کاربرد رنگهای گیاهی در رنگرزی الیاف

اهمیت رنگهای گیاهی
مسلم است که رنگ آمیزی در میان مردم فلات ایران سابقه دیرینه دارد، هر چند که از نقطه آغاز بی خبریم و قادر نیستیم به دقت نخستین جماعتی را که در این فلات به کار رنگ آمیزی پرداختند مشخص کنیم.
    اما می توان گفت اقوام اولیه در برخورد با گیاهانی که دارای مواد و مایعات رنگین بوده اند توانسته اند وسایل خاصی از لوازم زندگی را رنگ آمیزی کنند. به علاوه، با توجه به مدارک باستان شناسی و مردم شناسی در خودآرایی نیز این رنگها را به کار می برده اند. این مردمان تن و روی مردگان خود را نیز با رنگ زینت می بخشیدند تا آنان را هر چه با شکوهتر به جهان دیگر روانه کنند و این رسم دیرزمانی پیش، تا هزاره سوم ق.م.، در ایران، خاصه در نواحی « سیلک » کاشان، معمول بود.
    بدیهی است که رغبت خاص جماعات بدوی به رنگ آمیزی لوازم زندگی و همچنین خودآرایی، آنان را به تلاش برای بدست آوردن مواد رنگین برانگیخته است، ولی مشخص نیست چه مدت طول کشید تا برخورد تصادفی با ماده رنگین گیاهی و طبیعی به شناخت رنگها و استفاده مداوم از آنها منتهی شود.
با گذشت زمان و رسیدن به عصر حاضر پای رنگهای شیمیایی به ایران بازشد و این تجربه نخستین بار با استفاده از رنگهای جوهری و گروهی از رنگهای اسیدی قوی، که در برابر نور و شستشو دوام زیادی ندارند، به کار گرفته شد و در نتیجه برای همگان این باور پدید آمد که کیفیت رنگهای گیاهی از رنگهای شیمیایی بهتر و مناسب تر است، هر چند که تهیه رنگهای گیاهی دشوارتر است.
بنابراین، بسیاری از صاحب نظران و دست اندرکاران فرش بر این باورند که رنگهای شیمیایی دارای ثبات خوبی در برابر نور و شستشو و سایش نیستند، در صورتی که رنگهای طبیعی و گیاهی از این ثبات برخوردارند.

 

 
کاربرد رنگهای گیاهی در هنرهای دستی ایران
سیلان وقفه ناپذیر رنگ در هنر ایران در ابعاد گوناگونی جلوه گر می شود. طراوت و شفافیت رنگ و تنوع و غنای رنگ آمیزی بیش از هر ویژگی دیگر از مشخصات هنر ایران است.
نساجی و قالی بافی از جمله هنرهایی هستند که توانگری و تنوع رنگ در هنر ایران به بارزترین نحو و به شیوه های گونه گون به نمایش می گذارند. در این دو رشته از صنایع دستی روش رنگرزی به طور کلی یکسان است، اما از برخی جنبه ها تفاوتهایی نیز در آن به چشم می خورد.
ما در اینجا، از لحاظ رنگرزی، الیاف را به دو دسته منسوجات و زیراندازها تقسیم می کنیم. جز در مواردی خاص، معمولاً الیاف ظریفتر برای تهیه منسوجات بکار می روند و الیاف با تاب بیشتر برای تهیه زیداندازهایی که به شیوه های گره بافی، پودمانی و پودپیچی تولید می شوند. برای رنگرزی الیافی که دارای تاب بیشتر هستند دقت بیشتری لازم است.
الف- منسوجات
منسوجات ایرانی شامل نمونه های زیر است:
زری بافی: بافت پارچه های ظریف ابریشمی با استفاده از الیاف تابیده شده با طلا و نقره.
مخمل: نوعی پارچه پرزدار ابریشمین.
گلابتون: یکی از انواع مخمل ایرانی است که شهرت جهانی دارد و دارای نقوشی است که با الیاف تابیده شده با طلا و نقره بافته می شود. کاشان از دیرباز به بافت این نوع مخمل شهرت داشته است. از انواع دیگر آن نوعی مخمل برجسته است که به همین نام شناخته می شود. احتمالاً مخمل برجسته مایه الهام بافت قالی برجسته بوده است.
ترمه: نوعی پارچه ظریف پشمی با نقوش بسیار زیبای رنگین. این پارچه ظریف گاهی با الیاف ابریشم نیز بافته می شد. در حال حاضر ترمه ماشینی که با الیاف ویسکوز بافته می شود جای ترمه دستی قدیمی را گرفته است.
دارایی: از پارچه هایی که به شیوه گره رنگی است و رنگرزی الیاف آن به روش سرد انجام می گیرد.
انواع سوزندوزیهایی که برای دوختن بر روی پارچه ها از الیاف رنگین استفاده می کنند در همین دسته قرار می گیرند.
ب- زیراندازها
همچنانکه گفته شد برای تهیه زیراندازها از الیافی استفاده می شود که دارای تاب بیشتری هستند. انواع زیراندازها عبارتنداز: فرش، گبه، جاجیم، گلیم، جوال، خورجین.
برخی از اجناسی که بیشتر مورد استفاد، عشایر و چادرنشینان است در این دسته قرار می گیرند، از جمله: سفره، رختخواب پیچ، روزینی و بافته هایی که برای تزیین اشیایی مانند نمکدان یا قاشقدان یا چارپایانی چون اسب و شتر به کار می روند، مانند چنته و جل.
رنگرزی الیاف انواع منسوجات و زیراندازها، به استثنای دارایی، اغلب به شیوه گرم انجام می گیرد. اما به طور کلی هدف آن است که رنگ در الیاف نبافته رسوخ کند و به اصطلاح به « خورد لیف » برود، ولو آنکه در حمام سرد قرار گیرد.

 
دلایل اقتصادی استفاده از رنگهای گیاهی
استفاده از رنگهای گیاهی نتایج اقتصادی و اجتماعی متعددی در پی خواهد داشت که مهمترین آنها عبارتند از:
۱٫    توسعه و احیای زمینهای بایر و کشت گیاهانی که مصارف صنعتی دارند:
پهنه اقلیی ایران، که به عبارتی به سرزمین چهارفصل موسوم است، و گوناگونی طبیعت و آب و هوا زمینه ای را پدید آورده است که گونه های مختلفی از گیاهان می توانند در آن رشد و نمو یابند. پشتوانه دانش استفاده از مواد طبیعی، به عبارت دیگر گنجینه های اطلاعات در زمینه مصارف گوناگون دارویی، خوراکی  صنعتی گیاهان از منابع ارزشمند دیگری است که می تواند امکان بهره مندی ما را از نعمتهای طبیعی این سرزمین پهناور گسترش دهد. ولی متأسفانه همچنان که در فصلهای گذشته اشاره شد روشهای غلط و بکارگیری مواد نامرغوب و سودجویی سوداگران عرصه را برای استفاده از مواد طبیعی تنگ کرد. اما با برنامه ریزی صحیح و اتخاذ سیاست توسعه پایدار، بر مبنای شناخت عمیق امکانات و ظرفیتهای موجود جامعه، می توان در درازمدت به احیای زمینهای بایر پرداخت و کاشت گیاهان پرارزش صنعتی را، که اکنون در معرض نابودی قرار گرفته اند، ترویج کرد و گسترش داد.
۲٫    ایجاد اشتغال:
در جامعه ایران به علت رشد جمعیت و فراوانی نیروی جوان می توان، با اتخاذ روشهای اصولی، از این نیروی فعال در احیای زمینهای بایر و یا کشت گیاهان صنعتی بهره مند شد. تولید و برنامه ریزی به نیروی فعال و کارآمد نیازمند است و سیاستگذاران می توانند با ترویج و تشویق کشت گیاهان صنعتی عرصه ای برای اشتغال جوانان فراهم آورند.
۳٫    جلوگیری از آلودگیهای ناشی از کاربرد مواد شیمیایی:
گسترش کشت گیاهان صنعتی، علاوه بر مزایای افزایش فضای سبز و کاهش آلودگی هوا، در کاستن از مصرف مواد شیمیایی آلاینده نیز به نحوی مستقیم مؤثر است و می تواند به عامل مهمی در حفظ سلامت محیط زیست مبدل شود. از نظر بهداشت فردی نیز کار با مواد طبیعی از بروز بیماریهای پوستی و تنفسی ناشی از مواد شیمیایی پیشگیری می کند و خطر سرطان زایی را به حداقل می رساند.
۴٫    صرفه جویی ارزی و ارزش صادراتی:
فرش و سایر دستبافتهای ایرانی، بعد از نفت مهمترین اقلام صادراتی کشور ما را تشکیل می دهند. از این رو، گسترش تولید مواد اولیه آنها در داخل کشور، با توجه به کیفیت مرغوب رنگهای طبیعی، از یک سو می تواند از خروج ارز برای تهیه رنگهای شیمیایی تا حدود زیادی بکاهد، و از سوی دیگر بازار جهانی فرش ایرانی را دوباره پررونق کند.
    استفاده از طرحها و رنگهای اصیل ایرانی عامل مهمی برای حذف رقبایی است که با تقلید از هنر و صنعت فرش ایران عرصه را بر تولیدکنندگان کشور ما تنگ کرده اند.

چند نمونه گیاهان رنگزا بدون مازوج
روناس                                 Rubia-tinctorum
گیاه علفی، پایا.
        گل: گل آذین گرزن، واحد ۵ کاسبرگ سبز، ۵ گلبرگ زرد.
        میوه: آبدار- سیاه رنگ، کرک دار، میوه آن به اندازه خردل است.
        برگ: سبز رنگ ساده با لبه صاف؛ اگر برگ را بین دستها مالش دهیم دست به
        رنگ قرمز تند مایل به سیاه در می آید.
مشخصات ریشه: ریشه از نوع راست ساده است. ریشه این گیاه در نواحی شن زار تا عمق یک متری خاک فرو می رود. در رنگرزی با روناس مهمترین عامل میزان عمر ریشه است. رنگهای قرمز شاداب و متمایل به سرخ از ریشه های چهار و پنج ساله آن به دست می آید و ریشه های هفت ساله رنگهای لاکی و ارغوانی و ریشه های سه ساله نارنجی تیره پدید می آورد. جنس روناس نیز در رنگ آن عامل مؤثری است. از ریشه گونه هایی که در مناطق سردسیری می رویند، لاکی پرمایه تری نسبت به گونه های مناطق معتدل و گرمسیر به دست می آید. به همین علت است که رنگ لاکی به دست آمده از روناس آذربایجان و خراسان که مناطق سردسیری هستند با رنگهای بدست آمده از روناس کرمان و فارس، که مناطق گرمسیری محسوب می شوند، تفاوت بارزی دارد.
       موسم گل: اواخر بهار.
انتشار جغرافیایی: اراک، دماوند، تبریز، دیلمان، آذربایجان، کرمان، مازندران، یزد و بلوچستان.

نیل- شمل                                Indigofera- tinctoria
بوته ای شکل- دوساله با ساقه چوبی.
        گل: گل آذین خوشه ای و به رنگ سفید- صورتی و ارغوانی- هر گل دارای ۵
 کاسبرگ.
        میوه: مانند تخم فلفل سبز است.

زمان کاشت: اوایل بهار.
انتشار جغرافیایی: جنوب کشور و بلوچستان.
    تاریخ نگاران منشأ این گیاه را هند می دانند. واژه سانسکریت آن نیلا nila به معنی آبی پررنگ است. این ماده در رنگرزی الیاف بسیار با اهمیت بود. نیل از هند به کابل و سپس به خراسان می رسید و این ولایت از دیرباز یکی از مراکز مهم صادرات نیل بوده است. در قرن یازدهم میلادی نواحی فارس و خوزستان به خاطر وجود کارگاههای نساجی و شرایط آبیاری و هوای گرمسیری منطقه مهمی برای پرورش نیل محسوب می شد.

 

انگور عسگری                                   Vitis vinifera
گیاهی است پیچ رونده با ساقه چوبی.
        گل: گل ریز به صورت آویز خوشه ای.
میوه: خوشه ای به صورت دانه های ریز.
برگ: بزرگ و با مصرف خوراکی و رنگدهی.
    زمان کاشت: پاییز به روش قلمه زنی.
انتشار جغرافیایی: اکثر نقاط ایران.
    مشخصات: ثبات رنگی آن چندان رضایت بخش نیست.
        خواص: املاح آهن رنگ محلول را زیتونی و زاج سفید محلول را زرد و مواد قلیایی محلول را نارنجی می کند.

چغندر- چگندر- چندر                                 Beta vulgaris
گیاهی است از تیره اسفناجیان، دارای برگ و ریشه گرد یا مخروطی
        برگ: برگهای آن درشت و پهن است.
ریشه: بیخ آن یا ریشه اش درشت و گرد یا مخروطی شکل است که تا عمق
۳۰ سانتیمتر یا بیشتر در زمین فرو می رود.
مشخصات: این گیاه شامل سه نوع است.
۱٫    چغندر رسمی: درشت و شیرین است و پخته آن به مصرف انسان می رسد و از خام آن برای تغذیه حیوانات استفاده می شود.
۲٫    چغندر فرنگی: پوست و مغز آن سرخ رنگ است و چندان شیرین نیست و برای پختن بعضی خوراکیها به کار می رود.
۳٫    چغندر قند: که آن را چغندر صنعتی نیز می گویند، شکلی مخروطی دارد و پوست و مغز آن سفید است و به طور متوسط ۱۴ تا ۱۸ درصد آن از مواد قندی تشکیل شده است و در قند سازی به کار می رود.
در رنگرزی از ضایعات چغندر استفاده می شود.
انتشار جغرافیایی: همدان، کرمانشاهان و خراسان.

گل بابونه (ستاره سفید)                     Anthemis wiedemanniana
گیاه علفی یکساله، کوتاه، ایستاده یا افتان.
        گل: مجتمع در کپه های شعاعی با گلچه های لوله های تخم مرغی، پهن، دراز و زردرنگ؛ گلچه های زبانه ای سفید.
    موسم گل: اردیبهشت- خرداد.
انتشار جغرافیایی: آذربایجان- فارس و …
        این گیاه به ستاره سفید نیز معروف است. گیاهی است پایا به ارتفاع ۶۰
سانتیمتر که تا اواسط تابستان گل می دهد. گلهای این گیاه زردرنگ شبیه به گل مروارید است. بابونه گاهی به صورت خودرو در کنار جاده ها مشاهده می شود. بیشترین رویش این گیاه در روستای حاجی آباد هرمزگان است.
دندانه آن زاج سفید، زاج سیاه و کروم است.

چند نمونه گیاهان رنگزا با مازوج
پوست انار                                    Punica- granat
درختچه به ارتفاع ۵-۲ متر.
        گل: نسبتاً درشت به رنگ لاکی، کاسه گوشتی، قرمز رنگ و پایا.
        میوه: بزرگ، گوشتی و غالباً کروی به رنگ قرمز.
انتشار جغرافیایی: تقریباً در تمام ایران بخصوص در ساوه، بندر گز و نقاط دیگر کاشته می
شود و به صورت خودرو در سواحل دریای خزر و در جنگلهای شمال به فراوانی یافت می شود این گونه انار دارای میوه کوچک و غیر خوراکی است و به نام گلنار معروف است. رنگ گل آن قرمز است.
این گیاه دارای تانن است که بیشترین مقدار آن در کاسه میوه است. در هر میوه تا حدود ۴۰% تانن یافت می شود.
    از پوست میوه آن برای رنگرزی پشم و ابریشم استفاده می شود. در فصل پاییز پوست آن را جدا می کنند و در آفتاب خشک می کنند. بعد از جوشاندن با آب، رنگ به دست آمده را صاف می کنند و مورد استفاده قرار می دهند.

پوست گردو                                      Juglens- regia
درختی نسبتاً بلند به ارتفاع ۵ تا ۲۵ متر، و در حالت تک درخت دارای تاج و چتری بسیار گسترده است.
        گل: تک جنس با گلپوش نامنظم.
        میوه: شفت کروی، میان بر آن پس از رسیدن خشک و به صورت ورقه هایی
از درون بر جدا می شود.
    موسم گل: اردیبهشت.
انتشار جغرافیایی: تهران و اطراف البرز و به صورت خودرو در جنگلهای گیلان و مازندران،
       غرب، قصر شیرین، اراک، آذربایجان، جنوب شرقی بلوچستان.
چوب آن نسبت به سایر چوبها بسیار گران است و میوه آن مصرف خوراکی دارد و یکی از دانه های روغنی محسوب می شود. اگر پوست یا برگ گردو را با دست مالش دهند دست سیاه و به سختی پاک می شود و این به علت وجود ماده ای به نام تانن است که در تمام قسمتهای گردو فراوان یافت می شود؛ ولی قسمت اعظم تانن (حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد) در میان بر میوه جای دارد که علاوه بر تانن دارای ماده دیگری به نام Juglone است، که به سهولت در مجاورت هوا اکسید می شود و به رنگ قهوه ای مایل به سیاه درمی آید. در رنگرزی، بخصوص در مورد قالی، از این گیاه همراه سایر رنگها برای به دست آوردن رنگهای تیره استفاده می کنند.

سماق معمولی                                  Rhus coriaria
سماق درختچه یا درخت کوچک به ارتفاع ۳ تا ۵ متر.
        گل: بسیار کوچک، سبز فام. مجتمع در خوشه های پانکویی.
        میوه: شفت کرکدار، مدور، قلوه ای شکل؛ رسیده آن به رنگ سبز متمایل به
زرد و یا قرمز است.
    موسم گل: خرداد- تیر.
انتشار جغرافیایی: مناطق استپی البرز، زاگرس، آذربایجان، خراسان، فارس، زنجان.
    درخت سماق به صورت خودرو در تمام نقاط ایران بخصوص در کوهپایه های اطراف جاجرود و کرج یافت می شود.
    سماق به دو گونه پرورشی و کوهی وجود دارد. از میوه این گیاه گردی گرفته می شود که ترش مزه است و در صنایع غذایی به کار می رود. محلول سماق تیره رنگ و ترش مزه و گس است.
    تانن در همه قسمتهای گیاه اعم از پوست، ریشه، برگ و آوندها وجود دارد. البته میزان تانن در برگهای این گیاه حدود ۱۳% و در میوه آن ۲۵ تا ۲۷% است. از کلیه قسمتهای این گیاه برای رنگرزی استفاده می شود.