دنيا و دنيا پرستی

بشر محکوم است از غرایز خود پیروی کند . در وجود بشر غرایزی نهاده شده‏ تا او را به سوی هدفی که در متن خلقت منظور است ، بکشاند . البته مقصود این نیست که بشر چشم بسته باید تابع غرایز خود باشد ، مقصود این است که‏ وجود غرایز ، عبث نیست ، نمی توان آنها را نادیده گرفت ، نمی توان آنها را مهمل گذاشت و نباید به معارضه و مبارزه کلی آنها پرداخت .
غرایز را باید اصلاح و تعدیل و رهبری کرد ، که این مطلب دیگری است .

مثلا در انسان تمایل به فرزند هست . این تمایل امر کوچکی نیست ، از شاهکارهای خلقت الهی است . اگر این تمایل نبود ، خلقت ادامه نمی یافت‏ . منتها در کارخانه خلقت ، این تمایل به صورت یک امر لذیذ و شیرین در کام هر حیوانی ریخته شده است تا هر نسلی‏ در خدمت نسل آینده خویش باشد و از این خدمت نیز لذت ببرد .

این علاقه‏ را تنها در نسل قبلی قرار نداده است . در انسان ، نسل بعد را نیز به نسل‏ قبلی علاقمند گردانیده است ، اما نه به آن شدت که گذشته را به آینده‏ علاقمند کرده است . این علاقه‏ها رمز پیوندهاست .

یکی دیگر از غرایز بشری ، حس حقیقت جویی و دانش طلبی و کاوش است . ممکن است مردم را در زمانی موقت از تحقیق و دانش و کاوش منصرف کرد ، اما برای همیشه نمی توان بر ضد روح حقیقت جویی و دانش طلبی بشر قیام‏ کرد .

مال دوستی

از جمله غرایز انسان مال دوستی است . البته مال دوستی یک غریزه‏ مستقیم در انسان نیست ، یعنی اینچنین نیست که انسان مال را به خاطر مال‏ دوست بدارد و مورد علاقه او باشد ، اما چون به حسب طبع و غریزه ، حوایج‏ مادی زندگی خود را می‏خواهد رفع کند و در پاره‏ای اجتماعات مانند اجتماع‏ ما وسیله رفع حوایج ، پول و ثروت است اگر انسان پول داشته باشد کلید همه قفلها را در دست دارد و اگر نداشته باشد همه درها به رویش بسته‏ می‏ماند از این نظر ، آدمی پول را به عنوان کلید همه قفلها از نظر مادیات‏ زندگی دوست می‏دارد .

همچنانکه گفتیم با یک امر طبیعی و غریزی نمی توان مبارزه کرد ، بدین‏ معنی که برای همیشه نمی توان آن را تعطیل کرد هرچند ممکن است در یک‏ مدت محدود جامعه را بدان سو کشاند و هم ممکن است افرادی محدود را برای‏ همیشه بدان سو کشاند ، اما بشر و جامعه بشری را نمی توان از مقتضیات یکی‏ از غرایز برای همیشه منصرف کرد ، مثلا:

امکان ندارد که بتوانیم همه افراد را برای همیشه قانع‏ کنیم که راضی شوند همه درها به رویشان بسته باشد و از آن کلید مرموز وجادویی به نام ” پول ” یا ” ثروت ” به عنوان یک شی‏ء پلید و منفور دوری گزینند .

حالا اگر با نام خدا و با نام دین ، با این غرایز مبارزه شود ، اگر تحت‏ نام و عنوان دین ، تجرد و رهبانیت مقدس شمرده شود و ازدواج پلیدی ، اگر تحت آن نام و عنوان ، جهل موجب نجات معرفی گردد و علم سبب گمراهی ، اگر با آن نام و عنوان ، ثروت و قدرت و تمکن مایه بدبختی شناخته شود و فقر و ضعف و دستنارسی مایه سعادت و خوشبختی ، چه عوارضی دست می‏دهد ؟
 

انسانی را در نظر بگیرید که از طرفی تحت تأثیر جاذبه دینی و تلقینات‏ دینی است و از طرف دیگر تحت تأثیر جاذبه شدید این امور ، بالاخره یا این طرف را می‏گیرد یا آن طرف را و یا مانند بسیاری از مردم در کشاکش‏ این دو جاذبه گرفتار می‏شود ، از کسانی می‏شود که درباره‏شان گفته‏اند:

یک دست به مصحفیم و یک دست به جام
   گه  نزد  حلالیم  و  گهی  نزد  حرام

روحیه مذبذب پیدا می‏کند : ” « لا الی هؤلاء و لا الی هؤلاء »” . در واقع ، یک بیمار روانی درست و حسابی می‏شود با همه عوارض و آثارش .

کار دین و رسالت دین محو غرایز نیست ، تعدیل و اصلاح و رهبری و حکومت‏ و تسلط بر آنهاست . چون غرایز را نمی توان و نباید از بین برد ، قهرا در اجتماعاتی که با نام خدا و دین و مذهب برای نابودی غرایز قیام می‏کنند و خداپرستی را با زندگی ، متضاد معرفی می کنند ، خود این معانی و مفاهیم عالی شکست می‏خورند و ماتریالیسم و سایر مکتبهای ضد خدایی و ضد دینی رواج می‏گیرد.
لهذا بدون تردید باید گفت که زاهد مابان جاهل هر محیطی که بدبختانه در میان خود ما هم زیاد هستند از عوامل مهم گرایش مردم به مادیگری می‏باشند .

راسل می‏گوید تعلیمات کلیسایی ، بشر را در میان دو بدبختی و حرمان قرار می‏دهد :
یا بدبختی دنیا و حرمان از نعمتهای آن ، و یا بدبختی و حرمان از آخرت و حور و قصور آن .

می‏گوید از نظر کلیسا انسان الزاما باید یکی از دو بدبختی را تحمل کند : یا به بدبختی دنیا تن دهد و خود را محروم و منزوی نگه دارد و در مقابل در آخرت و جهان دیگر از لذتها بهره‏مند گردد ، یا اگر خواست در دنیا از نعمتها و لذتها بهره‏مند باشد باید بپذیرد که در آخرت محروم خواهد ماند .

اولین سؤال و ایرادی که بر این منطق وارد است از ناحیه منطق و توحید و خداشناسی است .
آخر چرا خدا الزاما بشر را به تحمل یکی از دو بدبختی‏ محکوم کرده است ؟
چرا جمع میان دو خوشبختی نا ممکن است ؟
مگر خداوند بخیل است ؟ ! مگر از خزانه رحمت او کم می‏شود ؟ !
چه مانعی دارد خدا ، هم خوشبختی دنیا را برای ما بخواهد و هم خوشبختی آخرت را ؟

اگر خدایی در کار است که از وجود و قدرت غیر متناهی لبریز است ، بایستی سعادت کامل‏ ما را بخواهد ، و اگر سعادت کامل ما را می‏خواهد ، هم خوشبختی دنیای ما را می‏خواهد و هم خوشبختی آخرت ما را .
برتراند راسل از کسانی است که این تعلیم کلیسایی سخت او را آزار می‏داده است و شاید این تعلیم تأثیر فراوانی در گرایشهای ضد خدایی و ضد دینی او داشته است .

کسانی که این فکر را تبلیغ کرده و می‏کنند ، خیال کرده‏اند که علت اینکه‏ در دین یک سلسله چیزها از قبیل شراب و قمار و زنا و ظلم و غیره نهی شده‏ این است که این امور سعادت و خوشبختی و بهجت می‏آورد و دین با خوشی و بهجت مخالف است و خدا خواسته او در دنیا خوشی و سعادت و مسرت نداشته‏ باشد تا بتواند در آخرت خوشبخت باشد ! و حال اینکه امر ، درست برعکس‏ این است .
علت حرامها و حلالها
این جلوگیریها و محدودیتها به خاطر این است که این امور موجب بدبختی‏ و تیرگی زندگی می‏گردد . اگر خدا گفت شراب مخور ، معنایش این نیست که‏ اگر شراب بخوری در دنیا خوشبخت می‏شوی و خوشبختی دنیا با خوشبختی آخرت‏ ناسازگار است ، بلکه چون شراب موجب بدبختی است ، هم در دنیا و هم در آخرت از آن جلوگیری شده است .

تمام محرمات اینچنین اند ، یعنی: اگر موجب بدبختی نبودند حرام نمی شدند .

و همچنین در مورد واجبات ، یعنی:

واجبات چون موجب خوشبختی هستند و در همین زندگی دنیا نیز اثر نیک دارند ، واجب شده‏اند ، نه اینکه واجب‏ شده‏اند تا قدری از خوشبختی دنیا بکاهند .

قرآن با کمال صراحت فواید و مصالح واجبات و مضار و مفاسد محرمات را توضیح می‏دهد . مثلا در دو آیه نیروبخشی نماز و روزه را بیان می‏کند ، می‏فرماید :

« استعینوا بالصبر و الصلاه و انها لکبیره الا علی الخاشعین » ( بقره / . ۴۵

از شکیبایی و نماز کمک جویید و آن نماز بسی سنگین است مگر برای‏ خشوع پیشگان .

و درباره روزه می‏فرماید :

« یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم‏ لعلکم تتقون » ( بقره / . ۱۸۳ 

ای کسانی که ایمان آورده‏اید ! روزه بر شما نوشته شده است ، همچنانکه‏ بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد ، شاید که با تقوی شوید .

یعنی نماز بخوانید و روزه بگیرید تا روحتان نیرومند گردد و اخلاق زشت‏ از شما زدوده شود . نماز و روزه نوعی کار و عمل و نوعی تمرین و تربیت‏ اند که جلوی فحشاء و کارهای زشتتان را می‏گیرند .

در این تعلیمات ، نه تنها مسائل زندگی و مسائل معنوی را با یکدیگر متناقض نمی داند ، بلکه مسائل معنوی را وسیله سازش بیشتر با یک محیط زندگی سعادتمندانه معرفی می‏کند .

تعلیمات خلاف حقیقت برخی مبلغین ، موجب گشت که مردم از دین فراری‏ شوند و خداشناسی را مستلزم قبول محرومیت و تحمل بدبختی و ذلت این جهانی‏ بپندارند .

منبع : علل گرایش به مادیگری
نویسنده : استاد مرتضی مطهری

اخلاق و دنیاپرستی
یک فصل دیگر هم در اسلام هست که آن نیز ایجاب می‏کند که از اهمیت دادن به مادیات کاسته شود و آن فصل تربیت و اخلاق است .

این قسمت را سایر مکاتب تربیتی هم قبول دارند که برای تربیت اجتماعی‏ بشر و برای آمادگی بشر برای زندگی اجتماعی باید کاری کرد که افراد هدف و ایده‏آل معنوی داشته باشند و به مادیات حرص نورزند . آتش حرص و طمع هر اندازه تیزتر بشود موجب عمران و آبادی اجتماع که نمی شود سهل است ، موجب خرابی و ویرانی اجتماع هم می‏گردد .

از نظر سعادت یک فرد هم هر چند نباید افراط کرد و مانند برخی از فلاسفه گفت که سعادت و خوشی در ترک همه چیز است ، اما بدو ن شک طبع‏ مستغنی و بی اعتنا یکی از شرایط اولیه سعادت است .

اینجا به یک توضیح دیگر نیازمندیم . ممکن است کسی تصور کند که از آنچه گفتیم که منظور جلوگیری از انحصار و محدود شدن علایق بشر به مادیات‏ است ، این توهم پدید آید که باید هم خدا را دوست داشت و هم دنیا را ، هم ماده را کمال مطلوب قرارداد و هم معنی‏ را ، یعنی نوعی شرک . خیر ، منظور این نیست .

منظور این است که انسان‏ یک سلسله عواطف و دلبستگیهای طبیعی به اشیاء دارد که اینها براساس‏ حکمتهایی در انسان آفریده شده و همه انبیاء و اولیاء از این گونه عواطف‏ بهره‏مند بوده‏اند و خداوند را بر آنها شکر می‏کرده‏اند ، و اینها نه قطع‏ شدنی است و نه فرضا قطع شدنی باشد ، خوب است که قطع شود .

انسان ظرفیت دیگری دارد ماورای این میلها و عواطف ، و آن ظرفیت کمال‏ مطلوب داشتن است ، ایده‏آل داشتن است .

دنیا و مادیات نباید به صورت‏ ایده‏آل و کمال مطلوب درآید ، محبتی که مذموم است این گونه محبت است .

میلها و عواطف یک نوع استعداد است در بشر و به منزله ابزارهایی برای‏ زندگی هستند ، اما استعداد کمال مطلوب داشتن استعداد خاصی است که از عمق انسانیت و جوهر انسانیت سرچشمه می‏گیرد و از مختصات انسان است .

پیامبران نیامده‏اند میلها را و عواطف را از بین ببرند و سرچشمه آنها را بخشکانند ، بلکه آنها آمده‏اند دنیا و مادیات را از صورت کمال مطلوب‏ خارج نمایند و خدا و آخرت را به عنوان کمال مطلوب عرضه نمایند و در حقیقت ، انبیاء می‏خواهند نگذارند که دنیا و مادیات از جایگاه طبیعی خود ، یعنی مورد رغبت و میل و عاطفه بودن ، که جایگاهی طبیعی است و نوعی‏ پیوند طبیعی میان انسان و اشیاء است خارج شده نقل مکان دهد و در آن‏ جایگاه مقدس که قلب نامیده می‏شود و هسته مرکزی وجود انسان است و ظرفیت انسانی او است و کانون کشش او به سوی لا یتناهی است ، بنشیند و بالطبع مانع پرواز انسان به سوی کمال لا یتناهی گردد
 .

اینکه در قرآن کریم وارد شده ( احزاب ، . ۴

« ما جعل الله لرجل من قلبین فی جوفه
یعنی خداوند در اندرون کسی دو دل قرار نداده

به منظور این نیست‏ که مردم یا باید به خدا علاقه داشته باشند یا به غیر خدا از زن و فرزند و مال و غیره ، مقصود این است که مردم باید یک هدف اعلی و منتهای آرزو داشته باشند .
دو چیزی که با هم جمع نمی شود این است که منتهای آرزو خدا باشد یا مادیات دنیوی ، و الا صرف علاقه به چند چیز در آن واحد خیلی واضح‏ است که میسر است .