سلامت روان

اگر چه برای سلامت روانی  تعاریف مختلفی ارائه شده است و از سوی افراد و مجامع علمی مختلف تعاریف متفاوتی ارائه شده است ولی همگی بر این نکته تأکید دارند که شخصی را می توان سالم دانست که از نظر جسمی و روانی در شرایط مساعد و مطلوبی قرار داشته باشد.
در برخی موارد و مطالعات برای بررسی و سنجش میزان سلامت روانی از مطالعات
همه گیر شناسی استفاده می شود. برای تغییر در میزان و شدت سلامت روانی در افراد همواره دلایل و متغیرهای متفاوتی شناسایی شده است. عواملی چون بیماری یا فوت یکی از بستگان ، تغییر شغل، مسائل اقتصادی، ویژگیهای جسمانی و … که در مواجهه با چنین شرایطی از روشهای مقابله ای و پیشگیرانه در سطوح مختلف برای بهبود سلامت روان در افرادجامعه استفاده می شود.
در بحث راجع به سلامت روانی و عمومی در بین مراکز و ادارات دولتی و خصوصی و بررسی تمام جنبه ها و رویدادها و حالات تندرستی کارکنان چنین مراکزی یکی از مسائل مورد توجه محققان و همه گیر شناسان می باشد. بخصوص اینکه این بررسی ها در مراکزی انجام پذیرد که نقش خاصی در اجتماع دارند و افکار عمومی جامعه نسبت به آنها نظر مثبتی داشته و توجه خاصی را به خود جلب کرده باشند. مؤسساتی چون دانشگاهها و مراکز آموزش عالی که رفتار کارکنان آنها همواره از سوی دانشجویان و مراجعه کنندگان به آنها مورد توجه است و رفتار آنها به دقت مورد بررسی قرار می گیرد و نوع تعامل کارکنان یا دیگران در چنین مراکزی همواره مورد توجه قرار داشته و از حساسیت خاصی برخوردار می باشد.
در بحث راجع به سلامت روان کارکنان دانشگاهها و مقایسه آنها با یکدیگر عوامل متعددی هستند که می توانند بر میزان سلامت روانی آنها تأثیر گذار باشند مثلاً موقعیت فیزیکی، شهرت و اعتبار محل مورد نظر، سن ، جنس، و نوع اشتغال کارکنان در چنین مراکزی را می توان نام برد. که در این تحقیق به بررسی بعضی از این عوامل می پردازیم: البته با توجه به اهمیت بالای همه گیر شناسی بیماریهای روانی به خصوص همه گیر شناسی در ارتباط با سازمانها و نهادهای دولتی و خصوصی بخصوص مراکز آموزش عالی این نوع مطالعات در ایران کمتر انجام پذیرفته است که عوامل بسیاری از قبیل حساسیت زیاد،
وقت گیر بودن، داشتن هزینه های سنگین ، مطالعاتی و از طرف دیگر عدم شناخت کافی نسبت به اختلالات روانی و عوارض و پیامدهای آن بر روی رفتارهای فردی و عملکرد اجتماعی و تأثیرات زیانبار آن بر محیط های خانوادگی در این بابت تأثیر گذار بوده است با امید به این که دست اندرکاران مسائل بهداشتی و وزازت آموزش و تحقیقات و فناوری امکانات لازم را در این زمینه مبذول دارند تا شاهد پژوهشهای بیشتری در مورد سلامت روان کارکنان مراکز آموزش عالی درمناطق مختلف کشور باشیم.

بیان مسأله
آیا سلامت روانی در بین کارمندان دانشگاههای مختلف متفاوت است؟
بیماریهای روانی از بدو پیدایش بشر وجود داشته و هیچ فردی در مقابل آن مصونیت ندارد. و این خطری است که بشر را تهدید می کند. عدم سازش و وجود اختلالات رفتاری در جوامع انسانی بسیار مشهود و فراوان است و در هر طبقه و صنفی و هر گروه و جمعی اشخاص نامتعادلی زندگی می کنند. بنابراین در مورد همه افراد اعم از کارگر، دانش پژوه، پژشک ومهندس و زارع، استاد دانشگاه و… خطر ابتلاء به ناراحتی های روانی وجود دارد. به عبارت دیگر هیچ انسانی در مقابل این امراض مصونیت ندارد ( شاملو، ۱۳۸۲).
مسأله سلامت روان و بیماری روانی امروزه هر لحظه اهمیت بیشتری پیدا می کند بخصوص اینکه مشخص شده است که بسیاری از بیماری های جسمانی ریشه در مسائل روانی دارند.
با مشخص شدن اهمیت سلامت روان نیز هر لحظه بر میزان مطالعات و بررسی هایی که با هدف سبب شناسی و یا مشخص کردن میزان شیوع اختلالات روانی در سطح اجتماع انجام می پذیرد افزوده می شود که در همین راستا می توان به مطالعاتی که در نیوهان، مانهاتان، نیویورک، استرالیا، اسپانیا که توسط افرادی همچون گلدبرگ، کارنویوسکی، گیر، وارکوئر، و نکردف ، در خارج از کشور انجام شد و نیز مطالعاتی که توسط باش، داویریان، باقری، بهادرخان که در مناطق مختلف ایران انجام شده است اشاره کرد. که نتایج تحقیقات آنان نشان دهنده شیوع اختلالات روانی و رفتاری در همه سطوح جامعه و تحت تأثیر متغیرهای مختلفی همچون جنسیت است.
بررسی هایی که در رابطه با سلامت روان انجام شد نشان می دهند که اولاً متغیرهای مختلفی همچون سن،جنس، وضعیت اقتصادی ، وضعیت جسمانی و … می توانند بر میزان سلامت روانی افراد تأثیر گذار باشند دوم اینکه هرگونه تغییری در میزان سلامت روان افراد
 می توانند تأثیرات زیادی و حتی جبران ناپذیری از خود به جای  بگذارد و درمان و رفع چنین  اختلالاتی هزینه های بسیاری بر فرد در اجتماع تحمیل می کند. بطور مثال سازمان بهداشت جهانی در ارتباط با خودکشی اعلام داشته است که بار مالی ناشی از کارافتادگی در بیماری روانی تاحدی است که این اختلال را همسطح بیماریهای قلبی و سرطان قرار
می دهد.
این نکته بسیار واضح است که اختلالات روانی از یک طرف باعث از کار افتادگی نیروی کار می شوند و از سویی دیگر برمیزان بیماریهای جسمانی مزمن مثل سرطان بیماریهای قلبی و عروقی و دیابت و ایدز تأثیر می گذارند و ازآنها تأثیر می پذیرند و عدم توجه به اختلالات روانی پیش آگهی این بیماریها را هم ضعیف می کند. اما یکی از مسائلی که در ارتباط با سلامت روان امروز مورد توجه قرارگرفته است، اشتغال و شرایط و ویژگیهای محل کارمی باشد. نظامهای اداری، شرایط کاری ، نوع اشتغال، طول مدت و نوع کار، شیفت کاری و … از جمله مسائلی هستند که می توان آنها را در ارتباط با هر سازمان و اداره بخصوص در ارتباط با مدارس و مراکز آموزش عالی بررسی کرد. مراکز آموزش عالی و دانشگاهها از این جهت که بعنوان عالیترین مراکز آموزشی در هر کشور شناخته
می شوند، انتظار می رود که شایسته ترین رفتارها را از خود بروز داده و از بهترین شرایط جسمی و روحی برخوردار باشند و وجود هر گونه ناراحتی جسمی و روحی باعث افت کارایی در میان کارکنان مراکز آموزشی می شودکه خسارات و ضرر و زیانهای جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت . واضح است که مقامات دولتی و مدیران ارشد چنین مراکز و سازمانهایی لازم است که توجه خاصی به وضعیت بهداشت روانی کارکنان خود داشته باشند و میزان سلامت روانی کارکنان را مورد بررسی قرار دهند و به نتایج حاصله توجه خاصی نشان دهند و با ارائه و تنظیم برنامه ها و راهکارهایی جدیدتر و ایجاد تغییراتی در محیط ، میزان و شرایط کاری کارکنان در جهت بهبود و ارتقاء سطح کیفی و کمی خدمات خود به مراجعه کنندگان گامهایی اساسی بردارند.
اهمیت و ضرورت تحقیق
این نکته بسیار واضح است که بیماریهای روانی از بدو پیدایش بشر وجود داشته اند و هیچ فردی در مقابل آن مصونیت ندارند و خطر ابتلاء به بیماریهای روانی همه افراد جامعه از هر طبقه و صنفی و از هرگروه و جمعی که باشند را تهدید می کند. تحقیقاتی که در گذشته توسط محققان بسیاری و در نقاط مختلفی ازدنیا انجام شده است همواره بر وجود بیماریهای روانی در همه جوامع تأکید داشته اند. بطور مثال ساترلوئیس ( ۱۹۹۳ ) در کنفرانس جهانی حقوق بشر تعداد بیماران روانی را در سرتاسر جهان بیش از نیم میلیارد نفر گزارش کرد که تقریباً نیمی از این بیماران از خدمات بهداشتی و درمانی لازم محروم
بوده اند. سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۹۳ شایعترین بیماریهای روانی را در سرتاسر جهان به ترتیب افسردگی اضطراب و بیماریهای روان تنی معرفی نموده است
 ( فخریان ،۱۳۷۵ ).
 در ایران نیز پژوهشی هایی در زمینه همه گیر شناسی بیماریهای روانی انجام شده است. بطور مثال در پژوهشی که توسط باش و همکاران در سال ۱۳۴۲ انجام گرفت شیوع این بیماری را در افراد بالای ۵ سال ۹/۱۱ درصد گزارش کرد و در پژوهشی که در مناطق شهری و روستایی کشور در سال ۱۳۷۸ انجام گرفت شیوع کلی بیماریهای روانی را
 21 درصد نشان داده که شیوع بیماریهای روانی در زنان بیشتر از مردان است . با دقت به نتایج تحقیقات گذشته که شیوع بیماریهای روانی در اجتماع را در سطح بالایی نشان
می دهند و با ذکر این نکته که کارکنان شاغل در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و همچنین دانشجویان و افراد مراجعه کننده به چنین مؤسساتی جمعیت کثیری از افراد جامعه را تشکیل می دهند و از دیگرسو دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی همگی از نظر شهرت و اهمیت وسعت، تعداد کارکنان و دانشجویان و بالاخره از نظر امکانات و تسهیلات با یکدیگر برابر نیستند این ضرورت احساس می شود که پژوهشی در زمینه بررسی سلامت روانی کارکنان مؤسسات آموزش عالی و مقایسه آنها بایکدیگر انجام پذیرد که ضمن پاسخگویی به سئوالان محقق بتوانیم به شناسایی عوامل خطر زایی که سلامت روانی کارمندان و کارکنان چنین مؤسساتی را تهدید می کنند پرداخته و در جهت رفع موانع و مشکلات قدم برداریم و در کل اقدامات پیشگیرانه را در جهت کاهش میزان بروز بیماریهای روانی در سطح اجتماع و متقابلاً در سطح مؤسسات آموزش عالی و دانشگاهها برداشته و سطح سلامت روان را در این قشر از جامعه افزایش داده و در جهت رشد و شکوفایی هر چه بیشتر اجتماع قدم بر داریم.
 
اهداف تحقیق
هدف کلی
هدف اصلی از انجام این تحقیق بررسی میزان تفاوت سلامت روانی کلیه افرادی است که در دو دانشگاه هنر و پیام نور نیشابور مشغول به فعالیت می باشند.
اهداف جزئی
۱ ـ بررسی تفاوت کارکنان دو دانشگاه در میزان سلامت روان
۲ ـ بررسی تفاوت سلامت روانی با نوع فعالیت ( اداری ـ خدماتی ) در کارکنان دو دانشگاه
۳ ـ بررسی تفاوت دو جنس در میزان  سلامت روان در بین کارکنان دانشگاه
۴ ـ بررسی رابطه سن با سلامت روان در کارکنان دو دانشگاه
۵ ـ بررسی رابطه مدت فعالیت با سلامت روان در کارکنان دو دانشگاه
 
 
سئوالات تحقیق
۱ ـ آیا میزان سلامت روانی در بین کارکنان دو دانشگاه متفاوت است ؟
۲ ـ آیا میزان سلامت روانی در کارکنان زن و مرد دو دانشگاه متفاوت است ؟
۳ ـ آیا میزان سلامت روانی در بین کارکنان بخشهای اداری و خدماتی در دو دانشگاه متفاوت است ؟
۴ ـ آیا بین سن و سلامت روانی در کارکنان دو دانشگاه رابطه وجود دارد ؟
۵ ـ آیا بین میزان سلامت روانی و مدت فعالیت در دو دانشگاه رابطه وجود دارد؟

 
متغیرهای تحقیق
متغیر وابسته : سلامت روانی
متغیر مستقل : نوع دانشگاه ، جنسیت ، نوع فعالیت ، سن ، مدت فعالیت .
متغیر مزاحم : میزان درآمد، تعداد فرزندان، طبقه اقتصادی، میزان تحصیلات.

 
تعاریف مفهومی و عملیاتی
سلامت روانی : فرهنگ روانپزشکی کمپبل این اصطلاح را احساس رضایت و بهبود روانی و تطابق کافی اجتماعی با موازین مورد قبول هر جامعه تعریف کرده است ( پورافکاری، ۱۳۷۳).
فرهنگ بزرگ روانشناسی لاروس سلامت روان را « استعداد روان برای هماهنگ خوشایند و مؤثر کارکردن » برای موقعیتهای دشوار انعطاف پذیر بودن و برای بازیابی تعامل خود توانایی داشتن تعریف کرده است ( گنجی، ۱۳۷۶).
در این پژوهش کسی دارای سلامت روان است که در آزمون سلامت عمومی نمره کمتر از ۲۴ کسب کرده باشد .
فعالیتهای اداری
به فعالیتهایی اطلاق می شود که افراد شاغل در آن فعالیت های خدماتی نمی پردازد بلکه تنها به انجام امور اداری و حسابداری می پردازد و افرادی همچون رئیس معاون، حسابداران و کارمندان دبیرخانه و آموزش را شامل می شود.
فعالیتهای خدماتی
افرادی که بر اساس حکم کارگزینی به ارائه خدمات به دیگر بخشهای سازمان و کارکنان اداری و … می پردازند. شاغل خدماتی یا کم خطر به افرادی همچون : آبدارچی، منشی، تلفنچی، نگهبان و راننده سازمان و … اطلاق می شود.

 مفهوم سلامت روان
Mental healt: فرهنگ روانپزشکی کمپل این اصطلاح را در احساس رضایت بهبود روانی و تطابق کافی اجتماعی با موازین مورد قبول هر جامعه تعریف کرده است (پورافکاری، ۱۳۷۳) .
اما برای این اصطلاح از سوی صاحب نظران تعاریف متفاوتی ارائه شده است بطور مثال :
کارل منینجر  : سلامت روان را سازش فرد با جهان اطرافش با حد اکثر امکان به طوری که باعث شادی و برداشت مفید و مؤثر گردد ، تعریف می کند.
واستون  : رفتارهای عادی را که از سوی افراد عادی سر می زند را نشانه ای از سلامت روانی می داند .
کینز برگ  : سلامت روان را تسلط و مهارت در ارتباط صحیح با محیط به ویژه در سه فضای مهم زندگی ، عشق ، کار و تفریح می داند . به نظر وی استعداد یافتن در ادامه کار، داشتن محیط خانوادگی خردسند ، فرار از مسائلی که با قانون درگیری دارد، لذت بردن از زندگی و استفاده درست از فرصتها ملاک تعادل و سلامت روان است (میلانی فر ،۱۳۷۰).
سازمان بهداشت جهانی سلامت روان چنین تعریف می کند « سلامت روانی در درون مفهوم کلی بهداشت جای می گیرد و سلامت روانی یعنی توانایی کامل برای ایفای نقشهای اجتماعی روانی و جسمی بهداشت تنها نبود بیماری یا عقب ماندگی نیست (حمزه گنجی ،۱۳۷۶).
انجمن کانادایی بهداشت روانی سلامت روان را در سه قسمت تعریف کرده است
۱ـ نگرشهای مربوط به خود : که مواردی همچون : تسلط بر هیجانهای خود ، آگاهی از ضعفهای خود و رضایت از خوشیها را شامل می شود .
۲ـ نگرشهای مربوط به دیگران : که علاقه به دوستیهای طولانی و صمیمی ، احساس تعلق به یک گروه ، احساس مسولیت در مقابل محیط انسانی و مادی جزئی از آن نام برد .
۳ـ نگرشهای مربوط به زندگی : که پذیرش مسولیتها ، ذوق توسعه امکانات و علایق خود ، توانایی اخذ تصمیم و ذوق خوب کار کردن را شامل می شود .
به نظر می رسد که هر تعریف گوشه هایی از واقعیت را به همراه دارد و تعریف های سازمان جهانی بهداشت و انجمن بهداشت روانی کانادا جامعتر باشد ( احمدوند، ۱۳۸۲).

 
تاریخچه سلامت و روان در جهان
مسئله بیماریهای روانی و سلامت روان یکی از مسائلی است که از زمان پیدایش بشر وجود داشته و همیشه مورد توجه قرار گرفته است . این مسئله از زمانی که بشریت زندگی اجتماعی را شروع کرد بیشتر نمایان شده است (میلانی فر، ۱۳۷۰).
در طول تاریخ برای بیماریهای روانی نامهای مختلفی ذکر شده و تا قبل از میلاد مسیح رفتار جنون آمیز به عنوان تنبیهی بود که در مقابل توهین به خدایان صورت می گرفت و همچنین واژه جن زده در مورد این بیماران تاریخ کهن دارد که برای درمان آن از سحر و جادو استفاده می شده که هنوز هم این نگرش غلط در بسیاری از کشورهای و بخصوص مناطق روستایی وجود دارد (فخریان ، فولادی، ۱۳۷۵).
در زمینه درمان بیماریهای روانی و اعتقاد به مبانی عضوی بیماریهای روانی قدیمی ترین اطلاعاتی که در دست است مربوط به تمدن قدیم مصر و دوران ایمهوتپ  مصری است که به عنوان مظهر حرفه پزشکی در دو هزار سال قبل از بقراط شناخته می شود .
اما اولین پزشکی که به طبیعت آدمی و بیماریهای روانی از دیگاه علمی نگریست و در حقیقت او را باید پدر علم پزشکی به حساب آورد بقراط(۳۷۷ـ ۴۶۰ ق ـ م) بود
 (محرری، ۱۳۷۳).
بقراط بیماریهای روانی را ناشی از عدم تعادل اخطاط چهارگانه (سودا، صفرا ، خون ، بلغم)می دانست .
او مغز را به عنوان عامل هوشیاری و مهمترین عضو بدن می دانست و حملات صرع را علت آسیب مغزی می دانست . او همچنین درباره افسردگی ، حالات گم گشتگی ، ترسهای غیر منطقی روان پریشی  و هیستری مطالبی نگاشته است ( فخریان ، فولادی ۱۳۷۵).
در مورد نظریات بقراط باید گفت که او به طور کلی از دخالت دادن جن و
جن شناسی در امر پزشکی خود را به دور می داشت . و در زمینه بیماریهای روانی به گفته
فیثاغورت که مغز را مرکز فرماندهی و مسئول خوشی ها و ناخوشی ها می دانست صحه گذاشت . افلاطون (۳۴۷ـ ۴۲۹ ق.م) بدین موضوع توجه کرده بود که رفتار بشریت تأثیر و نتیجه احتیاجات جسمانی و غرائز اوست . ارسطو در دنباله نظریه بقراط درباره اخلاط چهارگانه برای هر کدام از آنها یک سلسله ویژگیهای روانی قابل می شد و بالاخره جالینوس با توجه به فرضیه های که درباره علم تشریح وضع نمود بدین نکته رسید که بیماری دماغ موجب بروز اختلال و یا بیماری های روانی است .

بالاخره با مرگ جالینوس در سال ۲۰۱ میلادی روزگار تیره و تار علم امراض دماغی آغاز گردید و نظریات بقراط و پیروان او در یونان و روم که در حقیقت بسیاری از نظریات
 امروزی ما درباره ناخوشی ها روانی پیش بینی کرده بود در میان ابرهای سیاه موهومات و خرافات ناپدید کرد و بیشتر پزشکان دوباره به روشهای جن گیری و طلسم و مانند آن بازگشتند . این امر در تمام قرون وسطی ادامه داشت تا اینکه از اواخر قرن ۱۵ میلادی جنبشهای افشاگرانه بر عیله جن و جن گیری و جادو و طلسم بوسیله باراکوس (۱۵۴۱ـ ۱۴۹۳ م) جان ویر (۱۵۸۸ـ ۱۵۱۵م) و ویرجنیا اسکات (۱۵۹۹ـ ۱۵۳۸م) آغاز و به دنبال آن اکتشافات و پیشرفتهای علمی روشنگر همه جنبه های پزشکی از جمله روانپزشکی گردید  (محررّی ، ۱۳۷۶).
در ادامه همین تلاشها در قرن ۱۷ ارتباط بین جسم و روان و محل این ارتباط در سلسه اعصاب مورد بحث قرار گرفت و درکارت و مالپکی و . . . مراکزی برای این ارتباط تعیین کردند .
در اواخر ۱۸ و در اوایل قرن ۱۹ می توان از کارهای فلیپ پنیل  در فرانسه (۱۸۲۶ـ۱۷۴۵) ویلیام توک در انگلیس ، ون سنزوکیارگی  در ایتالیا و بنیامین راش و دورتی دیکس (۱۸۸۴ـ۱۸۰۲) در آمریکا . در درمان بیماران روانی و رهایی آنها از بند وغُل و زنجیر تلاش نمودند ، نام برد (میلانی فر،۱۳۷۰).
در قرن بیستم افرادی چون فروید ، آدلر ،آلیس و یونگ و . . . به ارائه نظرات و دیدگاههای مختلف درباره علت بیماریهای روانی پرداختند .
فروید انسان سالم را کسی می داند که مراحل رشد جنبی را با موفقیت گذرانده باشد و سلامت روانی را ناشی از تعادل و هماهنگی بین نهاد ، من و من برتر و همچنین سطوح خودآگاهی و ناخودآگاهی می داند و بهم خوردگی این تعادل را بیماری تلقی می کند .
آدلر بیماری روانی را تلاش برای رهایی از تمام محدودیتهای جامعه می داند .
تلاشی که به علت یأس ، احساس حقارت ، قصور در یادگیری ، همچنین به خاطر ادراکها و تصورات منحرف بوجود می آید  (فخریان ، فولادی، ۱۳۷۵).
آلیس که روان درمانگر معاصر است علت بیماری را ناشی از تصورات نادرست می داند . و کسی را سالم می داند که افکار صحیح را جانشین تفکرات نادرست نماید .
همین ارائه تئوریهای مختلف درباره روانکاوی ، روانپزشکی ، دینامیک ، ژنتیک ، بیولوژی ، ارتباط جسم و روان ، تئوریهای سرشتی ، مطالعه اثرات الکترو شوک و عمل جراحی مغز در بعضی از بیماریهای روانی بر اهمیت توجه به بیماریهای روانی و درمان آن افزود و باعث شد که در سال ۱۹۳۰ اولین کنکره بین المللی بهداشت روانی با مشارکت نمایندگان پنجاه کشور در واشنگتن تشکیل شده و مسائل کشورها در مورد مطالعه قرار گرفت .
در سومین کنکره بین المللی بهداشت روانی که در سال ۱۹۴۸ در لندن تشکیل شد ، فدراسیون جهانی بهداشت روانی بنیانگذاری شد . در همان سال این فدراسیون به عضویت رسمی سازمان یونسکو و سازمان بهداشت جهانی در آمد و سازمان جهانی در ژنو نقش رهبری رسمی فدراسیون جهانی بهداشت روانی را برعهده گرفت و روز هفتم آوریل برابر با ۱۸ فروردین روز جهانی بهداشت اعلام گردید ( میلانی فر، ۱۳۷۰ )  .
تاریخچه سلامت روان در ایران
اولین دوران عظمت پزشکی ایران اواسط هزاره اول قبل از میلاد مسیح شروع و در زمانی که قسمت عمده خاورمیانه تحت نفوذ امپراتوری ایران قرار داشت به نقطه اوج رسید .
ابتدائی ترین اطلاعاتی که درباره ی فلسفه در ایران قدیم در دست است مربوط می شود به زند ، اوستا و وندیداد که مجله اخیر الذکر مجموعه ای است از قوانین ضد شیطانی . در فرهنگ ایران شناخت بیماریهای روانی و رفتار غیر عادی سابقه ای دور و دراز دارد . اگر کلمه دیوانه را بعنوان اسم عام بیماری روانی و رفتار غیر عادی قبول کنیم قدمت این آشنایی تا قبل از روزگاری که اقوام هند و ایرانی با هم در یک جا زندگی می کردند کشیده می شود (محرری، ۱۳۷۳).
در قدیمی ترین متونی که از ایران باستان به جای مانده متنی است از گزیده های زاد اَسپرم درباره ساخت مردان ، که ساختمان بدن انسان را به چهار قسمت تقسیم کرده است : تنی ، جانی ، دانشی ، روانی ، که جزئیات ساختمان بدن و روان آدمی در زیر یکی از چهار قسمت مزبور تقسیم بندی شده است (محرری، ۱۳۷۳) .
در زمان ساسانیان در جندی شاپور اهواز برای بیماران روانی مکان خصوصی ترتیب یافته بود و حتی قبل از آن نیز در ایران مدارس پزشکی وجود داشته و از کتابهای یونانی به صورت ترجمه در این مدارس استفاده می شده است (فخریان ،فولادی ۱۳۷۵).
در مکتب اسلام، هم معیارهای بیماری روانی و حداقل سلامت روانی و هم معیارهای
ایده آل تعریف شده است . حتی پیامبر اسلام از کاربرد لغت مجنون برای افرادی که تظاهرات روانی دارند اکراه دارند و این افراد را تنها بنام بیمار می خوانند (حسینی، ۱۳۷۲).
تعالیم عالیه قرآن شریف و سایر کتاب های مذهبی از قبیل نهج البلاغه ،نهج الفصاحه ، صحیفه سجادیه و متون اسلامی فارسی معتبر چون : اخلاق ناصری و کیمیای سعادت ،الانسان الکامل ، اندیشه های مدینه فاضله ، مرصاد العباد و سایر نوشته و اشعار عرفا ، گرایش به پاکی و آئین جوانمردی که همگی متأثر از کتاب آسمانی است هم جنبه شناخت نفس را داشته و هم جنبه اصلاح و درمان رفتارهای غیر عادی و تعیین راه و
رسمی بهتر برای خوب زیستی و پیشگیری از بیماریها و اختلافات و انحرافات روانی را دارد (محرری ۱۳۷۳).
در میان دانشمندان اسلامی محمد زکریای رازی و ابو علی سینا دو تن از کسانی بودند که به درمان بیماری های روانی پرداخته و حتی در این زمینه کتابهایی هم نوشته اند .
زکریای رازی علل مغزی را ، برای بیماریهای روانی بیان می کند و ابراز می دارد «هرگاه مزاج مغز دگرگون شود واکنشهای روانی هم به سبب آن دگرگونی تغییر خواهد»کرد او به طور کلی انواع اختلالهای روانی را سه گونه می داند :
۱ـ اختلال ادراک همراه با سالم بودن تفکر .
۲ـ اختلال تفکر همراه با سالم بودن ادراک .
۳ـ اختلال تفکر همراه با اختلال ادراک .
زکریای رازی نوع سوم را شدید تر می داند ، وی همچنین در کتاب الحاوی خود در ارتباط بازوال عقل در مورد مانیا ، مالیخولیا نظراتی بیان کرده که قابل قبول روانپزشکی نوین است .(فخریان ، فولادی ۱۳۷۵).
از آنچه که گذشت چنین بر می آید که به طور کلی برداشت حکما و پزشکان ایرانی چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام از لحاظ شناخت و درمان بیماری برداشتی واقع بینانه بوده و آنها به جنبه های ارگانیک و روانی ، هر دو واقف بودند ( محرری، ۱۳۷۳).
در ایران نیز از همان ابتدا بیمارستان ها و مراکزی برای درمان و نگهداری بیماران روانی وجود داشته است . بطور مثال در قرن پنجم هجری در دارلعباده یزد مرکز بزرگ پزشکی به نام دارلشفا وجود داشته، مجهز به بخشهای مختلف که به آنها مجلس المجانین یا محفل المجانین می خواندند . و حتی در دیگر بیمارستانهای اسلامی ایران از قصه گویان و نقلان برای مشغول نگه داشتن بیماران استفاده می کردند(محرری، ۱۳۷۳).
در تاریخ معاصر ایران نیز در سال ۱۲۷۶ به زمان خواجه شمش الدین محمد صاحب دیوان دارالشفایی در یزد و در باغی بزرگ بنا شد .
در سال ۱۲۹۷ نگهداری و سرپرستی بیماران روانی و جلوگیری از حوادث ناگوار به شهربانی واگذار شد و باغی در اکبرآباد تهران به صورت دارلمجانین به عنوان اولین بیمارستان روانی تهران بکار گرفته شد .
در سال ۱۳۰۰ در زمان صدارت سید ضیاء الدین طباطبایی مدیرت و اداره دارلمجانین از شهربانی به شهرداری منتقل شد . در سال ۱۳۱۰ اولین متخصص اعصاب و روان در بیمارستان مشغول به کار گردید . در سال ۱۳۳۸ اداره بهداشت روانی در ادراه کل بهداشت و ادارات بهداری تشکیل شد . در سال ۱۳۵۵ پس از ادغام دو وزارت بهداری و رفاه اجتماعی تمام مراکز وابسته به بیمارستانهای روانی به انجمن توان بخشی و وابسته به وزارت بهداری و بهزیستی منتقل شد .
در اردیبهشت سال ۱۳۵۸ پس از ادغام سازمان توان بخشی فعالیت بهداشتی و درمان این سازمان به سازمان های بهداری منطقه ای تهران و فعالیت آموزشی آن به انستیتو روان پزشکی تهران واگذار شد که این انستیتو فعلا جزء دانشکده علوم پزشکی ایران فعالیت آموزشی پژوهشی و طرح برنامه ریزی و مشورتی درباره مسائل بهداشت روانی را بر عهده دارد ( میلانی فر، ۱۳۷۰).

 
 سلامت روان از دیدگاههای مختلف
۱ـ از نظر آمار دانان
کسانی که با آمار سر و کار دارند برای تعریف افراد بهنجار از میانگین یا منحنی توضیع عمومی استفاده می کنند و افراد جامعه را با خصویات افراد میانگین مقایسه می کنند . این روش جنبه آماری دارد و فاقد جنبه ی بالینی و درمانی است برابر این دیدگاه کسانی که از میانگین جامعه انحراف دارند از بهداشت روانی بهرمند نمی باشند ( احمدوند، ۱۳۸۲).
۲ـ از نظر پزشکان
پزشکان سالم بودن را نداشتن علایم بیماری تلقی می کنند . این استدلال در مورد برخی از بیماریهای جسمی نظیر بیماریهای عفونی ممکن است صدق کند ولی در مورد بیماریهای روانی قابل تعمیم نیست(میلانی فر، ۱۳۷۰).
۳ـ روانپزشکان
اکثر روانپزشکان توانایی سازش با محیط، انعطاف پذیری ، قضاوت عادلانه و منطقی در مواجهه با محدودیتهای و فشارهای روانی را ملاک سلامت و تعادل روان می دانند و هدف اصلی از درمان بیماران روانی نیز قادر کردن آنها به زندگی در خانواده و اجتماع و به اصطلاح سازش با محیط است (احمدوند، ۱۳۸۲).
روانپزشکان فردی را از نظر روانی سالم می دانند که بین رفتار و کنترل او در برخورد با مشکلات اجتماعی تعادلی وجود داشته باشد . انسان و رفتارهای او در مجموع یک سیستم تلقی می شود . برابر این نگرش سیستمی عوامل متنوع زیستی انسان برعوامل روانی اجتماعی او اثر گذاشته و برعکس از آن اثر می پذیرد . از این رو در بهداشت روانی آنچه مورد بحث قرار می گیرد پدیده های است که در اطراف انسان وجود دارد و بر کل سیستم او تأثیر می گذارند و یا از آن متأثر می شوند ( میلانی فر، ۱۳۷۰).
۴ـ نظر روانکاوان
روانکاوان که روی شخصیت ایده آل تکیه دارند «من»  را واسطه بین خواسته های « نهاد»  و کنترل نظارت « من برتر»  دانسته و سلامت روان را میانجیگری درست و منطقی بین دو قدرت «نهاد » و «من برتر » تلقی می کند ( میلانی فر، ۱۳۷۰).
« من باید بتواند بین تعارضهای نهاد و من برتر تعادل ایجاد کند و چناچه از عهده برقراری تعادل لازم بر نیاید بهداشت روانی به هم می خورد و شخص دچار مشکل روانی
می گردد( احمدوند،۱۳۸۲).

 
سلامت روانی از نظر مکاتب مختلف
۱ـ مکتب زیست گرایی
مکتب زیست گرایی در مطالعه رفتار انسان بیشترین اهمیت را بر بافتها و اعضای بدن قائل می شود . این مکتب که پایه اصلی روانپزشکی را تشکیل می دهد ، بیشتر بر بیماری روانی توجه دارد نه بهداشت روانی زیرا بیماری روانی جزء سایر بیماریها به حساب می آورد .
دیدگاه روانپزشکی برای تبیین بیماری روانی بر پدیده ها و اختلالها فیزیولوژیک اهمیت
می دهد . این دیدگاه از علم پزشکی الهام می گیرد . زیرا علم پزشکی معتقد است که بیماری جسمی در اثر بی نظمی در عملکرد یا در خود دستگاه بوجود می آید .
از نظر این دیدگاه اگر رفتار شخص از هنجار منحرف شود به این دلیل خواهد بود که دستگاه روانی او اختلال پیدا کرده است . بنابراین فرض بر این است که در آینده نوعی نقص در دستگاه عصبی کشف خواهد شد و همه اختلالهای فکری و رفتاری بر اساس آن قابل تنظیم خواهد بود .
دیدگاه روانپزشکی درباره فرد دید تعادل حیاتی دارد . طبق این دید « سلامت روانی عبارت است از نظام متعادلی که خوب کار می کند، اگر تعادل به هم بخورد بیماری روانی ظاهر خواهد شد (گنجی،۱۳۷۶).
۲ـ مکتب رفتار گرایی
مکتب رفتار گرایی معتقد است که سلامت روانی به محرکها و محیط وابسته است .
این دیدگاه سعی دارد رفتار را با عبارات عملیاتی تعریف کند . بنابراین رفتارگرایان برای آن که از رفتار دید عینی بدهند بر مشاهده رفتار و تعادل بین آن و محیط تأکید می کنند . بدین ترتیب آنچه را که مثل سایر رفتارها آموخته شده است . مسلما این رفتار با رفتاری که در برخی از موقعیتها بطور طبیعی اتخاذ وپذیرفته می شود ، مطابقت نمی کند . با این همه رفتار آموخته شده ای است.آنان معتقدند که رفتار ناسازگار مثل هر رفتار دیگر بر اثر تقویت آموخته می  شود . بنابراین از دید رفتارگرایی سلامت روانی رفتاری است که محیط معینی ، با نوعی بهنجاری رفتاری سازگار باشد  (گنجی، ۱۳۷۶).
۳ـ مکتب روانکاوی
زگیموند فروید بنیانگذار روانکاوی یک پزشک بود به همین دلیل روانکاوی به آسانی از طرف روانپزشکی پذیرفته شده است . البته بین این دو شباهتهایی وجود دارد و روانکاوی مثل زیست گرایی بر مفهوم تعادل بین ساختها ، تشخیص و درمان استوار است . روانکاوی معتقد است که شخصیت فرد از سه عنصر نهاد ، من و من برتر تشکیل شده است . نهاد تنها عنصر ذاتی شخصیت است : عنصری که به هنگام تولد حضور دارد نهاد منبع همه نیروهای غریزی فرد است و از اصل کسب لذت پیروی می کند .« من» از تولد به بعد همراه با رشد کودک ساخته می شود و از اصل آرمانی و از کمالجویی پیروی می کند . من برتر برای فرد وجدان اخلاقی فراهم می آورد . بعضی از روانکاوان معتقدند که سلامت روان زمانی حاصل می شود که «من» با واقعیت سازگار شده و تکانشهای غریزی نهاد به کنترل درآید.
برخی دیگر از روانکاوان می گویند که فرد باید بتواند بین سه عنصر شخصیت تعادل برقرار کند بنابراین اگر بین نهاد و من برتر تعارض بوجود آید بیماری روانی ظاهر خواهد شد و بر حسب اینکه در مقابل یک من برتر خیلی قوی یا یک نهاد خیلی قوی قرار گرفته باشیم بیماری روانی به صورتهای مختلف ظهور خواهد کرد .(گنجی،۱۳۷۶)

۴ ـ مکتب انسانگرایی
یکی از مشهورترین روانشناسان انسانگر آبراهام مزلو  است . وی معتقد است که نیازهای انسان متناسب با نیرومندی به پنج طبقه تقسیم می شود . به عقیده او « بهداشت روانی عبارت است از حالات کسی که از نظر نیازهای بنیادی آنقدر ارضا شده است که می تواند برای خود شکوفایی انگیزه داشته باشد . مفهومی که مزلو از سلامت روانی دارد بر رشد فرد جهت خود شکوفایی تأکید می کند . هر عاملی که نیروی خود شکوفایی را به حرکت درآورد فرد را در جهت سلامت روانی و خلق نیازهای بالاتر هدایت خواهد کرد . برعکس کسی که تمام تلاشهای او به ارضای  نیازهای زیستی محدود شود رشد نخواهد یافت و به بهداشت روانی کامل نخواهد رسید . (گنجی،۱۳۷۶)
۵ـ مکتب بوم شناسی
بوم شناسی یعنی مطالعه محیطهای زندگی موجودات زنده و مطالعه روابط این موجودات با یکدیگر و با محیط برابر این دیدگاه عوامل موجود در محیط فیزیکی مثل سر و صدا یا آلودگی صوتی ، آلودگی هوا ، زیادی جمعیت ، کوچکی محل سکونت و . . . می تواند سلامت روانی فرد را به خطر اندازند  (گنجی، ۱۳۷۶) .
اصول سلامت روانی
همانطور که می دانیم هدف از سلامت روانی ارشاد و راهنمایی و آشنا ساختن مردم به اصول و روابط صحیح انسانی و برحذر داشتن آنها از مخاطراتی است که سلامت روان را تهدید می کند . این منظور بوسیله ایجاد محیط فردی و اجتماعی مناسب حاصل می گردد و چون بهداشت روانی هم افراد اجتماع را منفرداً و هم به طور دسته جمعی در بر می گیرد ، لذا اصل کلی برای ایجاد سلامت روانی ، سالم سازی محیط فردی و اجتماعی است و برای نیل به این منظور اصول زیر را باید بکار برد .
۱ـ اعتماد به نفس و احترام به شخصیت خود و دیگران
یکی از شرایط اصولی سلامت روانی احترام به شخص خود است و اینکه خود را دوست بدارد و بالعکس یکی از علائم بارز غیر عادی بودن تنفر از خویشتن است .
فرد سالم احساس می کند که افراد اجتماع او را می پسندند و او نیز به نظر موافق به آنان
می نگرد و برای خود احترام قائل است . شخص غیر عادی به این طریق عکس العمل نشان نمی دهد. او معمولاً بدبین است و اذعان می کند که هیچ وقت دوست واقعی در زندگی نداشته و خود نیز به کسی اعتماد ندارد . به علاوه برای خود نیز ارزشی قائل نیست اصول سلامت روانی مبتنی بر تقویت افراد است نه تخریب شخصیت آنها  براساس این اصول باید نسبت به دیگران اغماض و بردباری داشت و بعوض تنبیه ، تشویق را پیشه کرد و خلاصه اینکه برای شخصیت افراد احترام قائل شد . بکار بردن این اصول استفاده شایان در بردارد و هر فردی از هر طبقه با صنفی که باشد می تواند به افراد جامعه کمک فراوانی نماید .
۲ـ شناختن قدرت و شایستگی ها و محدودیت ها در خود و افراد دیگر
یکی دیگر از اصول بهداشت روانی این است که شخص با واقعیت زندگی روبرو شود . خود و شخصیت خود را همانطور که هست بشناسد و قبول کند . کشمکش با واقعیت اغلب سبب بروز اختلال روانی می گردد . شخص سالم در عین حالیکه از خصوصیات مثبت و برجسته خود استفاده می کند به محدودیت ها و نواقص خود نیز آشنایی دارد .
 پی بردن به شخصیت و قابلیتها و توانایی ها یا خود پنداره از مهمترین مسائل بهداشت روانی است تصور متعادل و مثبت از خود داشتن نشانه سلامت روانی و تصور منفی و نامتعادل از خود به معنای روان ناسالم قلمداد می شود . صمیمیت،محبت،استوار بودن خانواده و روابط صحیح بین اعضای ؛آن باعث ثبات و پایداری خودپنداری شده و بالعکس از هم گسسته شدن خانواده و یا روابط نامطلوب اعضای آن باعث عدم ثبات خودپنداری و از دست دادن اعتماد به نفس شده و شخص در مقابله با مشکلات دچار نگرانی اضطراب و رفتارهای نامناسب می شود .
۳ـ دانستن این حقیقت که رفتار انسان معلول عواملی است
در هر عملی باید اصل علت و معلول حکمفرما باشد زیرا که از نظر علم هیچ پدیده ای خود به خود بوجود نمی آید . در مورد رفتار بشر نیز مانند علوم فیزیک شیمی و بیولوژی برای هر پدیده دلیلی موجود است که روانشناسان نیز به دنبال کشف علل ایجاد این رفتارها هستند . البته در افراد سالم ضرورتی برای دانستن دلایل رفتار خود وجود ندارد ولی در صورتی که همین افراد به اختلالات روانی مبتلا شوند لازم می آید تا از خود سؤال کنند که چرا گرفتار این حالات شده اند زیرا اولین قدم برای از بین بردن اضطراب و تشویش یافتن دلیل آن است
۴ـ آشنایی به اینکه رفتار هر فرد تابع تمامیت وجود اوست
روان و تن پیوستگی دائمی و همیشگی دارند و ناراحتیها و اعمال هر کدام در دیگری اثر قطعی دارد . کسی که از نظر روانی ناراحت است دچار زخم معده ، آسم ، ناراحتی های قلبی و دیابت می شود . پس هرگونه رفتار و ناراحتی تابع تمامیت فرد از نظر روانی و جسمانی است ، پس به علت رابطه نزدیک و مستقیم در بین جسم و روان باید اذعان کرد
همانطور که اختلالات روانی باعث اختلالات جسمانی می شوند ، اختلالات جسمانی نیز ممکن است باعث اختلال روانی بشود . به طور کلی رفتار هر فرد ممکن است علل جسمی ، روانی ، اجتماعی و … داشته باشد .
۵ـ شناسایی احتیاجات و محرکهایی که سبب ایجاد رفتار و اعمال انسان می گردد
  بهداشت روانی مستلزم دانستن و ارزش دادن به احتیاجات اولیه افراد بشر است . بعضی از این احتیاجات جسمانی است ، مانند : احتیاج به غذا ، آب ، استراحت و گروهی از آنها روانی می باشد مانند احتیاج به پیشرفت ، امنیت و . . . بشر دائماً تحت تاثیر این نیازهاست و به نسبت محرومیت و یا ارضاء آنها رفتار می کند . انسان از بدو تولد به علت این احتیاجات دائماً در کشمکش است و سکون مطلق موقع مرگ به وجود می آید . دانستن احتیاجات نیروهای داخلی نحوه ارضاء و رفع آنها از راههای منطقی ، مطلوب و استفاده از واکنشهای روانی ناخودآگاه در هنگام مواجه شدن با مشکلات و ناکامیها باعث تعادل بیشتر روانی شده و شخص با اطمینان خاطر به زندگی بدون تشویش خود ادامه می دهد (سعید شاملو،۱۳۶۹).
 
هدف ایجاد سلامت روان
برای ایجاد سلامت روان عوامل زیادی را باید کنترل کرد . سلامت روان را می توان به وسیله پیشگیری از ابتلاء به بیماری های روانی،عوامل موثر در بروز بیماریهای روانی،تشخیص زودرس بیماریهای روانی ، پیشگیری از عوارض ناشی از برگشت
بیماری های روانی و ایجاد محیط سالم برای برقراری روابط صحیح انسانی به وجود آورد .
پس سلامت روان علمی است برای بهزیستی رفاه اجتماعی و سازش منطقی با پیشامدهای زندگی،در سلامت روان آنچه بیش از هر چیز مورد نظر است احترام به شخصیت و حیثیت انسانی است . روی این اصل سلامت روان را دانش یا هنری می دانند که به افراد کمک می کند که با ایجاد روشهای درست روانی و عاطفی بتوانند به محیط خود سازگاری حاصل نموده و برای حل مشکلات از راههای مطلوب اقدام نمایند  (احمدوند، ۱۳۸۲) .
اگر بخواهیم سطح سلامت اجتماعی جامعه را به حد مطلوبی برسانیم نیاز به یک سری تدابیر و فعالیتهایی داریم که از پیدایش و افزایش بیماریهای عصبی روانی در جامعه جلوگیری کند ، این چنین فعالیت هایی تحت عنوان پیشگیری شناخته می شوند
 (میلانی فر،۱۳۷۰) .
فعالیتهایی که تحت عنوان پیشگیری شناخته می شوند به سه بخش تقسیم می شوند :
۱ـ پیشگیری اولیه          2ـ پیشگیری ثانوی          3ـ پیشگیری ثالث 
پیشگیری اولیه
منظور از پیشگیری اولیه عبارتست از جلوگیری از پیدایش بیماری و به عبارت دیگر علاج واقعه قبل از وقوع است . این پیشگیری اشاره دارد به کاربرد روشها و ابزاری که در جلوگیری از ظهور بیماری موثر هستند و رفتارهای مثبت را تقویت می کنند . هدف مداخله در پیشگیری اولیه جلوگیری از شیوع بیماری و یا اختلال است به نحوی که احتمال وقوع آن را در مقطع زمانی خاص کاهش می دهد . این هدف زمانی تحقق می یابد که عوامل سبب زا را از بین ببریم،از انتقال و شیوع بیماری جلوگیری کنیم ، عوامل خطر زا را کاهش دهیم ، مقاومت را بالا ببریم و سلامتی را از طریق ایجاد شرایط محیطی مناسب افزایش دهیم (احمدوند،۱۳۸۲) .
 پیشگیری ثانوی (درمان)
این پیشگیری عبارتست از مداخله زودهنگام و درمان سریع نشانگان یک بیماری یا اختلال با این هدف که از شیوع و گسترش آن توسط کوتاه کردن مدت آن کاسته شود . هدف در این پیشگیری شامل : ۱ـ کاستن از علایم اختلال (کم کردن رنج) ۲ـ محدود کردن ادامه اختلال و رساندن آن به کمترین میزان شیوع است .
پیشگیری ثانوی متضمن رعایت موارد ذیل است
۱ـ بیماری یابی به منظور تشخیص شناخت فوری و بیشترین علائم عادی و یا رفتارهای نامتعادل .
۲ـ درمان فوری زودرس و کامل جهت رفع علائم بیماری ، پیشگیری از بروز علائم شدید و برگردانیدن هر چه زودتر بیماران روانی به جامعه .
۳ـ درمان پیشگیرنده و نگهدارنده به منظور پیشگیری از بازگشت عوارض بیماری تا حصول بهبودی کامل ، پیشگیری ثانوی مترداف با تشخیص و درمان زودرس می باشد  (احمدوند،۱۳۸۲) .
پیشگیری ثالث
 این پیشگیری عبارتست از کاستن از گسترش عوارض جنبی که در حاشیه یک بیماری و یا اختلال اصلی وجود دارد . این بخش اشاره دارد به فعالیت های توانبخشی که، افرادی را که مبتلا به بیماریهای مزمن طولانی مدت هستند قادر می سازد که با حداکثر توانایهای جسمانی و روانی و اجتماعی خود فعالیت کنند . در این راستا آموزش مهارتهای شغلی و اجتماعی بسیار مفید واقع می شود (احمدوند، ۱۳۸۲ ص ۱۲) .
 
 مکانیزم روانی و نقش آن در سلامت روان
یکی از شاهکارهای روانشناسی که فروید بنیانگذار روانکاوی در نظریه روانکاوی خود برای شناخت هر چه بیشتر رفتار انسان و در نتیجه شخصیت او بیان می کند مکانیسم های دفاعی روانی است . امروزه اکثر روانشناسان و روانپزشکان و دیگر متخصصان بر اهمیت
مکانیسم های دفاعی در ایجاد سلامت روانی معترفند . به خصوص در قرن حاضر که با روند سریع صنعتی شدن در جهان و ایجاد تغییر و تحول های سریع در زندگی بشری و حتی ایجاد تغییر در آداب و رسوم اجتماعی ، عرف و قوانین اجتماعی ، بشر برای دوری از کشمکش ها و حل تعارضات و سازگاری با تغییر و تحولات و حفظ سلامت روان دست به انجام رفتارهایی می زند که بعضی از آنها در قالب مکانیسم های دفاعی جای می گیرند .( میلانی فر ،۱۳۷۰) همانطور که گفته شد مکانیسم های دفاعی برای ناچیز جلوه دادن شکستها و حمایت در مقابل نگرانی ها و احساس ارزش و کفایت و در نهایت در ایجاد سلامت روانی موثر است و به این جهت آنها را واکنشهای سازشی عادی می نامیم (احمدوند، ۱۳۸۲) .
روانشناسان و کارشناسان مختلف برای مکانیسم های دفاعی انواع مختلفی ذکر کرده و تقسیم بندی های متعددی از آنها به عمل آورده اند که هیچکدام رضایت بخش نیست ، به خصوص اینکه شخص ممکن است از مکانیسم های دفاعی مختلفی در یک آن استفاده نماید  (احمدوند، ۱۳۸۲).
لذا ما در اینجا فقط به ذکر بعضی از مهمترین مکانیسم های دفاعی می پردازیم .
مکانیسم سرکوبی  
به نظر فروید سرکوبی اساس و پایه مکانیسم دفاعی خود است . شخص در مکانیسم سرکوبی به طور ناخودآگاه کوشش می کند تا از تظاهر تمایلات ناخودآگاه جنسی و پرخاشگری به گونه ای جلوگیری نماید . که هیچ گاه نتواند به ضمیر آگاه او راه یابد . در مکانیسم سرکوبی فرد نه تنها از تعارضات اضطراب انگیز درونی بی خبر می ماند بلکه حتی وقایع هیجان انگیز گذشته را نیز به یاد نمی آورد . البته تمایلات سرکوب شده از بین
نمی روند بلکه در ناخودآگاه بصورت فعال و در انتظار رسوخ به ضمیر آگاه باقی می مانند . (احمدوند،۱۳۸۲) .
مکانیسم برون فکنی   
به آن نوع روشهای دفاعی که فرد بوسیله آن بطور ناخودآگاه تمایلات عقاید و رفتارها و برداشت های غیرقابل قبول خود را به محیط بیرون از خود نسبت می دهد برون فکنی گویند  (شاملو،۱۳۷۷).
مکانیسم جا به جایی  
در جابه جایی موضوع تمایلات غریزی از یک موضوع پر خطر به موضوع کم خطرتری منتقل می شود . البته می توان گفت که جا به جایی به منظور کاهش فشار درونی که در نتیجه ناکامی و عدم ارضاء تمایلات پیدا شده به کار می رود . بطور مثال : کودکی که از طرف برادر بزرگترش آزاری می بیند ممکن است به خواهر کوچکترش آزار برساند . (شاملو،۱۳۷۷)
مکانیسم بازگشت
بازگشت مانند روشهای دفاعی دیگر برای حفاظت فرد در مقابل اضطراب است . فرد برای مقابله با اضطراب دست به رفتارهایی می زند که به سنین پایین تر تکامل  روانی جنسی مربوط می شود . این رفتارها غالبا کودکانه و نامناسب با شرایط است . در افراد بزرگ سال عصبانیتهای کودکانه ؟، فریاد زدن ، گریه کردن ، قهر کردن و شکستن اشیاء به هنگام خشم را می توان از این گونه رفتارهای بازگشتی دانست .(شاملو،۱۳۷۷)
مکانیسم واکنش سازی
واکنش سازی عبارت است از ارضاء و تظاهر یک تمایل از طریق معکوس جلوه دادن آن . در این روش دفاعی اول تمایل ناپسند سرکوب می شود و بعد تمایل کاملاً ضد آن ظاهر
می گردد . برای مثال فردی که با دیگران شدیداً پرخاشگر است و یا از دیگران به شدت تنفر دارد . ممکن است از طریق مکانیسم دفاعی واکنش سازی این احساس خود را سرکوب کند و بصورت فردی خیر مهربان و با ادب و انسان دوست درآید  (شاملو،۱۳۷۷).
 
مکانیسم تصعید 
فروید آن دفاع خود را که باعث می شود یک تمایلات ناپسند بشکل اجتماع پسندانه تظاهر کند تصعید می نامد برای مثال یک فرد ممکن است تمایل به پرخاشگری و آسیب رساندن به دیگران را از طریق شرکت در فعالیت های ورزشی مانند : بوکس ، جراحی یا پیشه قصابی ارضا نماید  (شاملو، ۱۳۷۷) .
مکانیسم عذر تراشی (دلیل تراشی) 
در مکانیسم عذرتراشی یا منطق تراشی شخص با استفاده از منطق نمایی رفتار خود از واقعیت دور می شود . او از این طریق بخود می قبولاند که رفتار منطقی دارد . برای مثال : دانش آموز در امتحان شرکت نمی کند و می گوید: چه فایده ای دارد من که شانس موفقیت ندارم ؛ و یا ضرب المثل دست گربه به گوشت نمی رسد می گوید بو می دهد ، نمونه هایی از عذر تراشی هستند (شاملو،۱۳۷۷) .
مکانیسم همانند سازی  
این مکانیسم هم بعنوان یکی از فرآیندهای رشد شخصیت و هم بعنوان یک نوع مکانیسم دفاعی مورد استفاده قرار می گیرد . در همانند سازی فرد برای رشد شخصیت خصوصیات مطلوب شخصی دیگر را با استفاده از مکانیسم درون فکنی جزء شخصیت خویش می کند . برای مثال : دختری که خود را از همکلاسیش کمتر مورد توجه می بیند سعی می کند همان خصوصیاتی را بروز دهد که همکلاسیش دارد به این امید که محبوب واقع شود  (اکبری، ۱۳۸۳) .
مکانیسم جبران  
این مکانیسم کوششی است برای سرپوش گذاشتن بر نقاط ضعف و عدم کفایت خویشتن که مبنی بر احساس حقارت و بی کفایتی است . نمونه های بارز این مکانیسم عمل دختر زشتی است که سعی می کند با صفات پسندیده به رخ کشیدن مکرر آنها در رفتارش نقص ظاهری خود را از نظرها پنهان دارد . (اکبری،۱۳۸۳)
مکانیسم انکار  
این مکانیسم عبارت است از رد و عدم پذیرش ناآگاهانه جنبه هایی از واقعیت که
نمی توانند آگاهانه مورد قبول واقع شوند . در این مکانیسم شخص از پذیرش رویدادی معین (مانند : مرگ فرد مورد علاقه) یا مواجه شدن با موقعیتی غیر قابل تحمل امتناع
می ورزد . انکار واقعیت در موارد افراطی ممکن است پیش درآمد ظهور رفتار سایکوتیک باشد معمولی ترین شکل انکار که اکثر ما در اغلب موارد به آن متوسل می شویم خیالبافی و بازی است  (اکبری،۱۳۸۳).
 
جمع بندی
مسئله سلامت روان یکی از مسائلی است که زمان پیدایش بشریت وجود داشته و همواره ذهن بشر را به خود مشغول داشته است این مسئله با ظهور جوامع بشری بیشتر مورد توجه قرار گرفته است . با نگاهی به گذشته خواهیم دید که دانشمندان و صاحب نظران بسیاری در زمینه سلامت روان فعالیت هایی داشته اند و در این زمینه دیدگاهها و نظرات مختلفی در ارتباط با این مسائل مربوط به سلامت روان ارائه داده اند ، و این روند همچنان از زمان بقراط و ارسطو تا به امروز ادامه پیدا کرده است به نوحی که امروزه در نتیجه سعی و تلاش پیشینیان تلاش های ارزنده ای چه در عرصه نظری و در چه در عرصه عملی از سوی صاحبنظران و دانشمندان ، به خصوص دانشمندان روانشناس و روانپزشک صورت گرفته است . موضوع سلامت روان در دوران معاصر به قدری اهمیت پیدا کرده است که پزشکان ، روانپزشکان ، روانکاوان و حتی مکاتبی همچون : زیست گرایی ، رفتار گرایی، انسان گرایی و . . . با ارائه تعریف هایی مختلف از سلامت روان به بیان دیدگاهها و نظرات خود در زمینه سلامت روان پرداخته اند . همه ی این تلاش ها و کوشش هایی که در طول چندین هزار سال از بقراط و ارسطو تا فروید و آدلر و . . . صورت گرفته است تنها با هدف بهبود و ضعیت روانی و پیشرفت و تعالی بشریت بوده است . سعی محقق نیز از ارائه تمام مطالب تحت عنوان « پیشینه نظری تحقیق » این بوده است که تنها بتواند گوشه ای از
 تلاش ها و زحمات بی دریغ پیشینیان را که در زمینه بهبود وضعیت سلامت روان در سطح جوامع بشری متقبل شده اند را بیان کنند تا خواننده گان عزیز با مطالعه این قسمت بیشتر با مسائل نظری سلامت روان آشنا گردند و شاهد اهمیت روزافزون این مسئله در نزد مکاتب مختلف باشند .