حق و عدالت اجتماعی (ادامه)

فطری‌بودن‌ عدالت‌
از نظر استاد، انسان‌ موجودی‌ عدالت‌ طلب‌ است. در نهاد بشر، تمایل‌ به‌ عدالت‌ وجود دارد. سرشت‌ او با عدالت‌ دوستی‌ و عدالت‌جویی‌ تنیده‌ شده‌ است. در یک‌جا استاد این‌ پرسش‌ را مطرح‌ می‌کند که‌ آیا انسان‌ به‌ …..

طور فطری‌ طرفدار عدالت‌ است‌ یا متعد‌ی‌ و یا دارای‌ هر دو گرایش‌ یعنی‌ «یک‌ موجود دو طبیعتی‌ است‌ و شخصیت‌ مزدوج‌ دارد. نیمی‌ از وجودش‌ او را به‌ سوی‌ عدالت‌ و طرفداری‌ و حمایت‌ از عدالت‌ می‌کشد و نیمی‌ دیگر به‌ طرف‌ تعد‌ی‌ و تجاوز».56 استاد نظریه‌ سوم‌ را می‌پذیرد؛ چرا که‌ اگر انسان‌ به‌ تمام‌ وجود عادل‌ می‌بود، هیچ‌ ظلمی‌ در جهان‌ واقع‌ نمی‌شد. از نظر وی‌ شوپنهاور و برتراند راسل‌ انسان‌ را از نظر طبیعت‌ متعد‌ی‌ می‌دانند و گرایش‌ وی‌ به‌ عدالت‌ را نیز مصلحتی‌ تلقی‌ می‌کنند. استاد، بر راسل‌ ایراد می‌گیرد که‌ اگر وی، افراد را به‌ عدالت‌ می‌خواند، نه‌ از آن‌ جهت‌ است‌ که‌ بشر باید مطابق‌ فطرت‌ خود عمل‌ کند؛ بلکه‌ چون‌ طبیعت‌ انسان‌ را سودجویانه‌ تفسیر می‌کند. عدالت‌ مورد نظر وی‌ نیز خودخواهانه‌ است. برای‌ راسل، جست‌وجوی‌ عدالت، نه‌ از این‌ جهت‌ که‌ عدالت‌ مطلوب‌ ما است، بلکه‌ به‌ این‌ سبب‌ است‌ که‌ «منافع‌ فرد در عدالت‌ جمع‌ است». انسانی‌ که‌ به‌ حسب‌ طبیعت، سودجو آفریده‌ شده، برای‌ تأمین‌ منافع‌ خود بر تحقق‌ عدالت‌ تأکید می‌ورزد، نه‌ آن‌که‌ آن‌ را فی‌ حد‌ ذاته‌ مطلوب‌ بداند.
از نظر استاد، این‌ نظریه‌ راسل‌ درباره‌ افرادی‌ صادق‌ است‌ که‌ زور و قدرت‌ بسیار دارند. اگر فرد زوری‌ در مقابل‌ خود نبیند، چگونه‌ عدالت‌ خواهد ورزید؟ «و لهذا فلسفه‌ راسل‌ (برخلاف‌ همه‌ شعارهای‌ انسان‌ دوستی‌ او) به‌ همه‌ اقویا و زورمندان‌ درجه‌ اول‌ که‌ هیچ‌ بیمی‌ از ضعفا ندارند، حق‌ می‌دهد که‌ هر چه‌ می‌خواهند ظلم‌ کنند».57
از نظر استاد، چون‌ در نهاد بشر عدالت‌ نهفته‌ است، اگر تربیت‌ درست‌ بهره‌مند شود، عدالت‌ جمع‌ را بر منفعت‌ خود ترجیح‌ خواهد داد. همان‌ طور که‌ فرد زیبایی‌ را دوست‌ دارد، عدالت‌ را هم‌ دوست‌ خواهد داشت.
مطلق‌ بودن‌ عدالت‌
در بحث‌ عدالت‌ این‌ پرسش‌ اهمیت‌ بسزایی‌ دارد که‌ آیا عدالت‌ امری‌ مطلق‌ است‌ یا نسبی. برای‌ پاسخ‌ به‌ این‌ پرسش‌ در ابتدا باید مفهوم‌ نسبی‌ را معنا کرد. نسبی، صفت‌ یا حالتی‌ برای‌ یک‌ شیء است‌ که‌ در مقایسه‌ با شیء دیگر به‌ دست‌ می‌آید؛ برای‌ مثال‌ بزرگی‌ و کوچکی‌ حالتی‌ برای‌ شیء خاصی‌ است‌ که‌ از مقایسه‌ آن‌ شیء با شیء دیگر به‌ دست‌ می‌آید؛ برای‌ مثال، مورچه‌ای‌ در مقایسه‌ با مورچه‌های‌ دیگر ممکن‌ است‌ بزرگ‌ باشد؛ (اما فیل‌ در مقایسه‌ با فیل‌های‌ دیگر، کوچک، یا گوسفند در مقایسه‌ با گربه‌ بزرگ‌ تلقی‌ شود؛ اما در مقایسه‌ با شتر کوچک؛ اما آن‌جا که‌ پای‌ مقایسه‌ به‌ میان‌ نیاید، صفت‌ یک‌ شیء مطلق‌ است؛ مثل‌ آن‌که‌ بگوییم: ابن‌سینا پنجاه‌ و هشت‌سال‌ لال‌ زندگی‌ کرده‌ است.
درباره‌ برخی‌ از مفاهیم‌ چون‌ اخلاق، زیبایی، عدالت‌ وحقیقت‌ می‌توان‌ این‌ پرسش‌ را مطرح‌ کرد که‌ آیا این‌ امور نسبی‌ هستند یا مطلق. در بحث‌ عدالت، نظر استاد مطهری‌ این‌ است‌ که‌ امر مطلقی‌ است. به‌ گمان‌ او اگر عدالت‌ امر نسبی‌ باشد، در هر جامعه‌ای‌ به‌ صورت‌ خاصی‌ خواهد بود؛ یعنی‌ ما هیچ‌ دستور مطلقی‌ که‌ مطابق‌ با عدالت‌ باشد، نخواهیم‌ داشت. هر جامعه‌ای‌ هر گونه‌ عمل‌ کند، به‌ عدالت‌ عمل‌ کرده‌ است. لازمه‌ نسبیت‌ عدالت‌ این‌ است‌ که‌ هیچ‌ دستور ثابت‌ و جاویدی‌ وجود نداشته‌ باشد؛ برای‌ مثال‌ هیچ‌گاه‌ نمی‌توان‌ گفت‌ که‌ حقوق‌ انسان‌ها باید رعایت‌ شود. برای‌ انسان‌ها می‌توان‌ حقوق‌ عام‌ و جهان‌شمول‌ که‌ همان‌ حقوق‌ بشر باشد وضع‌ کرد و هر که‌ مطابق‌ آن‌ عمل‌ کند به‌ عدالت‌ رفتار کرده‌ و هر که‌ خلاف‌ آن‌ عمل‌ کند، ظلم‌ کرده‌ است.۵۸
از نظر استاد، نسبی‌ بودن‌ عدالت‌ با خاتمیت‌ و ابدیت‌ اسلام‌ نیز ناسازگاری‌ دارد؛ زیرا از نظر اسلام، عدالت‌ یکی‌ از اهداف‌ انبیا است‌ و اگر بنا شود که‌ در هر جامعه‌ در هر زمان‌ عدالت‌ معنای‌ متغیری‌ داشته‌ باشد، دیگر قانون‌ ابدی‌ نخواهیم‌ داشت.۵۹
عدالت، ارزش‌ برتر
از نظر استاد مطهری، عدالت‌ از ارزش‌های‌ بسیار والا است‌ و حتی‌ ارزش‌ آن‌ بالاتر از جُود است. عدالت‌ رعایت‌ استحقاق‌ها و عدم‌ تجاوز به‌ حقوق‌ دیگران‌ است؛ اما جود این‌ است‌ که‌ افراد از حقوق خود درگذرند و آن‌ را نثار دیگران‌ کنند. اگر اخلاق‌ فردی‌ ملاک‌ باشد. ارزش‌ جود بیش‌تر از عدالت‌ است؛ چون‌ کمال‌ نفس‌ را نشان‌ می‌دهد؛ اما از نظر اجتماعی، عدالت‌ بالاتر است؛ زیرا در عدالت‌ حقوق‌ واقعی‌ افراد در نظر گرفته، و مطابق‌ استعدادها و شایستگی‌ها حق‌ آن‌ها اعطا می‌شود؛ اما در جود یک‌ جریان‌ غیرطبیعی‌ است‌ و مانند بدنی‌ است‌ که‌ چون‌ عضوی‌ از آن‌ بدن‌ بیمار است، سایر اعضا فعالیت‌ خود را به‌ طور موقت‌ متوجه‌ اصلاح‌ حال‌ او می‌کنند.
استاد در این‌ زمینه‌ به‌ سخن‌ امام‌ علی۷ اشاره‌ می‌کند:
العَدلُ‌ یَضَعُ‌ الأُمُورَ‌ مَوَ‌اضِعَهَا وَ‌ الجُودُ‌ یُخرِجُهَا مِن‌ جِهَتِهَا.
عدل، جریان‌ها را در مجرای‌ طبیعی‌ خود قرار می‌دهد؛ اما جود، جریان‌ها را از مجرای‌ طبیعی‌ خود خارج‌ می‌سازد.
این‌ هم‌ که‌ از نظر امام‌ علی۷ عدل‌ اشرف‌ و افضل‌ بر جود است‌ [فالعدل‌ و اشرفها و افضلها] به‌ سبب‌ اهمیت‌ و اصالت‌ اجتماع‌ است. به‌ بیان‌ دیگر، نشانه‌ برتری‌ اصول‌ اجتماعی‌ بر اصول‌ اخلاقی‌ است.
ریشه‌ این‌ ارزیابی‌ اهمیت‌ و اصالت‌ اجتماع‌ است. ریشه‌ این‌ ارزیابی‌ این‌ است‌ که‌ اصول‌ و مبادی‌ اجتماعی‌ بر اصول‌ و مبادی‌ اخلاقی‌ تقدم‌ دارد. آن‌ یکی‌ اصل‌ است‌ و این‌ یکی‌ فرع. آن‌ یکی‌ تنه‌ است‌ و این‌ یکی‌ شاخه. آن‌ یکی‌ رکن‌ است‌ و این‌ یکی‌ زینت‌ و زیور.۶۰

یکی از مهمترین راهکارهای قرآن برای تقویت و حفظ همبستگی ملی در جامعه اهمیت دادن به عدالت در همه ابعاد آن میان آحاد جامعه است.
قرآن در آیات متعددی بر اجرای عدالت تأکید می کند و حتی مهمترین فلسفه بعثت انبیا را برپایی قسط و عدل می داند و می فرماید: «ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و آنها بر کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند.»
اگر عدالت در میان مردم برقرار شود و آنان از نگرانی های تبعیض و ناعدالتی و از رحمت و رنج فقر و محرومیت رها شده و به امنیت و آسایش برسند، اتحاد و همبستگی در میان آنان تقویت خواهد شد.
همچنان که امام هفتم فرمود: «اگر عدالت اجتماعی در میان مردم عملی شود آنان بی نیاز می شوند.» با اجرای عدالت ، برکات الهی نازل شده و رفاه و امنیت مردم افزایش می یابد و چون مردم احساس می کنند تبعیض و ناعدالتی از جامعه رخت بربسته، همه یکدل و یک جهت با زمامداران جامعه متحد شده و برای پیشرفت و ترقی همه جانبه تلاش می کنند.
قرآن برای عملی شدن عدالت اجتماعی که ضامن همبستگی و اتحاد مردم نیز هست ، راهکارهای مختلفی ارائه می دهد. تشویق به احسان ، انفاق ، پرداخت زکات ، رسیدگی به محرومان و مستضعفان و اطعام ، برخی از طرحهای قرآنی برای رفع فقر و ناعدالتی در جامعه می باشد.
طبق این شیوه اگر کارگزاران جامعه همبستگی و اتحاد مردم را طالب باشند، باید برای رفع فقر و تبعیض به پا خاسته و با تمام وجود در برپایی عدل بکوشند. و متقابلا اگر ظلم و ستم در میان مردم رواج یابد، استعدادها سرکوب شده اعتماد به مسوولان از میان رفته و مردم به همدیگر بی اعتماد می شوند و در نتیجه همبستگی اجتماعی از میان می رود و اعتماد عمومی به بدبینی و سوئتفاهم بدل خواهد شد.
قرآن در سوره انفال ارتباط عدالت عملی و همبستگی مسلمانان را مورد توجه قرار داده و می فرماید: «بگو پروردگارم مرا به عدالت امر کرده و این که در مساجد حضور یابم و با دین خالص عبادت نمایم و رو به سوی او کنم.»
در این آیه اول امر به عدالت عملی شده است و آن گاه حضور در مساجد و شرکت در عبادت عمومی در یک صف واحد و با اخلاص نیت مورد تاکید قرار گرفته است و این تقارن ، بیانگر ارتباط عمیق عدالت اجتماعی و همبستگی معنوی مسلمانان است.

رفع موانع همبستگی
در طول تاریخ همواره کسانی بوده اند که همبستگی و اتحاد مردم با مقاصد شوم و شیطانی آنان در تضاد بوده است. اینان برای حفظ منافع نامشروع خود با ایجاد موانع راه وحدت مسلمانان را ناهموار و گاهی مسدود کرده اند.
به همین دلیل یکی از راههای حفظ همبستگی و تقویت آن زدودن موانع و مشکلات اتحاد اسلامی است. عواملی که تلاش می کنند یکدلی و هماهنگی مردم شکل نگیرد، افرادی منحرف ، بیگانه پرست و گروههای نفاق محسوب می شوند.
قرآن کریم خطر این عوامل را به مسلمانان گوشزد کرده و آنان را به هوشیاری در مقابل این گروهها دعوت می کند. خداوند در آیات متعددی از چهره زشت این افراد پرده برداشته و صفات نکوهیده را به مردم می شناساند و می فرماید: آنان میگویند به همراهان و هواداران رسول خدا (صلی الله علیه وآله) یاری نکنید تا از اطراف او پراکنده شوند.
غافل از این که خزائن و گنجینه های آسمان و زمین از آن خداست ، ولی اهل نفاق نمی فهمند.»
قرآن کریم چنان با قاطعیت با گروههای نفاق افکن و عوامل وحدت ستیز برخورد می کند که به رهبر مسلمانان دستور می دهد مسجد ضرار را که به عنوان مرکز تفرقه و اختلاف و توطئه درست شده است تخریب نماید و به صراحت توطئه های وحدت شکن منافقان را افشا می کند و می فرماید: کسانی که مسجدی ساختند تا به وحدت مسلمانان ضرر بزنند {و همبستگی آنان را هدف گرفته اند} در آنجا کفر را تقویت نموده و میان مومنان تفرقه ایجاد می کنند تا پناهگاهی برای محاربان با خدا و رسول او باشد و برای پوشانیدن انگیزه های شوم خود می گویند {ما جز نیکی و خدمت نظر دیگری نداریم.}
اما خداوند گواهی میدهد که آنان دروغ می گویند. {یا رسول الله!}هرگز در آن مسجد به عبادت نایست!