تايباد شهر مقبره ها

مقدمه :
نام تایباد را زیاد شنیده اید. از صداوسیما به عنوان یک منطقه محروم یا محل عبور و گذشتن از مرز. تایباد مکانى کوچک و بى سروصدا در خراسان است. شهرستانى جلگه اى و کوهستانى با آب و هوایى بیابانى و نیمه بیابانى. مى گویند وجه تسمیه تایباد را …..

به مفاهیم پاکان و نیکان و مردان نیکو پشت داده اند. اما اگر گذرتان به تایباد افتاد اگر میان جاده تابلویى سبز رنگ به شما نوید نزدیک شدن به این شهرستان را خبر داد بدون گشت و گذار از آن رد نشوید. آرامگاه مولانا زین الدین ابوبکر تایبادى در این دیار در سکوت آرمیده است.زین الدین ابوبکر یکى از صوفیان برجسته قرن هشتم هجرى است که در سال ۷۹۱ ه.ق وفات یافته است. مقبره مولانا زین الدین ابوبکر، در ابتداى جاده تایباد به خواب واقع شده است. بر اطراف مرقد، معجرى کشیده شده است و دو لوح سنگى خاکسترى رنگ، یکى بر روى قبر و دیگرى در بالاى سر آن به صورت افراشته قرار داده شده اند. معجر خاکسترى در سال ۱۰۳۰ ه.ق توسط شخصى به نام «خواجه درویش» تقدیم مزار شده است.در برابر این مزار بناى مجللى وجود دارد که در سال ۸۴۸ ه.ق توسط پیر احمد خوافى _ وزیر شاهرخ، پسر تیمور _ براى مسجد و نمازخانه بنا شده است. در شرق مقبره مولانا، در میان قبرستانى بنایى قرار دارد که به مقبره شیخ  زین الدین على _ پدر شیخ زین الدین ابوبکر- منسوب است. اهمیت این بنا به کتیبه هاى زیباى سردر، کاشى کارى معرق و حواشى آن مربوط است. کتیبه منظومى به خط نستعلیق روى سنگ نقر شده و در بالاى سر قبر قرار داده شده است. این کتیبه حاکى از این است که معجر مشبکى از سنگ رخام در سال ۱۰۳۰ ه.ق از طرف خواجه درویش نامى براى قبر شیخ زین الدین على ساخته شده است. این معجر هم اینک در خارج مسجد و جلو ایوان نصب شده است. این بنا در زمره آثار تاریخى تایباد به ثبت رسیده است.

تایباد

تایباد در گذشته بنام باخرز شهرت داشته که از نواحی قدیمی ایران بوده است . حمدالله مستوفی در نزهه القلوب نوشته : ( باخرز ولایتی است از اقلیم چهارم و ولایتی بسیار دارد و معتبر است و در مجموع مواضع ، باغات انگور و میوه فراوان باشد ) باخرز از حدود هزاره سوم پیش از میلاد در نقاطی محدود مسکون گردیده (دو تپه ملاحسن و بزه خور) در دوران تاریخی جمعیت زیادی را به خود جلب کرده است . تپه های مربوط به آن دوران مانند حصار سرخ – اسکندر آباد – تپه های دشت پلبند – تپه شاه عباس – تپه حوض و شرشره از جمله آنان می باشد . اما دوران طلایی شکوفایی باخرز از قرن چهارم تا هفتم هجری بوده ایت که تپه های تاریخی مالین – فیض آباد – ارزنه جوزقان و چند منطقه دیگر با وسعت زیاد سفالها اشیا متنوع و متعدد بهترین گواه ب این امر است از دوران صفویه به بعد بجز قلاع خشت و گلی آثار برجسته دیگری در منطقه نداریم.

فرهنگ نامه ها و کتب قدیمی در مورد وجه تسمیه باخرز اشاراتی نموده اند از جمله لغت نامه دهخدا می نویسد باخرز ناحیه ای است دارای قریه های بزرک که بین نیشابور و هرات واقع است و اصل آن به زبان پهلوی باد هرزه می باشد نام تایباد که شهرت و قدمت آن کمتر از باخرز می باشد در سال ۱۳۵۹ به شهرستان تبدیل شد و نام آن در برخی کتب قدیمی و همچنین در باور عام با اسامی تایاباد ، طایاباد ، طیبات ، تائب آباد ، تای باد ، ته باد آورده شده است ولی مستند ترین نام همان تایباد می باشد که در گویش محلی به نیمی از شبانه روز (۱۲ ساعت) گفته می شود و بدین صورت تایباد یعنی محلی که در آن نیمی از شبانه روز باد می وزد .

بنا های تاریخی و باستانی شهرستان

شهرستان تایباد در اعصار گذشته جایگاه تمدنهای باشکوهی بوده است، بنا بر این نشانه هایی از آثار و ابنیه مدنی و شهرنشینی در گوشه و کنار شهرستان به چشم می خورد، لذا برای اینکه مروری بر آثار تاریخی و ابنیه باستانی شهرستان داشته باشیم آنها را به چهار دسته: آثار بجای مانده از شهرهای قدیمی، تپه های باستانی و آثار معماری و آثار بجای مانده از گورستانها و مزارات تقسیم مینماییم.
شهر تایباد نیز یکی از شهرهای قدیمی در شهرستان محسوب می شود. شهر اولیه تایباد در اطراف مزار مولانا قرار داشته است. آبادی شهر تایباد به قرون سوم و چهارم هجری می رسد، زیرا که گروهی معتقدند بر اثر حمله مغول این شهر یا قصبه ویران شده است. آبادی شهر تایباد مجددا توسط خود سربازان مغول صورت گرفته و گروهی در این شهر ساکن می شوند و محله ای که اینها ساکن شدند هنوز هم به مغول آباد مشهور است.در سالهای ۶۴۰ ق بر اثر بیماری طاعون جمعیت ساکن به نواحی اطراف پراکنده میشوند و شهر در اثر حوادث طبیعی تخریب میشود. بعدها شهر آباد می شود و به عنوان مرکز حکام محلی شهرستان محسوب می شده است، زیرا در زمان حمله تیمور جزء شهرهای بزرگ منطقه بوده و حاکمان و امرای محل بر آن حکومت میکردند. پس از حمله تیمور و ملاقات وی با مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی این شهر به مرور رونق می گیرد و در طی تاریخ گذشته تا امروز حوادث زیادی را دیده است.

اوضاع طبیعی شهرستان تایباد

شهرستان تایباد بین ۶۰ درجه و ۵ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۵ دقیقه طول شرقی در نیمکره شرقی و بین ۳۴ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۱۸ دقیقه عرض شمالی در نیمکره شمالی واقع شده است . این شهرستان در شمال شرقی استان خراسان واقع شده و در شمال با شهرستان تربت جام حدود ۱۱۰ کیلومتر مرز مشترک دارد، در شمال غربی با شهرستان تربت حیدریه ۶۰ کیلومتر در جنوب و جنوب غربی با شهرستان خواف حدود ۷۰ کیلومتر و در مرز شرقی در مجاورت کشور افغانستان قرار داشته و حدود ۷۵ کیلومتر مرز مشترک دارد . این شهر در فاصله ۲۲۰ کیلومتری جنوب شرقی مشهد قرار دارد و با افغانستان ۲۰ کیلومتر فاصله دارد. مساحت شهرستان تایباد در حدود ۵۰۸۴ کیلومتر مربع است و پس از شهرستانهای شیروان و درگز کوچکترین شهرستان استان خراسان است که ۶۳/۱ درصد سطح کل استان را به خود اختصاص داده است.

وضع زمین، پستی و بلندی
سرزمین تایباد در دره های بین کوههای سیجه در شمال وکوههای ارزنه در جنوب واقع شده که تا کوه سیجه ۳ کیلومتر و تا کوههای ارزنه ۱۲ کیلنمتر است . این دره جزء حوزه آب ریز هریرود است و یکی از شعبات هریرود بنام « راوس» یا« رود باخرز» در این دره جاری می باشد و از قسمت شمال شرقی تایبادگذشته، به هریرود می ریزد.

سرزمین وسیعی که بخش مرکزی تایباد را تشکیل می دهد از نظر پستی و بلندی می توان به دو بخش کوهستانی و جلگه ای تقسیم نمود. قسمت کوهستانی شامل کوهستان جوان تایباد و پایکوههای آن می باشد.. این کوهستان در فسمت جنوب غربی شروع و تمام جنوب را چون دیواری تمام کرده و در قسمت شرقی به کوههای کم ارتفاع مرزی متصل می گردد . دره های آن اکثرا سر سبزند و تا ارتفاع کم از درختان میوه که روستائیان نشاء کرده اند پوشیده است و در سراسر کوهستان قسمت سنگلاخی عریان کمتر دیده می شود . از دره های معروف قسمت تایباد دره ارزنه و دره خور قابل ذکراست.
قسمت جلگه ای یا بخش هموار تایباد از نظر وسعت به مراتب بیشتر از قسمت کوهستانی است و در قسمت شرقی شهرستان واقع است.

مشاهیر و فرزانگان
مولانا شیخ زین الدین ابوبکر تایبادی
مولانا شیخ زین الدین ابوبکر تایبادی والی ملک ولایت و هادی راه هدایت از مشایخ صوفیه و از اجله عرفای قرن نهم هجری است. منابع موجود از زمان تولد و دوران کودکی او خبری بدست نمی دهد. وی از شاگردان مولانا نظام الدین هروی بوده است. و از شیخ الاسلام احمد النمامقی الجامی تربیت روحانی یافته است. آورده اند ((مولانا زین الدین ابوبکر )) به مدت هفت سال با پای برهنه از تایباد به جام میآمد و بر مزار شیخ احمد به تلاوت قرآن می پرداخت به طوریکه در روایت ها آمده هزار ختم قرآن به این طریق کرده است. پس از آن به زیارت حرم مطهر رضوی در مشهد نایل گشت و در انجا خلعتها و نوازشها یافت. بعدها عزیمت طواف مزارات توس آغاز کرد و با ریاضات شاعقه به مقامات عالیه ارباب طریقت و حقیقت رسید. مولانا در دوران زندگانی خود ملاقاتهایی با امیر گورگان بهالدین نقشبند در تایباد و در راه سفر حج با حافظ در شیراز داشته است. وی سر انجام در ظهر روز پنجشنبه آخر محرم الحرام سال ۷۹۱ه.ق (سال وفات حافظ شیرازی) به دیار باقی شتافت.

سیف الدین ابوالمعالی سعیدبن مطهرباخرزی مشهوربه ((شیخ العالم

وی به سال۵۸۶هجری قمری درولایت باخرز چشم به جهان گشود. پس از سپری شدن چند سالی از عمرش به تحصیل فقه و حدیث نزد مشاهیر آن عصر پرداخت سپس عازم خوارزم گردید تا از وجود شخصیتی عرفانی بنام ((شیخ نجم الدین کبری)) کسب فیض نماید. چند سال بعد به امر راهبر خویش به بخارا رفت و در آنجا به ارشاد مردم مشغول گشت. دوران زندگی شیخ العالم مقارن باحکمرانی ((منکوقاآن)) و ((هلاکوخان)) مغول بود. سرانجام روح این عالم بزرگ در سال ۶۵۹ ه.ق به سوی ملکوت پرواز نمود و پیکر پاکش در فتح آباد بخارا به خاک سپرده شد. بقعه ای که بر مزار وی برپا است از بناهای امیر تیمور می باشد که به سال ۷۷۸ ه.ق بنیان شده است.

ابوالمفاخر یحیی باخرزی

متون کهن بر جای مانده از دوران اسلامی از زمان تولد و دوران زندگانی این دانشمند بزرگ اطلاعاتی بدست نمی دهد. وی نوه شیخ سیف الدین باخرزی و از علمای مشهور عصر خویش بود که به سال ۷۳۶ ه.ق در بخارا وفات یافت. از تالیفات مهم یحیی باخرزی باید به ((اوراد الاحباب)) اشاره کرد.

ابولقاسم علی ابن حسن ابن ابی الطیب باخرزی

وی از مورخین, ادبا, شاعران و نویسندگان بنام بود که بعدها به وزارت دربار سلجوقیان رسید. کتابی از او در شرح ادیان عصر خویش بنام ((دمیه القصر و عصره اهل العمر)) و همچنین دیوانی بر جای مانده است.

وضعیت اقلیمی و هوا شناسی

الف- وضع آب و هوا
شهرستان تایباد دارای آب و هوای بری و نیمه بیابانی است و طبق تقسیم بندی کوین شامل دو قسمت بیابانی و استپی است. بخش غربی و جنوب غربی شهرستان، زمستانی سرد و تابستانی معتدل دارد و در بخش شرقی زمستانی سرد و تابستانی گرم و خشک حاکم است.

ب- درجه حرارت

درجه حرارت در شهرستان از غرب به سمت شرق افزایش میابد وتابعی است از ارتفاعات متوسط. درجه حرارت سالیانه شهرستان در حدود ۷/۱۶درجه سانتیگراد است. شرایط آب و هوایی قسمت غربی تایباد در گروه اقلیمی ۲ زمستان سرد و تابستان معتدل می باشد. در این گروه بالاترین نیاز ساختمان در درجه اول گرمایشی مکانیکی و در درجه دوم گرمایشی خورشیدی است.
اختلاف بین سردترین و گرمترین ماه سال حدود ۲۵ درجه سانتیگراد، تعداد روزهایی که درجه حرارت بیش از ۳۰ درجه سانتیگراد است حدود ۹۰ روز در سال است. تعداد روزهایی که حداقل درجه حرارت کمتر از ۵ درجه سانتیگراد است حدود ۱۸۰ روز در سال است. متوسط اختلاف حداکثر و حداقل درجه حرارت روزانه در طول سال ۱۵ درجه سانتیگراد است.
ج- رطوبت نسبی
میانگین رطوبت نسبی از حدود ۶۴ درصد در مارس (فروردین) تا ۳۲ درصد در ژوئن (خرداد) متفاوت است و حداکثر و حداقل آن بترتیب ۶۸ درصد در فوریه (اسفند) و ۱۹ درصد در ژانویه (دی) به ثبت رسیده است.

د-میزان ابر
میانگین اوقات ابری یا میزان پوشش ابر تابعی است از ساعات تابش خورشید که در تایباد از ۴ اوکتا در زمستان تا ۲ اوکتا در تابستان تفاوت می نماید. (یک اوکتا عبارتست از ابری بودن یک هشتم آسمان) ولی در فصل تابستان غالبا به صفر میرسد و آسمان صاف و آفتابی است.

ه- میزان بارندگی
بارندگی در شهرستان همانند درجه حرارت از غرب به شرق کاهش میابد. متوسط بارندگی شهرستان حدود ۲۰۰ میلی متر است. میزان بارندگی بخش شرقی حدود ۱۶۳ میلی متر و میزان بارندگی بخش غربی ۲۵۰ میلی متر در سال است. برخی دیگر از مشخصات بارندگی شهرستان به شرح زیر است:
تعداد روزهایی که مقدار بارندگی آنها ۱۰ میلی متر و یا بیشتر بوده است: ۱۰ روز در سال تعداد روزهایی که مقدار بارندگی آنها ۱ میلی متر و یا بیشتربوده است: ۵۰-۲۰ روزدر در سال
نسبت بارندگی فصل زمستان به کل بارندگی سالانه ۴۵ درصد
نسبت بارندگی فصل پاییز به کل بارندگی سالانه ۱۵ درصد
نسبت بارندگی فصل تابستان به کل بارندگی سالانه ۵ درصد
نسبت بارندگی فصل بهار به کل بارندگی سالانه ۳۵ درصد

و- بادهای منطقه تایباد
بادهای مختلفی در فصول مختلف سال در سطح شهرستان می وزد و سطح شهرستان را عرصه تاخت و تاز خود قرار می دهد. این بادها منشا خارجی دارند و از عوامل طبیعی هستند. در بعضی مواقع وزش آنها ضروری است و اگر وزش آنها متوقف شود گرمای فراوان در قسمت جلگه ای خفقان آور است. بادهای مختلفی که از جهات مختلف و درفصول سال در این منطقه می وزد به شرح ذیل است:

بادهای شرقی: معروفترین بادی است که در فصل تابستان منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد. سرعت این باد زیاد بوده و تاثیر آن بر روی محصولات زراعی شدید است. این باد معروف به باد ۱۲۰ روزه است و از سمت شرقی از ارتفاعات افغانستان می وزد. بادهای ۱۲۰ روزه بیشتر بخش شرقی شهرستان را مورد هجوم قرار می دهد و در بخش غربی به علت وجود ارتفاعات، تأثیر این بادها بسیار کم است.

بادهای غربی: توده هوای غربی در فصل زمستان و بهار منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد و نقش بسیار مثبتی بر هیدروگراف منطقه برجای می گذارند, وزش این بادها از شمال غرب و غرب به سمت شرق و جنوب شرق است.

بافراه(فرح): در اواخر زمستان می وزد و مسیر وزش آن از شرق به سمت غرب و جنوب غربی است. منشا شروع این باد صحرای گرم و خشک افغانستان است و گاهی موارد به نام باد هرات مشهور است.
باد نیشابور: این باد در زمستان از سمت شمال غرب به سوی جنوب شرق در حرکت است و تاثیر آن بیشتر در ارتفاعات و نواحی کوهستانی است, وزش این باد همراه با سردی شدید هواست.
سیه باد(سیاه باد): این باد در اوایل و اواسط زمستان با سوزش و سردی بیش از حد از سمت شمال شرقی به سوی منطقه می وزد, با وزش آن درجه حرارت شدیدأ افت می نماید و سرمای شدیدی در سراسر منطقه حکم فرما می شود, منشا این بادها صحرای آسیای مرکزی است که سراسر استان را تحت تاثیر قرار می دهد.

نسیم ارتفاعات و جلگه ها: در اواخر زمستان در اواسط روز از سمت ارتفاعات جنوبی به سوی دشتها می وزد و در دشت ها گرد و خاک بسیاری به راه می اندازد.