر جنس مصالح دیواره ها ریزدانه غیرچسبنده باشد در اثر برخورد امواج با دیواره ها فرسایش سطحی به وقوع می پیوندد.
در حالتی که مصالح دیواره ها انواعی از مصالح فوق باشند بالا آمدن سطح آب زیرزمینی و زهکشی آب از دیواره ها به سمت رودخانه، ذرات ریز را شسته،  باعث ریزش ذرات درشت بالایی میشود.
انواع فرسایش
فرسایش پنجه : بخش زیرین دیواره ها در اثر برخورد با امواج فرسایش پیدا کرده و بالای دیواره ها فرو می ریزند.
لغزش کناره : اگر مصالح دیواره ها از جنس ریزدانه بوده و قدرت زهکشی را بعد از فروکشی سیلاب نداشته باشد با لغزش کناره و ریزش این قسمت مواجه خواهیم بود.
لغزش سیالی : زمانی که خاک کناره ها از سیلت یا ماسه بوده و تراکم بالایی نداشته باشد در اثر اشباع شدن ریزش می کند.
راه حل های جلوگیری از فرسایش دیواره ها
روند فرسایش تاکنون در جهان به صورت مدل ریاضی در نیامده است و پی بردن به اینکه فرسایش بعدی در کجا و در چه مقطعی به وقوع خواهد پیوست جز با مطالعه رفتار طولانی مدت رودخانه از طریق تفسیر عکسهای هوایی در مقاطع زمانی مختلف و جمع آوری اطلاعات محلی از طریق افراد ذی صلاح بومی امکان پذیر نمی باشد.  ساختن مدل فیزیکی رودخانه در مقاطعی که در معرض تخریب بیشتر قرار دارند نیز می تواند اطلاعاتی کیفی به ما بدهد،  با علم به این مطالب گفتنی است که تاکنون راه حل های شناخته شده جهانی جهت جلوگیری از فرسایش دیواره ها عبارتند از: تثبیت سواحل و کانالیزه کردن.
تثبیت سواحل : بعد از تشخیص نسبی سواحل فرسایش پذیر به گونه ای  که گفته شد می توان اقدام به تثبیت سواحل به دو روش مستقیم و غیرمستقیم نمود.
روش مستقیم (ایجاد سازه های طولی ) : در این روش از سازه تثبیت کننده به طور مستقیم و به شکل پوشش بدنه بر روی ساحل استفاده می کنند. پوششهای بدنه را می توان بنا به جنس مصالح قابل دسترس در انواع گوناگون طراحی نمود به عنوان مثال یک روش معمول در اروپا و آمریکا استفاده از ماشین های قراضه و تایرهای فرسوده اتومبیل می باشد که پس از ایجاد یک شیب ملایم در ساحل آنها را به صورت آجر چینی در کنار هم قرار می دهند ولی با توجه به شرایط فعلی در ایران، استفاده از پوشش های بدنه از جنس سنگریزه (سنگ لاشه ) ، تورسنگ (گابیون )،  بلوک های بتنی و یا کیسه های مخلوط سیمان و ماسه پیشنهاد می شود.  پوشش بدنه باید حتماً قابلیت عبور زه آبهای اراضی حاشیه رودخانه را داشته باشد، در غیر این صورت در اثر اشباع شدن خاک، احتمال از بین رفتن سازه وجود دارد. در زیر پوشش بدنه باید حتماً یک لایه فیلتر از جنس شن و ماسه و یا فیلتر غشایی (ژئوتکستایل ) در نظر گرفت تا از شسته شدن مواد ریزدانه از پشت پوشش بدنه جلوگیری به عمل آید. کاشتن درختچه ها بعد از ایجاد شیب لازم در سواحل نیز یکی دیگر از راههای تثبیت سواحل رودخانه هاست.  با جمع بندی مطالب فوق تثبیت سواحل رودخانه ها به شیوه مستقیم  ( ایجاد سازه های  طولی ) را می توان به انواع زیر تقسیم بندی کرد:
       ¨         ساحل سازی توسط پوشش بدنه ای سنگریزه ای
       ¨         ساحل سازی توسط روکش تور سنگی
       ¨         ساحل سازی توسط کیسه های مخلوط ماسه و سیمان یا بتن خشک
       ¨         ساحل سازی توسط روش بیولوژیکی یا کاشتن درختچه هایی مانند توسکا
 
راه حل های شناخته شده جهانی جهت جلوگیری مستقیم از فرسایش دیواره ها عبارتند از: تثبیت سواحل و کانالیزه کردن

روش غیرمستقیم : تثبیت رودخانه ها در روش غیرمستقیم توسط احداث سازه های عرضی یا آبشکن که اپی هم نامیده می شود در طول ساحل فرسایش پذیر انجام می گیرد. در این روش یک سری آبشکن به طور متوالی و عمود بر مسیر جریان رودخانه ساخته می شوند. این آب شکن ها از یک سمت به ساحل رودخانه متصل شده و تا مسافتی در داخل بستر رودخانه به جلو می آیند. آبشکن ها بسته به نوع مصالح به کار رفته در ساختمان به انواع مختلف سنگریزه ای، گابیونی، شمع فلزی یا چوبی تقسیم می شوند.
سرعت آب هنگام برخورد با اپی ها گم شده و جریان پس از چرخش به آبشکن بعدی برخورد می کند و بدینوسیله نیروی فرسایش آب مستهلک می شود از طرفی به علت کم شدن سرعت آب، رسوبات حل شده توسط رودخانه بین هر جفت از اپی ها ته نشین شده و به مرور زمان فواصل بین اپی ها با این رسوبات پر می شود. در مورد فاصله بین اپی ها فرمول خاصی وجود ندارد البته  به  تجربه ثابت شده که فاصله بین دو آبشکن باید طوری باشد که تنها یک جریان چرخشی بین هر جفت اپی ایجاد شود و بنابراین فاصله باید یک تا دو برابر عرض متوسط رودخانه در طول فرسایش پذیر باشد. با توجه به مطالب گفته شده طول آبشکن ها نیز معمولاُ۱تا ۴ برابر فاصله بین دو آبشکن توصیه می شود. اپی ها را معمولاً با زاویه ۹۰ درجه می سازند.
آبشکن ها یا سربسته اند یا باز، در آبشکن های سربسته از نفوذ آب بر بدنه جلوگیری می شود ولی در داخل آبشکن های باز که غالباً به صورت شمع های فلزی یا چوبی هستند آب جریان دارد. از نظر نحوه جوابگویی آبشکن های سربسته در جهت تثبیت سواحل سریع تر عمل می کنند.
 
تثبیت رودخانه ها در روش غیرمستقیم توسط احداث سازه های عرضی یا آبشکن که اپی هم نامیده می‌شود در طول ساحل فرسایش پذیر انجام می‌گیرد
 
کانالیزه کردن رودخانه :
در پیچ های با درجه چرخش زیاد در رودخانه، که به این دلیل رودخانه دائماً در حال فرسایش می باشد، کانالیزه کردن رودخانه می تواند مطرح باشد. در حالت طبیعی این روند فرسایش آنقدر ادامه می یابد تا انرژی رودخانه مستهلک شود. در نتیجه ی این فرآیند دو سمت گلوگاه پیچ به مرور زمان به یکدیگر نزدیک می شوند تا در نهایت به یکدیگر متصل شوند به صورتی که پیچ به صورت یک مسیر نعل اسبی،  بیرون از مسیر اصلی و جدید رودخانه باقی می ماند. در چنین پیچ هایی راه حل کانالیزه کردن رودخانه است که جهت نیل به اهداف زیر صورت می گیرد:
_ جلوگیری از تخریب تاسیساتی که در کناره بیرونی پیچ قرار گرفته اند و تثبیت این مواضع برای جلوگیری از فعالیت مجدد آنها.
_ کنترل روند طبیعی فرسایش رودخانه جهت کنترل و هدایت درست آن برای رسیدن به اهداف پیش بینی شده.
_ کاهش هزینه تثبیت در آینده چرا که مسیر کانالیزه شده جدید به مراتب کوتاهتر از تمامی طول فرسایش پذیر پیچ می باشد.
_ افزایش بده رودخانه به علت کوتاهتر شدن مسیر و افزایش شیب بستر رودخانه.
انواع روش های کانالیزه کردن رودخانه به دو صورت زیر ممکن است:
روش اول احداث مسیر جدید یا مقطع عرضی کامل می باشد. در این روش پس از طراحی مسیر جدید مقطع عرضی کامل رودخانه با تثبیت متوسط بین رقوم دو گلوگاه پیچ احداث می شود و سپس دهانه رودخانه در مسیر قبلی با خاکریز مسدود می گردد.
روش دوم به کمک احداث کانال هادی می باشد. کانال هادی آبراهه کوچکی است که پس از مسیر یابی (طراحی مسیر جدید بر روی نقشه ) با مقطع عرضی که حداقل ده درصد از دبی طراحی را بتواند عبور دهد با خاکبرداری احداث می شود. در این حالت با توجه به فعال بودن پیچ رودخانه، مقداری از دبی جریان به مرور زمان وارد کانال هادی شده و با توجه به شیب بستر این آبراهه به مرور زمان و در اثر فرسایش عریض تر شده و ظرفیت مطلوب را جهت انحراف رودخانه به وجود می آورد. در دبی های کم چون امکان .بسته شدن کانال هادی به علت رسوب گذاری وجود دارد لذا در آغاز،  باید یک سد کوتاه خاکی طراحی شود تا مانع ورود جریان آب با سرعت کم به داخل کانال شود و در عوض در دبی های سیلابی با عبور آب از روی آن این سد کوچک شسته شده و جریان آب، مقطع عرضی واقعی خود را به مرور زمان ایجاد کند.
کنترل سیلاب:
از میان روش های کتترل سیلاب مانند احداث سد مخزنی _ آبخیز داری _ احداث سیل بند های خاکی یا بتنی و انحراف سیلاب، دو مورد آخر یعنی احداث سیل بندهای بتنی یا خاکی و انحراف سیلاب جزو مباحث مهندسی رودخانه است.
کنترل سیلاب به کمک احداث سیل بند های خاکی یا بتنی: در این روش ابتدا دبی طراحی یا در حقیقت دبی با دوره بازگشت مورد نظر انتخاب می گردد. دوره بازگشت با توجه به درجه اهمیت مورد نظر و یا ملاحظات اقتصادی انتخاب می شود.
سپس با توجه به دبی طراحی، محاسبات پروفیل سطح آب در رودخانه انجام می گیرد. این محاسبات (با توحه به حجم زیاد چنین محاسباتی ) می تواند به کمک مدلهای ریاضی جریان ماندگار انجام  گیرد که یکی از معروفترین این مدلها در کشور ما مدل ریاضی HEC-2 می باشد. این مدل ریاضی به ازای یک سری اطلاعات از وضعیت مثل شکل مقطع عرضی رودخانه در مقاطع مختلف، ضریب زبری، شرایط حدی پایین دست و غیره می تواند رقوم سطح آب بعلاوه سرعت جریان و یک سری اطلاعات دیگر از چگونگی وضعیت جریان را برای هر مقطع عرضی از رودخانه محاسبه و به صورت جداولی ارائه نماید.
با توجه به رقوم سطح آب و سرعت جریان و سایر ملاحظات و مبانی طراحی، مسیر سیل بندها در  جناحین رودخانه و ارتفاع آنها در بخش های گوناگون رودخانه تعیین و با توجه به جنس مصالح قابل دسترسی در محل، بدنه سیل بندها طراحی می گردد.
کنترل سیلاب به کمک انحراف از رودخانه: این روش در مواردی قابل استفاده است که محلی برای تخلیه سیلاب مثل دریاچه،  باتلاق و یا یک فرورفتگی بزرگ و طبیعی در حوالی منطقه مورد مطالعه وجود داشته باشد. در این روش برای صرفه جویی در احداث سیل بند در تمامی طول رودخانه در محلی مناسب،  سیلاب منحرف می گردد اما در هر حال با کسب اطمینان از این امر که محل مورد نظر، قابلیت ذخیره حجم سیلاب را دارا می باشد محل انحراف در رودخانه مشخص می گردد. سپس سیلاب مازاد بر کشش طبیعی رودخانه یا به طور طبیعی و یا به کمک یک سازه انحرافی در محل مورد نظر به داخل یک کانال سیلاب بر منحرف و سرانجام به محل دریاچه یا فرورفتگی انتقال می یابد. در این روش باید هزینه احداث سازه انحرافی و کانال سیلاب بر از هزینه های احداث سیل بند در پایین دست محل انحراف تا انتهای رودخانه ارزان تر باشد تا اجرای چنین طرحی از لحاظ اقتصادی موجه تلقی گردد.
برای فعالیت در مهندسی رودخانه تسلط بر با مباحثی چون هیدرولوژی _ هیدرولیک رودخانه ها_ مدل های هیدرولیکی _ مکانیک خاک _ سازه های هیدرولیکی نقش اساسی را ایفا می کنند.
 
 رودخانه های ایران          
رشته‌کوههای اصلی و وضع توپوگرافی آنها نقش مؤثری در رژیم بارندگی و پیدایش منابع آبهای سطحی بر عهده دارند.
 کوههای البرز و زاگرس که عمده‌ترین رشته‌کوههای ایرانند، از نظر جهت و گسترش، عامل تعیین‌کننده ریزشهای کشور بشمار می‌آیند. ریزشهای جوی که در ارتفاعات مزبور متمرکز است و بیشتر بصورت برف می‌باشد، منبع اصلی آب رودخانه‌ها بوده و سرچشمه رودخانه‌های مهم کشور را تشکیل می‌دهند. بدیهی است عامل اصلی ریزشهای جوی، جریان هوایی است که از غرب و حوضه مدیترانه بسوی فلات ایران حرکت می‌کند و بیشتر رطوبت خود را در برخورد با کوههای زاگرس و البرز از دست می‌دهد و به ریزش باران و برف در فصلهای پائیز و زمستان می‌انجامد.
بخشی از این آبها درون شکافهای آهکی کوههای زاگرس نفوذ می‌کند و چشمه‌سارهای فراوانی را پدید می‌آورد و آب رودخانه‌ها را بخصوص در فصل خشک تابستان تأمین می‌کند. غالباً بارانها و رگبارهایی که در فصل بهار در کوهپایه‌های البرز و زاگرس و دیگر کوههای کشور ریزش می‌کنند، به جاری شدن سیلهای شدید و کوتاه‌مدت می‌انجامد و طبیعتا بخشی از آبهای سطحی کشور را نیز تأمین می کنند.
 

رودخانه های مرزی ایران
کشور جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همجوار دارای مرزهای آبی متعدد و متنوعی می باشند. نزدیک به ۲۲درصد (۱۹۱۸ کیلومتر) از مرز مشترک کشور را ۲۶ رودخانه کوچک و بزرگ تشکیل می دهند. (کل مرزهای کشور حدود ۸۷۵۵کیلومتر است که از این مقدار ۲۷۰۰ کیلومتر از آن دریائی و ۴۱۳۷ کیلومتر نیز خشکی میباشد).برزگترین مرز رودخانه ای مربوط به روخانه ارس به طول ۴۷۵ کیلومتر و کوچکترین مرز رودخانه ای مربوط به رودخانه دریرج به طول تنها ۵/۲ کیلومتر و قسمتی از مرز مشترک ایران با عراق می‌باشد.تنها رودخانه مرزی قابل کشتیرانی ایران اروند رود به طول ۸۶ کیلومتر با کشور عراق می باشد.
 
 

وضعیت مهمترین رودخانه های ورودی به کشور           
به طور خلاصه مهمترین رودخانه های ورودی به کشور را می توان رودخانه های هیرمندو هریرود در شرق و ارس ، ساریسوو قره سو در غرب دانست که در ذیل به آنها پرداخته خواهند شد.
 
رودخانه هیرمند:
رودخانه هیرمند با آورد تقریبی سالانه حدود ۵/۸ میلیارد متر مکعب از کوههای غرب کابل سرچشمه گرفته و پس از طی ۱۰۵۰ کیلومتر وارد می شود در حال حاضر سهم ایران از آب رودخانه هیرمند حدود ۲۶ مترمکعب در ثانیه با حدود ۸۰۰ میلیون مترمکعب در سال است .
 
رودخانه هریرود:
رودخانه هریرود در شرق کشور با دبی متوسط سالیانه حدود ۱/۲ میلیارد مترمکعب جاری می باشد که طبق آخرین توافق انجام شده، کشور ایران حق استفاده از ۵۰% آب را دارد. میزان برداشت فعلی آب از رودخانه هریرود حدود ۱۵۰میلیون مترمکعب است و این رودخانه که حدود ۱۱۲کیلومتر از مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد پس از دریافت شاخه کشف رود از ایران خارج می شود. میزان آب خروجی از این نقطه شاید به دلیل که اهمیتی آن تاکنون گزارش نشده است ولیکن به نظر می رسد این مقدار می تواند بعنوان درصدی از آب خروجی کشور به حساب آید.
 
رودخانه های ساری سو و قره سو:
این رودخانه ها در غرب کشور و در مرز کشور ایران و ترکیه قرار دارند. پروتکلهای در خصوص بهره برداری از آب آنها بین کشور ایران و ترکیه  وجود دارد، ولی همواره بر سر اجرای آنها اختلافاتی با کشورهای مقابل وجود داشته است .
 
رودخانه ارس:
این رودخانه از کشور ترکیه سرچشمه گرفته و پس از طی ۱۰۷۰کیلومتر به دریای خزر می ریزد که ۴۷۵ کیلومتر از آن مرز بین کشور ایران با ارمنستان و آذربایجان را تشکیل می دهد. حجم آورد سالیانه ارس در قسمتهای مختلف رودخانه به دلیل اضافه شدن سرشاخه ها به آن متفاوت است. این مقدار در محل سد ارس طبق گزارشات موجود حدود ۴/۸ میلیاردر مترمکعب می باشد. بهره برداری از آب رودخانه ارس به نسبت مساوی ۵۰- ۵۰ بین ایران و کشورهای همسایه تقسیم شده است.
 
وضعیت مهمترین رودخانه های خروجی از کشور:
در این بخش نیز مهمترین رودخانه های خروجی از کشور را می توان رودخانه های شمال استان خراسان، رودخانه اترک و رودخانه های غرب کشور دانست که توضیحات اجمالی پیرامون آنها در ذیل آورده میشود.
 
شمال استان خراسان:
این رودخانه ها عمدتا به صورت متوالی از ایران سرچشمه گرفته و با آورد سالیانه حدود ۱۲۰ میلیون مترمکعب از کشور خارج می شوند حقابه ایران از آب این رودخانه ها طبق پروتکل های موجود عمدتا۵۰ –   50  می باشد از وضعیت بهره برداری از آنها در حال حاضر اطلاع دقیقی وجود ندارد .
 
رودخانه اترک:  
این رودخانه از بخش اترک خارجی که از خاک ترکمنستان سرچشمه گرفته و بزرگترین شاخه آن رودخانه سمبار است و اترک داخلی که در داخل کشور ایران جریان دارد تشکیل یافته است. این دو شاخه در محلی که نام چات تلاقی کرده و پس از طی ۸۰کیلومتر از مرز در کشور در محلی بنام داشلی برون به طرف خاک ترکمنستان تغییر مسیرداده و از طریق خاک ترکمنستان وارد دریای خزر می شود. حجم جریان سالیانه در محل چات حدود ۴۴۰میلیون مترمکعب است که ۲۲۰میلیون مترمکعب از آن سهم ایران بوده و ۸۵میلیون مترمکعب در حال حاضر در دست بهره برداری است .
 
رودخانه های غرب کشور:
این رودخانه ها را به طور کلی می توان به دو دسته رودخانه های با آبدهی کم تا متوسط و رودخانه های با آبدهی زیاد تقسیم بندی کرد.
در بخش رودخانه های با آبدهی کم تا متوسط رودخانه هائی چون قوره تو، کنگیر، میمه ، دویرج و … وجود دارند که عموما از ایران سرچشمه گرفته و به صورت متوالی می‌باشند. رودخانه هائی که خط مرز دو کشور را قطع می کنند متوالی و رودخانه های در امتداد مرز دو کشور را محاذی می گویند
پروتکلهای موجود بهره برداری از آبها اغلب به میزان ۵۰ –  50 می باشد.
در بخش رودخانه های با آبدهی زیاد رودخانه های ذاب و سیروان  قرار دارند رودخانه های ذاب و سیروان مجموعا آورد متوسط سالیانه حدود ۳-۴ میلیارد مترمکعب را از کشور خارج کرده و هیچگونه پروتکلی جهت بهره برداری از آب آنها با کشور مقابل وجود ندارد.
 
 
رودخانه آستارا جای:
این رودخانه از ارتباطات مشترک در کشور ایران و آذربایجان در شمال غربی ایران سرچشمه گرفته آورد سالیانه أی حدود ۷۰ میلیون مترمکعب را جمع آوری و به دریای خزر می ریزد. این رودخانه در قسمت اعظمی از طول کوتاه خود مرز دو کشور را تشکیل می دهد و تاکنون نیز پروتکل رسمی در خصوص بهره برداری از آب آن بین دو کشور منعقد نشده است.

 
تقسیم‌بندی رودهای کشور
‍          رودهای ایران از نظر زهکشی به دوازده حوضه به شرح زیر تقسیم می‌گردند:
۱- حوضه دریای خزر
۲- حوضه خلیج فارس و دریای عمان
۳-حوضه دریاچه ارومیه
۴- حوضه دریاچه نمک قم
۵- حوضه اصفهان و سیرجان
۶- حوضه نیریز یا بختگان
۷- حوضه جازموریان
۸- حوضه دشت کویر
۹- حوضه کویر لوت
۱۰- حوضه اردستان و یزد و کرمان
۱۲- حوضه خاوری یا هامون
۱- حوضه دریای خزر 
رودخانه‌های این حوضه که مساحت آن به ۱۷۳،۳۰۰ کیلومتر مربع می‌رسد به سوی دریای خزر جریان دارند. حوضه مزبور دارای شیب زیاد بوده و بیشترین اختلاف ارتفاع حوضه‌های کشور را که بالغ بر ۵۵۰۰ متر است، به خود اختصاص داده است. به همین مناسبت رودخانه‌های ارس، سفیدرود، هراز و اترک که دارای حوضه‌های آبریز کوهستانی پهناوری هستند، از طول کم و شیب زیاد برخوردار هستند و حوضه آبریز آنها غالباً از جنگل پوشیده است.
از آنجائی که ریزشهای جوی سالانه این حوضه غالباً بصورت باران می‌باشد، از این رو آب شدن برفهای زمستانی تأثیر چندانی در تأمین آب روخانه‌های آن ندارد و پوشش گیاهی متراکم که در غالب اراضی این حوضه به چشم می‌خورد، موجب تعدیل جریان آب آنها می‌گردد. بطور کلی تغییرات روزانه آبدهی رودخانه‌های این حوضه زیاد است و توزیع فصلی آنها دستخوش تغییرات چندانی نیست.
رودخانه‌های ارس، سفیدرود، هراز و اترک از نظر وسعت حوضه آبریز و ویژگیهای اقلیمی و کلیماتولوژی با دیگر رودخانه‌های حوضه دریای خزر متفاوت هستند و آب آنها عمدتاً از ذوب تدریجی برفهای زمستانی تأمین می‌گردد. افزون بر آن چشمه‌سارهای فراوانی که از فرو رفتن ریزشهای سالانه به ویژه در ارتفاعات پدید آمده‌اند، بر نظم آبدهی آنها کمک می‌کند.
در حوضه‌های دریای خزر سیزده رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع وجود دارد که ارس و سفیدرود بزرگترین آنها محسوب می‌گردند. رودخانه‌های این حوضه از نظر رژیم آبدهی به سه گروه تقسیم می‌گردند:

الف- رودخانه‌هایی که دارای حوضه آبریز وسیع کوهستانی هستند و بیش از نیمی از ریزشهای جوی آنها را برف تشکیل می‌دهد. این رودخانه‌ها در اثر ذوب برف در فصل بهار پر آب می‌گردند و بر عکس آبدهی آنها در فصل تابستان به کمترین میزان خود می‌رسد. رودخانه‌های ارس، سفیدرود، هراز و اترک از این گروه بشمار می‌آیند.
ب- رودخانه‌هایی که بخشی از حوضه آبریز آنها را نواحی کوهستانی مرتفع و بخشی دیگر را نواحی کم‌ارتفاع مشرف به دریای خزر تشکیل می‌دهد. رژیم این رودخانه‌ها تحت تأثیر ریزش توأم برف نواحی کوهستانی و باران مناطق کم‌ارتفاع قرار دارد و در مقایسه با رودخانه‌های گروه الف، از توزیع فصلی یکنواخت‌تری برخوردارند. رودخانه‌هایی چون گرگان، تجن، تالار، پل‌رود و شفارود جزو این گروه بشمار می‌آیند.
ج -خانه‌هایی که قسمت عمده حوضه آبریز آنها را مناطق جنگلی تشکیل می‌دهد و عمدتاً از ریزش باران تغذیه می‌گردند. این رودخانه‌ها بیشتر سیلابی هستند و از جریان آب دائمی ناچیزی برخوردارند و آبدهی فصلی تقریباً متعادلی دارند. کلیه رودخانه‌های کوچک این حوضه، جزو این دسته محسوب می‌گردند.
۲- حوضه خلیج فارس و دریای عمان 
این حوضه با مساحت ۴۳۷،۱۵۰ کیلومتر مربع یکی از پهناورترین حوضه‌های ایران محسوب می‌گردد و رودخانه‌های واقع در باختر و جنوب باختری و جنوب آب‌پخشان کوههای زاگرس و بشاگرد و بلوچستان را در بر می‌گیرد.
در حوضه خلیج فارس و دریای عمان جمعاً ۲۹ رودخانه با مساحت آبریز بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر مربع وجود دارد که یا به درون کشور عراق جریان می‌یابند و پس از پیوستن به رودخانه دجله به خلیج فارس می‌ریزند و یا بطور مستقیم به خلیج مزبور و یا دریای عمان وارد می‌گردند.
بزگترین رودخانه‌های این حوضه به ترتیب از شمال تا جنوب خاوری عبارتند از: سیروان، کرخه، کارون، جراحی، زهره، هله، موند، کل، میناب و سرباز.
رودخانه‌های این حوضه از نظر رژیم بارندگی و جریان آب به سه گروه زیر تقسیم می‌گردند:
الف- دامنه‌های غربی و جنوب غربی زاگرس: در بلندیهای این ناحیه که جزو مناطق پر باران کشور بشمار می‌رود، قسمت عمده ریزش در فصلهای پائیز و زمستان بصورت برف است و آب شدن آنها که از اواخر فصل زمستان آغاز می‌گردد و تا اواخر بهار ادامه می‌یابد، بخش عمده آب سالانه رودخانه‌های آن را تأمین می‌کند و در تابستان به تغذیه از آب چشمه‌سارها و زه‌کشی‌های زیرزمینی منحصر می‌شود و بالطبع از آبدهی آنها بطور منظم کاسته می‌گردد. باران‌هایی که گاه در اواخر زمستان و اوایل بهار ریزش می‌کنند به آب شدن برفها سرعت می‌بخشند و سیلابهای بزرگی را به ویژه در دشت خوزستان جاری می‌سازند. مهمترین رودخانه‌های این گروه که حدود سی درصد منابع آب سطحی کشور را به خود اختصاص داده‌اند، عبارتند از: زاب کوچک، سیروان، کرخه، دز، کارون، جراحی و زهره.
ب- جنوب استان فارس و هرمزگان: رودخانه‌های این حوضه عمدتاً از ریزش باران تغذیه می‌شوند و ذوب برف در تأمین آب آنها اثر چندانی ندارد، به همین جهت این رودخانه‌ها بیشتر حالت سیلابی دارند و حجم آب آنها از میزان بارندگی سالانه که بیشتر در پاییز و زمستان ریزش می‌کند، پیروی می‌نماید. مهمترین رودخانه‌های این گروه عبارتند از موند و کل و میناب که با وجود پهنه شایان توجه حوضه از بارندگی ناچیزی برخوردارند و آبدهی قابل توجهی ندارند.
ج-پخشان‌های مشرف به کرانه‌های دریای عمان: رودخانه‌های این حوضه کلاً سیلابی هستند و رفتار نامنظمی دارند و علاوه بر دگرگونیهای فصلی از تغییرات سالانه قابل توجهی نیز برخوردارند. (بطور نمونه آمارهای درازمدتی که از وضع بارندگی جاسک موجود است، میزان بارندگی سالانه شهرستان مزبور را بین صفر تا ۴۱۲ میلی‌متر نشان می‌دهد). بارندگیهای این منطقه معمولاً در چند نویت و با شدت زیاد روی می‌دهد و سیلابهای بزرگ و کوتاه‌مدتی را در رودخانه‌های این منطقه به راه می‌اندازد و در بقیه فصلهای سال آنها را به خشکرودهای ناقابلی که اندک آب آنها به تراوش چشمه‌سارهای معدود و زهکشیهای زیرزمینی غیر‌قابل توجه بستگی دارد، مبدل می‌سازد. رودخانه‌های سرباز و کاجو و کهیر و جگین از این گونه رودخانه‌ها بشمار می‌آیند.
  3- حوضه دریاچه ارومیه     
مساحت این حوضه ۵۰،۸۵۰ کیلومتر مربع است و رودخانه‌های آن کلاً به دریاچه ارومیه می‌ریزند. آب این رودخانه‌ها که از باران و برف تأمین می‌گردد، عمدتاً در فصل بهار جریان دارد و در تابستان‌ها از حجم آن به میزان قابل توجهی کاسته می‌شود. در این حوضه هشت رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع وجود دارد و زرینه‌رود بزرگترین و مهمترین آنها بشمار می‌آید.
 
۴- حوضه دریاچه نمک قم  
مساحت این حوضه ۸۹،۶۵۰ کیلومتر مربع است و آبهای سطحی آن کلاً به دریاچه نمک قم می‌ریزد و بخش بسیار ناچیز و کوچکی از آن نیز به دریاچه حوض‌سلطان و کویر میغان و دشت جنوبی قزوین وارد می‌گردد. رودخانه‌های جاجرود، کرج، شور، قره‌چای و قمرود که از آب شدن برفهای زمستانی ریخته شده در ارتفاعات تأمین می‌گردد، در این حوضه جای دارند. آبدهی این رودخانه‌ها در فصل بهار به حداکثر می‌رسد و در در دیگر فصلهای سال به ویژه تابستان به چشمه‌سارها و زهکشیهای زیرزمینی منحصر می‌شود. در این حوضه شش رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع وجود دارد که رودخانه شور و قره‌چای و قمرود بزرگترین آنها محسوب می‌شوند.
 
۵- حوضه اصفهان و سیرجان  
این حوضه که از حوضه‌های کوچک باتلاق گاوخونی، کویر ابرکوه، شوره‌زار مروس و کویر سیرجان تشکیل یافته است، دارای ۹۰،۷۰۰ کیلومتر مربع مساحت است و زاینده‌رود بزرگترین رودخانه آن بشمار می‌آید. آب این رودخانه از ذوب شدن برفهائی که در پائیز و زمستان در کوهستانهای باختری استان اصفهان و شمال استان چهار‌ محال و بختیاری باریده است تأمین می‌گردد و بهمین مناسبت آبدهی آن طبیعتاً در فصل بهار به حداکثر خود می‌رسد. احداث تونل کوهرنگ و انتقال آب کوهرنگ به زاینده‌رود بر حجم آب آن افزوده و رفتار آن را تقریباً منظم ساخته است.
کمبود بارندگی به ویژه در بخشهای جنوبی و خاوری این حوضه، دیگر رودخانه‌های آن را از اهمیت انداخته و غالب آنها را به رودخانه‌های فصلی و خشکرودها و مسیلهای چندی مبدل ساخته است.
 
۶- حوضه نیریز یا بختگان  
این حوضه با مساحت ۳۱،۰۰۰ کیلومتر مربع از حوضه‌های فرعی دریاچه کافتر، دریاچه بختگان و دریاچه مهارلو تشکیل می‌یابد و رودخانه کر مهمترین رود این منطقه محسوب می‌شود. آب این رودخانه از ذوب برفهایی که در فصل پائیز و زمستان در ارتفاعات شمالی و شمال باختری استان فارس باریده‌اند تأمین می‌شود و به همین دلیل میزان آب آن در فصل بهار به حداکثر می‌رسد و در فصل تابستان بطور چشمگیری کاهش می‌یابد. کمبود ریزشهای جوی موجب گردیده تا دیگر رودخانه‌های این حوضه به رودهای فصلی کم‌اهمیت و خشکرود و مسیلهای کوچک چندی مبدل گردند.
 
۷- حوضه جازموریان  
این حوضه با مساحتی برابر ۶۹،۶۰۰ کیلومتر مربع در جنوب خاوری ایران و بین رشته‌کوههای بشاگرد (در جنوب) و جبال بارز (در شمال) جای دارد و آبهای سطحی آن کلاً به هامون جزموریان می‌ریزد. در این حوضه پنج رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع وجود دارد که هلیل‌رود بزرگترین آنهاست. حجم آب این رودخانه تابع ذوب شدن برفهای انباشته شده در کوههای استان کرمان و ریزش باران است و غالباً سیلاب بزرگی در آن جریان می‌یابد. کمبود ریزشهای جوی و بالا بودن درجه حرارت و میزان تبخیر، دیگر رودهای این حوضه را به صورت رودهای کم‌آب فصلی و خشکرود و مسیل در‌آورده است.
  8- حوضه دشت کویر  
این حوضه از حوضه‌های کوچکتری چون کویر حاج علی‌قلی، کویر نمک و دشت گناباد تشکیل می‌یابد و مساحت آن به ۲۲۷،۴۰۰ کیلومتر مربع بالغ می‌گردد. حوضه دشت کویر یکی از کم‌باران‌ترین و خشک‌ترین مناطق کشور است و به همین دلیل رودخانه‌های مهم و قابل توجهی در آن دیده نمی‌شود.
از رودخانه‌های قابل توجه این حوضه به حبله‌رود و کال‌شور جاجرم که یکی از طویل‌ترین رودخانه‌های ایران است، می‌توان اشاره نمود.
 9- حوزه کویر لوت  
مساحت این حوضه که کم‌باران‌ترین و خشک‌ترین حوضه‌های ایران است به۱۹۹،۰۰۰ کیلومتر مربع بالغ می‌گردد و از مهمترین رودخانه‌های آن که کلاً سیلابی و فصلی هستند می‌توان به رودخانه تهرود واقع در استان کرمان اشاره کرد.
حوضه کویر لوت از حوضه‌های کوچک‌تری چون نمکزار طبس، دغ محمد‌آباد، کویر ساغند، شوره‌زارهای شمال خاوری شهرستان بافق و کویر سرجنگل تشکیل یافته است.
 
۱۰- حوضه اردستان و یزد و کرمان  
این حوضه که با مساحت ۹۹،۸۰۰ کیلومتر مربع یکی از خشک‌ترین و بی‌آب‌ترین حوضه‌های ایران بشمار می‌آید، از حوضه‌های کوچک‌تری چون دغ‌سرخ، کویر سیاه‌کو، کویر درانجیر، دشت جنوب خاوری یزد، شنزار کشکوئیه، دشت کویرات و شنزارهای جنوب کرمان تشکیل یافته است.
رودخانه‌های این حوضه تحت تأثیر بارندگیهای نامنظم، حالت سیلابی دارند و در تمام فصلهای سال خشک و بی‌آب هستند.
 
۱۱- حوضه صحرای قره‌قوم  
مساحت این حوضه ۴۳،۵۵۰ کیلومتر مربع است و یکی از حوضه‌های کم‌باران ایران محسوب می‌گردد. به همین مناسبت رودهای آن حالت سیلابی و فصلی دارند و رودهای کشف‌رود و جام‌رود از مهمترین آنها بشمار می‌آیند. هری‌رود نیز که رودخانه اصلی این حوضه محسوب می‌شود، از ارتفاعات مرکزی افغانستان سرچشمه می‌گیرد و پس از طی بخشی از مرز ایران و افغانستان به این حوضه می‌ریزد.
 
۱۲- حوضه خاوری یا هامون  
مساحت این حوضه ۱۰۹،۸۵۰ کیلومتر مربع است و از حوضه‌های کوچک‌تری چون نمکزار خواف، دغ‌ شکافته، دغ بالا، دغ پترگان، دغ توندی، دریاچه نمکزار، دریاچه هامون صابری، لورگ‌شتران، دریاچه هامون، هامون گودزره، دریاچه کرگی، هامون ماشکل و نمکزارکپ تشکیل یافته است. این حوضه نیز از جمله کم‌باران‌ترین و خشک‌ترین حوضه‌های ایران محسوب می‌شود و رودهای هیرمند و ماشکل مهمترین رودهای آن بشمار می‌آیند.
غیر از رودخانه هیرمند که از کوههای بابا، در خاک افغانستان سرچشمه می‌گیرد، سایر رودخانه‌های این حوضه فصلی و سیلابی هستند و اهمیت چندانی ندارند.

فهرست و مشخصات کلی رودخانه های کشور
      
نام استان    ردیف    نام رودخانه    مساحت حوضه آبخیز
(کیلومترمربع)    طول رودخانه (کیلومتر)‌    دبی متوسط
(مترمکعب بر ثانیه)
اصفهان    1    خوانسار    90    40     
    2    شورمبارکه    130    70     
    3    گازرگاه    105    45     
    4    مرغاب    90    40     
    5    زاینده رود    27100    405    1053
آذربایجان غربی    1    الند    781    53     
    2    زرینه رود    11850    302    1813
    3    سیمینه رود    4000    173    574
    4    قطور چای    8600    200    470
    5    نازلوچای    1975    95    413
آذربایجان شرقی    1    آجی چای    7432    77     
    2    آیدوغموش    1500    132    183
    3    ارس    39050    910    5700
    4    اهرچای    3035    132    160
    5    بالهارود    1643    75     
    6    صوفی چای    754    55    110
ایلام    1    چرداول    2522    203     
    2    چنگوله    1200    84     
    3    دره شهر    35    15     
    4    دویرج    1208    188    156
    5    سیمره               
    6    کنجانچم    2400    90     
    7    کنگیر    1110    100     
    8    میمه    2800    145     
مازندران    1    اترک    27546    214     
    2    بابلرود    1430    67/5     
    3    چالکرود    420/63    37     
    4    چالوس    555    50     
    5    خیرود    210    26     
    6    صفارود    140    21     
    7    تالار    2478    121     
    8    گرگانرود    10660    260     
هرمزگان    1    جاماش    1048    118     
    2    جغین    3225    67/5     
    3    حاجی آباد    788    65     
    4    کل    39500    360     
    5    میناب    6900    240     
چهار محال و بختیاری    1    ارمند کارون    9983    198/5     
    2    بازفت    2169    162/2     
    3    خرسان    8926    242     
    4    کیار    1520    105/1     
بوشهر    1    دالکی    5800    170    444
    2    شاهپور    3990    300     
    3    شورمبارکه    1500    70     
    4    مند    38550    685    1378
    5    حله    10350    230    170
تهران    1    قمرود    14200    288    150
    2    گلابدره    20    4     
    3    جاجرود    2600    140    253
    4    کرج    2800    245    499
    5    سولقان         33    88
خراسان    1    اترک    560    36     
    2    قره تیکان    871/94    58     
    3    کشف رود    16200    300    67
خوزستان    1    زهره    3096    140     
    2    دز    17813    510     
    3    کارون    60737    800     
    4    کرخه    43183    900     
    5    مارون    5375    422     
    6    هندیجان    13073    415     
زنجان    1    شاهرود    848    44/5     
    2    قزل اوزن    50000    223     
    3    زنجانرود    4500    142    195
سمنان    1    حبله رود    3209    10     
    2    دامغان    1310    20     
    3    چشمه علی         65     
سیتان و بلوچستان    1    سرباز    8910    212/5     
    2    کاجو    3750    475     
    3    ماشکید    16850    240     
    4    هیرمند         1390    2200
فارس    1    دالکی    5210    150     
    2    کر    16500    280    610
کردستان    1    قشلاق    19125    45     
    2    تلوار    38312    60     
    3    زریوار    15000    20     
    4    قزلجه سو    980    25     
    5    گاورود    215625    125     
کرمان    1    آببخشاء    1123/6    57/5     
    2    آبدر    26/9    10     
    3    شور جیرفت    1297/5    79     
    4    هلیل    7600    350     
لرستان    1    تیره و سیلاخور    2400    78/5     
    2    خرم آباد    1590    49/7     
    3    کشکان    9120    230/5     
گیلان    1    سفیدرود    58250    765     
    2    آستاراچای         33     
    3    پلرود    2000    82     
مرکزی    1    قره چای    9060    302     
    2    مزلقان    300    40     
همدان    1    گاماسیاب    7770    270     
یزد    1    آویج    201    30     
    2    ندوشن    1108    57     
    3    میانکوه    657    42/7     
     

منبع: وزارت نیرو

بهره برداری از مصالح رودخانه ای
امروزه در سرتاسر جهان و از جمله در ایران، ا نواع مصالح رودخانه ای‌ ‌‌‌ شامل شن و ماسه ، قلوه سنگ و مصالح ریز دانه در زندگی بشر و بویژه در فعالیتهای عمرانی و صنعتی کاربردهای مختلفی پیدا کرده است و روزانه هزاران تن از انواع این مصالح از بستر و کناره های رودخانه های مختلف کشور حفاری و برداشت میگردد. زمینه های استفاده متفاوتی را میتوان برای مصالح رودخانه ای ذکر نمود که از جمله آنها تولید بتن است و میتوان گفت تقریباً  75 در صد بتن را شن و ماسه تشکیل میدهد. امروزه در احداث ابنیه های ساختمانها، سدها ، پلها و راهها بطور گسترده از بتن استفاده میگردد. در راه سازی نیز از زیرسازی آن تا آسفالت رویه جاده ها شن و ماسه بعنوان ارکان اصلی ساخت شناخته میشود.در احداث خاکریزها ، فیلترها و صنایعی همچون شیشه سازی ، موزائیک سازی و … نیز استفاده از شن و ماسه کاربرد فراوانی دارد. شن و ماسه رودخانه ای که در معرض انتقال ممتد در آب بوده اند منابع مشخصاً  مطلوبی از مصالح هستند زیرا مواد ضعیف و سست آنها توسط سایش حذف و شن و ماسه بادوام، گردشده و با دانه بندی مناسب بجا گذاشته است. همین امـر باعث گردیــده که این منابـع نیاز بـه فرآگیری کمتــری داشته و از طرفــی سهل الوصول بودن آن و نزدیکی به جاده های حمل و نقل و محل مصرف که نهایتاً بالا بردن ارزش اقتصادی آن را رقم میزند از جمله دلایلی است که استفاده روزافزون آن را نسبت به مصالح کوهی بدنبال داشته است.
 
 

مکانهای ترسیب شن و ماسه در رودخانه ها
پس از اینکه ذرات سنگی بر اثر هوازدگی از سنگ مادر جدا شدند توسط عوامل مختلفی  که مهمترین آن آب است به پایین دست حمل میشوند افزایش مقدار آب و سرعت جریان دو عامل مهم در بالابردن ظرفیت حمل رودخانه به شمار می آیند از اینرو در هرجا انرژی رود کاهش یابد آنچه را که دیگر قادر به حملش نیست ترسیب خواهد نمود.در چنین شرایطی ابتدا ذرات درشت تر و بعد بتدریج ریزتر ته نشین میشود.
در نواحی کوهستانی حجم مواد رسوب شده توسط رودخانه کم و ذرات درشت و گوشه دارند و در قسمتهای پایانی رود به علت انرژی کم آب عمدتاً لای و رس است بنابراین معمولاً قسمتهای میانی رود مکانهای مناسبی از شن و ماسه را در خود جای میدهد.
آبرفتهای بستر رود را علاوه بر کف رودهای فعلی در شاخه های قدیمی رود که امروزه کاملاً خشک است و نیز مسیل ها میتوان یافت. در مکانهایی که رودخانه به دریاچه طبیعی یا مصنوعی مثل سدها برخورد میکند و یا در محل تقاطع رودخانه های فرعی به اصلی عموماً منابع غنی از شن و ماسه را میتوان جستجو نمود . از مکانهای مناسب دیگر مخروط افکنه ها میباشد که محل ورود رودخانه از کوهستان به دشت است. همچنین در طرف محدب قوسهای داخلی به دلیل سرعت کم آب در آنها ترسیب شن و ماسه به راحتی انجام می پذیرد.
اثرات برداشت صحیح شن و ماسه از رودخانه ها
اعمال مدیریت صحیح و مناسب در برداشت شن و ماسه از رودخانه ها میتواند در احیاء رودخانه آثار مثبتی فراوانی داشته باشد که ذیلاً به مهمترین آنها اشاره میشود.
برداشت شن و ماسه از قوس داخلی رودخانه باعث میشود که جهت جریان به سمت قوس داخلی متمایل شده و از تند شدن قوس دهانه ها جلوگیری شود. ضمناً با اینکه ظرفیت عبور سیلاب افزایش یافته و عدم جابجایی عرضی و نهایتاً پایداری بستر را خواهیم داشت.
استخراج شن و ماسه از جزایر رسوبی کوچک که عمدتاً در رودخانه های شریانی و یا پشت بندهای انحرافی اتفاق می افتد در نهایت حذف این جزایر را بدنبال دارد که با این کار ضمن کاهش ضریب زبری و افزایش سطح مقطع افزایش ظرفیت عبور سیلاب را خواهیم داشت.
برداشت از محـل برخورد شاخه های فرعی بـه اصلی در صورت انجام شدن ، از چنـد شاخه ای شدن رود فرعی جلوگیـری خواهد کرد. برداشت مصالح از بالادست پلها و گاهـاً دهانه آنها از جمله مواردی است که برای محافظت از پلها ضروری بنظر میرسد.
هنگام مدیریت برداشت مصالح ساختمانی علاوه بر ملحوظ داشتن چگونگی برداشتکه کمتریت تغییرات را در رودخانه و پیرامون آن وارد میکند باید جهت ساماندهیرودخانه نقاط مناسب برداشت را نیز مد نظر قرار دهیم.
آثار منفی برداشت شن و ماسه از رودخانه
 برداشت بی رویه و غیر فنی مصالح ساختمانی از رودخانه ها که نوعی دخل وتصرف در آن به شمار می آید ، آثار منفی فراوانی را به دنبال دارد. بسته به حجم و میزان برداشت و نیز روش، زمان و مکان برداشت آنها میتواند در ابعاد هیدرولیکی، مرفولوژی، زیست محیطی و اقتصادی نمایان گردد.این تغییرات محدود به محل استخراج و برداشت نیست بلکه کیلومترها بالاتر و پایین تر از آن ظاهر میشود. برداشت مصالح رودخانه ای موجب ایجاد حفره هایی در بستر شده و با بهم خوردن تعادل رسوبات رودخانه سیب میشود که ظرفیت حمل رودخانه را در پایین دست گودال بیشتر کرده و موجبات کف کنی آن را فراهم آورد و این تغیییر،  پارامترهایی نظیر شیب بستر و عمق جریان را دستخوش تغییر میکند. در حالتی که عمق برداشت به گونه ای باشد که جریان آبشاری در گودال بوجود آید این فرسایش میتواند پس رونده شده و بالا دست گودال را نیز تهدید میکند. حفاری حاشیه رودخانه نیز موجب انحراف آب به این قسمت و فرسایش کناره های رودخانه شده که این تغییرات آثار سوئی بر پلها و ابنیه های احداثی برروی رودخانه خواهد گذاشت. همچنین برداشت شن و ماسه تعلیق مواد رسوبی بستر را بدنبال دارد که بر روی آبزیان رودخانه اثرات منفی شدیدی ایجاد خواهد نمود. نمودار ۱ اثرات برداشت بی رویه مصالح رودخانه ای را درتمامی ابعاد بخوبی نمایش میدهد. در نمودار ۲ نیز چگونگی اثرگذاری برداشت شن و ماسه بر تشدید خسارات سیل آورده شده است.