متغیرها در جامعه

متغیرها:
متغیرها از مهمترین مباحث در تحقیقات اجتماعی ـ انسانی می باشند. هدف شناخت علت یا عوامل پیدائی یا تغییر موضوع مورد تحقیق است و چون این عوامل تغییر پذیرند و قابل سنجش، آنان را متغیر می خوانیم . در نهایت باید بتوانیم هم انواع متغیرها را بشناسیم ، هم آنکه روابط آنهار ا با یکدیگر شناسایی کنیم. همچنین ، میزان تأثیر یک متغیر بر متغیر دیگر را مورد سنجش قرار دهیم و اندازه گیری کنیم.
باید روابط یکسویه بین متغیرها را از روابط متقابل و دوسویه تمیز دهیم و شبکه متغیرها را که باهم ، ضمن تأثیر متقابل بر یکدیگر ، بر پدیده های دیگر اثر می نهند، بازشناسی نمائیم.
تعریف :‌
در تعریف متغیرها چنین آمده است :‌«هر صفت ،‌ویژگی یا عنصر کمی و یا کیفی که در یک تحقیق تغییر ناپذیر باشد، به عنوان مثال ، جنگ ،‌همبستگی و . . . هریک در جریان تحقیق می توانند به صورت یک متغیر در آیند، به شرط آنکه بر خلاف عوامل ثابت تغییر کنند یا تغییر پذیر باشند».
مفهومی مانند پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی را در یک تحقیق می توان به عنوان یک متغیر در نظر گرفت،‌نشان آنرا  y گذاشت و در پنج مقوله جای داد، پائین ،‌متوسط رو به پائین ، متوسط، متوسط رو به بالا و بالا » سپس تأثیر آن را به مشارکت در انتخابات سنجید. بنابراین ،‌می توان گفت :‌«متغیر در زبان جامعه شناسی هر پدیده ای را می رساند که مقدار آن در هر مورد خاص تفاوت می یابد».
مثال :‌
بدرستی می دانیم در هر تحقیق باید به کنترل موقعیت یا حال و هوای تحقیق پرداخت. اگر قرار است تحقیقی درباره ترافیک در شهر تهران صورت گیرد. چنانچه صبح و قبل از آغاز به کار و ورود به گردونه ترافیک از افراد بپرسیم ؛‌به نظر شما ترافیک در تهران چگونه است ؟ به یقین تجربه آنی آنان چندان مطلوب نیست: تمام شب استراحت کرده اند، هنوز از گرمای سخت خبری نیست و احتمالاً پاسخهای مثبت یا دست کم همراه با خوش بینی خواهند بود.
اما اگر مین سوالها عصر ، بعد از کار و خستگی و در صف های طولانی اتوبوس پرسیده شود، پاسخها بسیار منفی خوهند بود. پس ، باید در هر تحقیق به تعریف وضعیت و استاندارد و همگن کردن آن پرداخت. در آنصورت موقعیت ثابت می ماند. می گوییم تمامی تحقیق در این موقعیت صورت گرفت. اما اگر قرار باشد ضریب تفاوت موقعیت شناخته و ارزیابی شود، در آنصورت موقعیت بعنوان متغیر مطرح می شود. می خواهیم بدانیم موقعیتهای مختلف تحقیق چقدر در نظر مردم در باب ترافیک تأثیرگذار است.
ویژگیها:
متغیرها می توانند کمی یا کیفی باشند. به عنوان مثال ، چنانچه در یک تحقیق در مورد ازدواج ،‌سن ، متغیر یا عامل مهمی به حساب آید،می گوییم عمل ازدواج متأثر از سن افراد است ( یا آنکه سن در ازدواج تأثیر دارد) این متغیر کمی و عینی است.
در همین تحقیق بینش یا طرز تلقی انسانها نسبت به ازدواج نیز در اقدام به آن تأثیر دارد،‌این متغیر را ذهنی و کیفی تلقی می کنیم. در مواردی چند، صرفاً عوامل کمی را با این نام (متغیر) می خواندند و مفهوم خاص متغیر کیفی برای عناصر غیر کمی به کار می آمد.
ولی امروزه ، هم عوامل کمی و هم عوامل کیفی با این نام خوانده می شوند،‌در توجیه این گسترش معنایی ،‌استوفر چنین می نویسد :‌« ما مفهوم (متغیر) را در معنای متداول منطقی و ریاضی آن بدین عنوان که سلسله ارزشهایی را می رساند، به کار می بریم. این ارزشها می توانند عددی (کمی ) یا غیر عددی (کیفی) باشند.
واژه  Attribute در معنای متغیر کیفی بکار برده می شود. این تعریف وسیع از این مفهوم امروزه بیش از پیش توسط خود آمارشناسان به کار می آید.» به نظر کندال و باکلند: «کمیتی که ممکن است، هریک از سلسله ارزشهایی مشخص را پیدا کند. همین کلمه را می توان در جهت مشخص کردن عناصر غیر قابل اندازه گیری نیز بکار برد. به عنوان مثال، جنس یک متغیر است. چون هر انسان می تواند به دو صورت (مذکر و مؤنث) تقسیم شود.» بنابراین ،‌بدرستی می توان گفت ،‌متغیرها می توانند کمی یا کیفی باشند. اما ، محقق همواره در صدد آن است که متغیرهای کیفی را هرچه بیشتر شاخص‌پذیر سازد، تاهم کار تحقیق هرچه دقیقتر صورت بندد، هم آنکه روائی آن افزایش یابد.
منظور این است که خود محقق در زمانهای دیگر نیز با همین پدیده و با همین شاخصهای دقیق برخورد کند و نتایج دقیقی بدست آورد. در عین حال منظور دیگر از روائی آن است که در صورت تکرار همان تحقیق توسط دیگران شاخصها چنان دقیق و مدرج باشند که نتایج مشابهی بدست آید. در مجموع می توان دو ویژگی اساسی برای متغیرها قائل شد:
۱ـ سنجش پذیر بودن :‌
کیفی بودن بسیاری از متغیرها به معنای سنجش ناپذیری آنان نیست. زیرا در این صورت عملاً کار تحقیق اجتماعی ـ انسانی صورت پذیر نبود. در تأکید بر همین امر،‌لازار سفلدو بارتون به طور کلی، متغیر را آن چیزی می دانند که :‌
«امکان رده بندی را بدست دهد. ضمن آنکه امکان اندازه گیری در معنای دقیق آنرا نیز فراهم سازد».

۲ـ تغییر پذیر بودن :‌
از این دیدگاه هر پدیده که در جریان تحقیق تغییر پذیرد، از جهتی متغیر خوانده می شود. به عنوان مثال،‌مرتن مفاهیم و متغیرها را یکسان شمرده و می نویسد :‌« مفاهیم ، تعاریف آن چیزی را که با ید مشاهده شود، بدست می دهند. آنان متغیرهایی هستند که باید بینشان مناسباتی ملاحظه شوند».
انواع متغیرها:
همانطور که ملاحظه می شود ،‌متغیرها، زمینه ای بسیار وسیع دارند،‌از اینرو انواع بسیاری می یابند که اهم آنان بدینقرارند:
۱ـ‌متغیرهای اسمی :
برخی از متغیرهای اسمی فقط به دو قسمت قابل تقسیم اند،‌مانند «جنس» که می تواندصرفاً به زن یا مرد تقسیم شود. این نوع متغیرها را دو مقداری می خوانند. چند مثال دیگر در مورد آنان بدینقرار است: پیر یا جوان بودن ،‌جمهوری خواه یا دموکرات بودن ،‌دانشجو یا غیر دانشجو بودن. نام دیگر این نوع متغیرها دو شقی است.
علاوه بر آن ،‌متغیرهای اسمی چند مقداری یا چند ارزشی هم وجود دارند. باری مثال ،‌زمانی که مذهب پاسخگویان در مقوله های اسلام ، مسیحیت ،‌یهودی ،‌و غیره دسته بندی می شود و یا زمانی که نحوه گذران اوقات فراغت را به فعالیتهای هنری، ادبی ،‌علمی و . . . تقسیم می کنیم. در اینجا نکته اساسی این است که متغیرهای اسمی فقط از جنبه کیفی ، و انتساب یک صفت و یا ویژگی به افراد و اشیاء مورد توجه اند و شدت یا میزان صفت و ویژگی مورد نظر نمی باشد.

۲ـ متغیرهای ترتیبی :
این نوع متغیر را محقق به دو یا چندین تقسیم کرده و آنها را رده بندی می نماید. مانند : تحصیل . چنانچه در تحقیقی دیدیم تحصیل افراد دارای تاثیر است،‌می توانیم ، متغیر سطح تحصیل را ،‌برای مثال ، به بی سواد ،‌تحصیلات ابتدایی ، متوسطه ،‌عالی تقسیم کنیم.
در متغیرهای ترتیبی لزوماً باید به رده بندی ارزشها و مقادیر مختلف متغیر بر اساس اولویت یا میزان آنها پرداخت. نظیر مثال بالا که با آن افراد را با توجه به سطح تحصیلات (عالی ،‌متوسط و ابتدائی) دسته بندی یا رده بندی می کنیم.
در اینجا نیز نکته اساسی این است که متغیرها جنبه کمی می یابند ولی فقط تا حدی که بتوان اولویتها ترتیبات یا رتبه کمی آنها را شناخت. متغیرهای فاصله ای و نسبی که در انواع مقیاس ها مورد بحث قرار می گیرند، متغیرهای کمی پیشرفته تری می باشند.
۳ـ متغیرهای مستقل :‌
منظور متغیرهایی است که بر دیگر متغیرها تاثیر می گذارند. به عنوان مثال ، چنانچه یک تحقیق ملاحظه شود، حرمان نسبی بر خشونت سیاسی تاثیر می بخشد،‌در آن صورت ،‌می گوییم متغیر اول (حرمان نسبی) متغیر مستقل است.
۴ـ متغیرهای وابسته ،‌تابع یا غیر مستقل :
منظور متغیرهایی است که در جریان یک تحقیق ، متأثر از متغیر یا متغیرهای دیگرند. مثلادر یک تحقیق که موضوع آن بررسی اشتغال زن در شهر تهران است، می بینیم، تحصیل زن بر اشتغال او  و نوع شغلش اثر می گذارد، پس می گوییم: تحصیل متغیر مستقل است و اشتغال، متغیر تابع.
در مورد روابط بین متغیرهای مستقل و تابع چن اصل را باید متذکر شویم :
الف ـ پدیده ها در هر تحقیق با توجه به  هدفهای آن ، می توانند متغیر مستقل یا وابسته باشند. مثال : درآمد می تواند در یک تحقیق متغیر مستقل باشد (تحقیقی در زمینه ازدواج)، در حالیکه در تحقیقی دیگر متغیر تابع به حساب آید. چنانچه تحقیقی در مورد شناسائی درآمد ساکنان تهران صورت گیرد، ملاحظه می کنیم پدیده ای چون مدرک تحصیلی بر آن اثر دارد، پس می گوییم ،‌درآمد متغیر تابع است و مدرک تحصیلی متغیر مستقل.
ب ـ هر متغیر مستقل نیز در یک تحقیق ، خود وابسته به متغیرهای مستقل بسیاری است. مثلاً در تحقیق درآمد ، می بینیم مدرک تحصیلی متغیر مستقل است درحالیکه خود نیز تابع متغیرهای بسیار دیگری است.
پ ـ بسیار کم اتفاق می افتد که یک متغیر مستقل شرط لازم و کافی در پیدائی ،‌یا تغییر متغیر تابع باشد. معمولاً یک متغیر تابع از شبکه یا مجموعه ای از متغیرهای مستقل تأثیر می پذیرد.
مثال :‌چنانچه موضوع تحقیق ما در مورد دزدی در بین نوجوانان باشد. می گوییم دزدی ( متغیر تابع) از عواملی چون : درآمد، وضع خانواده و . . . بسیاری عوامل دیگر تأثیر می پذیرد. کار جامعه شناسی‌،‌شناخت و تمیز این متغیرها و یا عوامل اصلی است.
ت ـ گاه ،‌رابطه متغیر مستقل و تابع یکسویه است. مثال : می توان پذیرفت که باران بر مقدار و نوع گندم تأثیر گذارد و حال آنکه گندم بر باران اثر ندارد. یا آنکه سن بر ازدواج اثر می نهد و حال آنکه ازدواج بر سن اثری ندارد. اما همواره چنین نیست و بدرستی می توان گفت بسیار کم اتفاق می افتد که پدیده ای بر پدیده دیگر اثر نهد و خود از آن تأثیر نگیرد. مثال : اگر در تحقیقی ملاحظه می کنیم در یک جامعه میزان فقر از بی سوادی مردم ناشی می گردد، یعنی هرقدر مردمی بی سوادترند،‌فقیرتر نیز هستند، خود فقر نیز متقابلاً بر سواد اثر می گذارد، بطوریکه هرقدر میزان فقر در یک جامعه بیشتر است، بی سوادی نیز به تبع آن روبه فزونی می گذارد.
ث ـ در اکثر موارد ، رابطه بین متغیرهای مستقل به پیدائی دور جهنمی یا بسته و یا باطل می انجامد. به عنوان مثال : در تحقیق بالا می بینیم نه تنها فقر و بی سوادی در رابطه دو سویه یا متقابلند،‌بلکه در وضع یا شرایط بعدی موجبات تشدید یکدیگر را نیز فراهم می سازند، بدین معنی که یک جامعه چون بی سواد است، از منابع طبیعی خود به خوبی بهره برداری نمی کند،‌قدرت تولید کالاهای خوب را ندارد، بنابراین فقیر می ماند و چون فقیر است ، نمی تواند فرزندان رو به تزایدش را آموزش دهد.
بنابراین فقیرتر می شود.
مثال ۲:‌در نظر بگیرید فردی که امروز صبح با ناراحتی خاصی از خانه خارج شود،‌چون ناراحت است با دوستش نیز به خوبی سلام و احوالپرسی نمی کند، در نتیجه دوستش نیز با چهره ای متعجب یا گرفته از کنارش می رود، همین نیز باز بدو بر می گردد، و ناراحتی روانی او را تشدید می کند.
این رابطه در جهت عکس در مورد امور شادی آور نیز ملاحظه می شود،‌بطوریکه سعادت ،‌شعف       و . . .  خود پدیده هائی فزاینده هستند.
بنابراین می گوییم ، پدیده ها در جریان تاثیر متقابل قرار می گیرند، یا به تعبیر دیگر جریان تأثیر معمولا به صورت رفت و بازگشت است.
در کار تحقیق رابطه بین متغیر تابع و مستقل را برای اندازه گیری دقیق می توان در یک جدول ساده بدین صورت منعکس می کرد: برای مثال ،‌رابطه بین ساعات کار در روز و میزان نمرات عالی بدست آمده را در بین دانشجو در نظر می گیریم :‌میزان ساعات کار روزانه و تعداد نمرات عالی بدست آمده ( داده های فرضی )

ساعات کار روزانه (x)    شمار نمرات (y)
۸    5
۷    5
۶    4
۵    3
۴    2
۴    1
۳    1
۲    0
۱    2
حال این اعداد را بدین صورت در محورهای مختصات منعکس می سازیم:
متغیر مستقل یا موثر :‌ساعات مطالعه = محور x
متغیر تابع یا وابسته : نمرات =y
۵ـ متغیرهای کنترل :‌
منظور متغیرهایی است که چند متغیر د یگر را تحت کنترل دارند. مثال : در تحقیقی در مورد مهریه و رابطه آن با تحصیل در ایران ملاحظه شد، بهمان نسبت که تحصیل دختران بالاتر است، میزان مهریه آنان روبه افزایش می گذارد، با دقت بیشتر در زمینه این روابط دیدیم که هم تحصیل و هم مهریه هردو تابع یک متغیر یا عامل دیگریست که آن میزان درآمد پدر می باشد. پس می گوییم در این تحقیق متغیر کنترل بحساب می آید. متغیر کنترل را متغیر آزمون نیز می نامند.
۶ـ متغیرهای کنترل شده :‌
همچنین، می توان از متغیرهایی سخن گفت که در جریان تحقیق مورد کنترل قرار می گیرند. مثال: زمانیکه تحقیقی در مورد اثر تلویزیون بر روستائیان صورت می گیرد، می توان دو روستا را که از نظر متغیرهای اصلی تحقیق مشابهند، در نظر گرفت و در یکی از آنان تلویزیون راوارد ساخت تا اثر آن به خوبی ملاحظه شود. در این تحقیق می گویند، متغیرهای اصلی در دو روستا ـ نظیر جمعیت ، وضع سواد، راههای ارتباطی و . . . مورد کنترل قرار می گیرند. تا تأثیر متغیر محوری (تلویزیون) شناخته شود.
مثال ۲: تحقیقی توسط شریف در آمریکا در زمینه انگیزه های کلامی خشونت صورت گرفت. بدینسان دو گروه را در اطاقی جای دادند. قرار شد یکی از دو گروه سخنانی به طنز و ظریف علیه گروه دیگر به زبان آورد. و واکنش گروه دیگر مورد سنجش قرار گیرد. سپس به گروه نخست اجازه داده شد از سخنان مستقیم تر و تندتری علیه گروه دیگر استفاده کند،‌آنگاه واکنش گروه دوم مورد سنجش و اندازه گیری قرار گرفت. کار آزمایش تا آنجا پیش رفت که گروه دوم واکنش های کلامی را نارسا دانسته ، به حرکت درآمد و کار به نزاع کشید.
در مثال نخست، کنترل صورت مقایسه ای داشت ،‌در حالیکه در مثال دوم ، متغیر مستقل مستقیماً تحت کنترل قرار گرفت و بدرجات وارد شد تا تاثیر آن در هر درجه سنجیده شود.
۷ـ متغیرهای واسط یا متداخل :
این نوع متغیرها عبارتند از :
الف ) عاملی آزمونی ، یعنی متغیری ملموس و از نظر تجربی قابل اندازه گیری که در یک رابطه وارد می شود و می تواند در تغییر آن رابطه به کار آید. مثال :‌در مطالعه ای در زمینه عقاید سیاسی جانان ، ملاحظه شد، خصوصیات شغلی ـ تحصیلی پدر آنان ،‌از طریق نوع گرایشهای سیاسی و حزبی پدران، بر مواضع سیاسی جوانان تأثیر گذاشته است.
ب :‌تجرید سلسله ای از عملیات تجربی که ماهیتی مرجحاً و نه لزوماً تجربی دارند:
مثال :‌تصور کنید عنکبوتی در روی دیوار ایستاده است،‌انگشت خود را به طرف آن می بریم تا آن را لمس کنیم، می بینیم عنکبوت آغاز به حرکت می کند،‌برای تبیین این حرکت می گوییم:‌واکنش حویان پس از احساس خطر چیست؟ جواب می دهیم ترس، پس ترس را متغیری می دانیم که بین حرکت دست ما و حرکت حیوان قرار می گیرد و نوع واکنش (متغیر تابع ) را روشن می سازد.
۸ـ متغیرهای درونی و متغیرهای بیرونی :‌
در بحث از مدلهای علی،‌زمانیکه متغیرهایی خارج از مدل جای دارند و روابط آنان با یکدیگر و با متغیرهای داخل مدل محاسبه نمی شود ، متغیرهای بیرونی خوانده می شوند،‌و متغرهایی را که تغییرات آن ها به کمک متغیرهای بیرونی یا درونی دستگاه تحلیل می شوند، متغیرهای درونی می خوانند.
۹ـ متغیرهای منفرد :‌
متغیرهایی است یکتا و بی هیچ پدیده مکمل ، در برابر متغیرهایی که با هم وضمن تأثیر متقابل بریکدیگر ،‌بر متغیر تابع یا معلول اثر می گذارند.
مثال :‌مسافری با خانواده اش در شهری غریب همه دارائی هایش را در کیفی جای داده است. کیف ربوده می شود و او می ماند و فرزندانش، سرگردان و بی پناه . . .  حال اگر قرص نانی بدزدد، نه بخاطر عواملی چون فقر ،‌فقدان اعتقاد، عادت  و . . . هر عامل دیگر است، بلکه نیاز مبرم او را در این جهت سوق داده است. در این حال می توان گفت که متغیر منفرد مزبور هم علت لازم وهم علت کافی برای انجام عمل (دزدی) بوده است.
۱۰ـ متغیرهای پیوسته و مجزا :
همانطور که در بحث از ویژگی متغیرها گفته شد، متغیرها می توانند کمی یا کیفی باشند. ولی آنچه مسلم است ،‌اینکه در جریان تحقیق باید کوشید تا متغیرهای کیفی از طریق شاخصها صورت کمی و سنجش پذیر یابند. دو نوع متغیر کمی قابل تمیز است: متغیر پیوسته و متغیر گسسته.
برخی از انواع متغیرها لزوما مجزا و گسسته اند: مثل زن یا مرد ،‌شهری یا روستائی بودن ولی متغیرهای کمی در طول یک امتداد قرار می گیرند که تنها با یک تعریف خاص و به اقتضای تحقیق می توان آنها را از یکدیگر مجزا نمود. برای مثال متغیرهای پیوسته سن و درآمد را می توان به متغیرهای مجزا یا گسسته تبدیل کرد.
در این صورت می توان پاسخگویان را از نظر سنی به افراد جوان ،‌میانسال ، مسن و یا از نظر درآمد به درآمد بالا و پائین تقسیم کرد. اینکار گرچه واریانس متغیر را می کاهد ولی گاه در عوض تحلیل داده ها را تسهیل می کند.

۱۱ـ متغیرهای تصنعی :‌
در پایان ،‌باید گفت در مواردی نیز از متغیرهای تصنعی سخن به میان می آید : « منظور برداری است که در آن به اعضاء طبقه ای معین یک عدد دلبخواه و به بقیه ( یعنی آنهائی که عضوطبقه معینی نیستند) یک عدد دلبخواه دیگر نسبت داده می شود،‌برای مثال ، در مورد متغیر جنس ، می توان به مردان یک و به زنان صفرنسبت داد.»
۱۲ ـ متغیرهای الگوئی :‌
متغیرهای الگوئی در واقع یک چارچوب مفهومی یا الگوی مرجع می باشند کهب رای شناخت کنش انسانی ابداع شده اند،‌و بحث از آنها در روش تحقیق به این منظور صورت می گیرد که با یک شیوه از مفهوم سازی در جامعه شناسی آشنائی حاصل شود. خواننده بعد از مطالعه این قسمت می تواند به این سوال پاسخ دهد که این مفاهیم به کدامیک از انواع متغیرها (مستقل یا وابسته ، کمی یا کیفی، و . . . .) نزدیک بوده و چگونه می توان آنها را در قالب یک طرح تحقیق پیاده کرد و اندازه گیری نمود؟ قابل ذکر است که متغیرهای الگوئی یکی از چارچوبهای مفهومی است که در زمینه های مختلف اجتماعی برای تحقیقات میدانی از آن استفاده شده است، بنابراین، آشنایی با آن ضروری می باشد.
منظور از متغیرهای الگوئی انواع شیوه هائیست که یک فرد در راه عمل می یابد و با توجه به متغیرهائی چند (نظیر خواست ، اعتقادات و . . .) یکی از آنان را بر می گزیند . بنابراین بدرستی می توان گفت :‌متغیرهای الگوئی دو راهیهایی است که یک فرد به هنگام عمل باید در آن دست به انتخاب زند.
در آغاز ، این مفهوم توسط پارسنز و شیلز ابداع گردید و هدف از آن نیز راههای عمل ،‌توجیه عمل پس از انجام آن و پیش بینی عمل اجتماعی فرد قبل از بروز آن است. این اندیشه در اثر معروف این دو با نام «به سوی نظریه عمومی عمل » عنوان گردید.
در اثر فوق الذکر دو محقق در جستجوی دو راهیهای جهانی در برابر فرد به هنگام عمل هستند:
الف ـ در آغاز قبل از آنکه فرد به کاری دست زند، پاداش و حرمانهای ناشی از عمل را به یاد می آورد که پارسنز و شیلز آن را راهیابی انگیزشی می خوانند.
ب ـ سپس شخص قبل از اتخاذ تصمیم نهائی در باب عمل، انتظاراتی را به حساب می آورد که از تجربه های گذشته و به هنگام تصمیم در برابر دوراهیهایی که احتمالا قبلا در مقابل آن به خوبی عمل کرده بود،‌کسب کرده است و این آن چیزی است که پارسنز و شیلز آن را راهیابی ارزشی می خوانند.
راهیابی انگیزشی ،‌سه شکل یا شیوه می باشد:
الف ـ شیوه شناختی :
شامل رفتارهایی است که شخص به هنگام انجام آن وجود شرایطی را ادراک می کند و ویژگیها و همچنین نتایج مترتب بر آنان را در ارضاء یا عدم ارضاء نیازهایش تمیز می دهد.
ب ـ شیوه نیازنگری :
شامل رفتارهایی است که به هنگام انجام آن شخص در برابر وضعی خاص با توجه به نتایج حاصل از آن در مورد نیازهایش عمل می کند.
پ ـ شیوه ارزیابی :‌
شامل رفتارهایی است که به هنگام انجام آن ، شخص نیروی خود را در برابر راههای گوناگون عمل و در برابر اشیاء شناخته شده در جهت رضایت هر چه بیشتر به کار می گیرد. همچنین ،‌راهیابی ارزشی نیز به شیوه های شناختی ،‌ارزشیابانه و اخلاقی قابل تقسیم است. بدین سان پنج متغیر الگویی قابل تمیزند :‌
الف ـ التهاب ـ آرامش :
با توجه به اینکه آیا عمل کننده ،‌مشتاقانه و بی صبرانه در صدد ارضای آنی نیاز یا خواست خویش است،یا آنکه از آرام و قرار برخوردار است و حاضر است با درنظر گرفتن عواقب کار، ارضاء‌خواست خود را به تأخیر بیندازد.
ب ـ‌خود نگری ـ جمع نگری :‌
با توجه به اینکه عمل کننده به هنگام انجام عمل صرفا منافع خویشتن را در نظر می گیرد، یا آنکه به منافع جمع یا جامعه نظر دارد.
پ ـ عام ـ‌ خاص :
با توجه به اینکه عمل کننده به هنگام انجام عمل و قبل از اتخاذ تصمیم نهایی به ماهیت عمل و نتایج مترتب بر آن از دیدگاهی عام ( با معیارهای عمومی ) می نگرد، یا آنکه به هنگام انجام عمل معیارهایی خاص و صرفا شرایط موجود را مطمح نظر قرار می دهد.
ث ـ ماهیت منتسب ـ نتیجه عمل :‌
پارسنز و شیلز در مقاله ای دیگر بجای این دو مفهوم ، مفاهیم چگونگی و عملکرد را به کار برده اند. منظور آنکه ،‌فرد عمل کننده قبل از انجام عمل و به هنگام اخذ تصمیم ،‌آیا به ماهیت و چگونگی امری که در برابر آن قرار دارد ،‌می اندیشد یا صرفا به نتیجه و حاصل کار ؟
ت ـ محدودیت و تعین ـ وسعت و عدم تعین :‌
با توجه به اینکه آیا میدان مناسبات فرد و پدیده ایکه در برابر آن قرار گرفته ( موضوع عمل ) گسترده و نامشخص اند ( روابط زن و شوهر ) یا آنکه مشخص و محدودند (دو شریک ).
محققین دیگر سعی در تکمیل اندیشه پارسنز نموده اند. از جمله لیپست دو متغیر الگویی دیگر به آن افزوده است:‌
ابزاری ـ هدف نهایی :‌
با توجه به اینکه فرد به هنگام عمل هدف نهایی و یا ابزار وصول به آن را مطمح نظر قرار دهد.
برابر نگر و سرآمد گرای ـ‌منزلت نگر :‌
در صورت اول ،‌معیار ، فرد فی نفسه خواهد شود،‌در حالیکه در صورت دوم، وضع یا موقعیت شخص مطمح نظر قرار خواهد گرفت.با این همه باید پذیرفت علیرغم کوشش مولفان فوق الذکر متغیرهای الگویی صورتی نسبی دارند. در هر جامعه و یا حتی در یک جامعه طبقات ،‌گروهها و . . . از یکدیگر تمایز می یابند. شاید بتوان در مراحل بعدی تحقیق با درنظر گرفتن این متغیرها، ماهیت جامعه یا گروه را بهتر شناخت.
نتیجه :‌با آنچه گفته شد،‌می توان نتیجه گرفت که هیچ تحقیقی در پدیده های انسانی صورت پذیر نیست مگر با توجه به متغیرها. در راه شناخت ،‌باید انواع متغیرها راتمیز دهیم. انواع روابط آنان را بازشناسیم و میزان تغییر هریک را چه به عنوان عامل ، چه به عنوان معلول اندازه گیری کنیم. باید بپذیریم پدیده های اجتماعی ،‌معمولا تاثیر چندین عامل را با خود دارند، یا به تعبیر دیگر از چند متغیر علی تأثیر می پذیرند.
باز باید بپذیریم که عوامل یک پدیده نیز در رابطه با یکدیگر قرار می گیرند. در اکثر موارد ، پدیده‌ها رابطه ی دو سویه دارند، یعنی متغیر مستقل یا علی خود نیز تحت تاثیر متغیر مستقل یا علی یا         تاثیر بخش دیگری است .
در این بحث ، در آغاز متغیرها را تعریف کردیم ، سپس ویژگیهای سه گانه آنها را شناختیم. پس از آن انواع اساسی آنانرا مطرح ساختیم . باید در نظر داشت که انواع متغیر چنان زیاد است که گفتگو در باب آن هرگز در این مجمل نمی گنجد. لیک در راه رعایت ایجاز به ذکر انواع مهم آن اکتفا کردیم. در پایان می توانیم زنجیره یا پیوستار فعل و انفعالات اجتماعی را بهتر بشناسیم. می بینیم چگونه یک متغیر در جریان یک پدیده اجتماعی ضمن آنکه تاثیر گذار است، تاثیر پذیر نیز هست، یعنی در عین حال هم علت و هم معلول است.
مثالی که می توان از این رابطه زنجیری زد، مطالعه لرنر است. این مطالعه در سالهای ۱۹۵۱ـ ۱۹۵۰ در شش کشور خاورمیانه (اردن ،‌ایران ،‌ترکیه ، سوریه ، مصر و لبنان ) صورت گرفت. نتیجه پژوهش دقیقا همین روابط زنجیری را نشان می دهد.
لرنر ملاحظه می کرد که عواملی چند موجبات پیدائی و بسط شهرنشینی را فراهم می آورند و شهرنشینی ،‌خود موجبات پیدائی شبکه ای خاص از پدیده هاست، نظیر بسط سواد ،‌بسط میزان مشارکت و گسترش دسترسی به وسایل ارتباط جمعی. در عین حال، همین شبکه از متغیرها، به نوبه خود ،‌سلسله پدیده های دیگری را ایجاد می نمایند.