حقوق پدر و مادر بر فـرزنـدان

 وظیفه اى سنگین
اداى حقوق پدر و مادر به اندازه اى سنگین، ظریف و دقیق، و نیازمند به تحمل و طاقت بالا و فوق العاده اى است، که جز از مؤمن واقعى به حق و قیامت ساخته نیست.
کدام مؤمن، مؤمنى که اوصاف و خصوصیات او در قرآن مجید بیان شده :
انَّما کان قول المؤمنین اذا دُعوا الى الله و رسوله لیَحکُم بینهم ان یقولوا سمعنا و اطعنا و اولئک هم المفلحونَ.
و من یطع الله و رسوله و یخش الله و یتَّقْه فاولئک هم الفائزونَ.[۷۴]

سخن و گفتار مردم مؤمن غیر از این نیست که وقتى به سوى خدا و رسول خدا دعوت شوند، تا بین آنان حکم کند از دل و جان بگویند، مى شنویم و اطاعت مى کنیم، اینان رستگاران واقعى هستند.
هر کس فرمان خدا و رسولش را اطاعت کند و خداترس و اهل تقواى الهى باشد، به فوز واقعى رسیده.
اکنون حکم حضرت حق را نسبت به پدر و مادر در سوره مبارکه اسرا ملاحظه کنید :
و قضى ربّک الاّ تعبدوا الاّ ایّاه، و بالوالدین احساناً اِمّا یبلغنَّ عندک الکِبر احدهما، او کلاهما، فلا تقل لهما افٍّ، و لا تنهرهما و قل لهما قولاً کریماً، و اخفض لهما جناح الذُّلِّ من الرَّحمهِ و قل ربِّ ارحمهما کما ربَّیانى صَغیراً.[۷۵]
تفسیر و توضیح و معناى واقعى این آیه شریفه که حق پدر و مادر را به دنبال حق خدا قرار داده، و این ترتیب دلیل بر عظمت مسئله است، در کتاب بسیار پرقیمت کافى جلد دوم صفحه ۱۵۷ روایت اول از قول امام به حق ناطق حضرت صادق (علیه السلام)روایت شده.
کتاب شریف کافى به خاطر مؤلف بزرگوارش مرحوم کلینى ( ره ) که در عصر غیبت صغرى مى زیسته، و به خاطر محتویات و روایاتش، که از راویان نزدیک به عصر معصوم گرفته شده، و به خاطر ترتیب و نظمش، و به جهت توجهى که از روز تألیف تاکنون به آن شده، و محض اینکه از مصادر و منابع بسیار مهم اصول دین و فقه اهل بیت است، از اعتبار ویژه اى برخوردار است، که کتب دیگر از چنین اعتبارى برخوردار نیستند.
من فکر نمى کنم بعد از تفسیر این آیه، آن هم از قول حضرت صادق (علیه السلام)، در کتابى چون کافى نسبت به حقوق پدر و مادر عذرى براى کسى باقى بماند.
راوى مى گوید از حضرت صادق معناى آیه را پرسیدم حضرت فرمود :
احسان به پدر و مادر یعنى بخوبى و به شیرینى و با حالى خوش و با صبر و حوصله با آنان نشست و برخاست کنى، با کسالت و چهره درهم با آنان روبرو نشوى، و هرچه نیاز دارند گرچه مستغنى باشند، بدون اینکه وادار شوند از تو بخواهند براى آنان فراهم آورى، و هر وقت به دیدنشان مى روى با دست پر بروى.
مگر خداوند نفرموده :
لن تنالوا البرَّ حتّى تنفقوا ممّا تحِبُّون.[۷۶]
به نیکى نمى رسید مگر از آنچه دوست دارید در راه خدا انفاق کنید.
و اما گفتار حضرت حق که فرمود : اگر یکى از آنها یا هر دوى آنها پیر بودند، در صورتى که به خاطر پیرى و ضعف و کم حوصلگى تو را ناراحت و دلتنگ کردند به آنان اف نگوئى، و اگر ترا زدند صدایت را بلند نکن با آنان با سخن کریمانه، قول بزرگوارانه روبرو شو، و اگر باز بروى تو دست بلند کردند، به آنان بگو خداوند هر دوى شما را مورد مغفرت قرار دهد، و این گونه سخن نیست مگر قول کریم.
سپس مى فرماید نهایت تواضع و فروتنى را نسبت به آنان رعایت کن، و جز به رحمت و رأفت به آنان نظر مینداز، و صدا و دست بالاى صدا و دست آنان بلند مکن، و جلوتر از آنان منشین و بر ایشان مقدّم مشو.
به آنان دعا کن و بگو خدایا این دو نفر را مورد رحمت قرار بده، چنانکه در کودکى مرا پرورش دادند تا به اینجا رسیدم.
در آیه دیگر مى فرماید :
اَن اشکر لى و لوالدیک الىَّ المصیر، و ان جاهداک على ان تشرک بى ما لیس لک به علم فلا تطعهما و صاحبهما فى الدّنیا معروفاً و اتَّبع سبیل من اناب الىَّ ثمَّ الىَّ مرجعکم فانبِّئکم بما کنتم تعملون.[۷۷]
مرا نسبت به تمام نعمت هایم شکر کن، و سپس از پدر و مادرت در مقابل زحمات طاقت فرسائى که براى تو کشیدند تشکر نما، بازگشت همه در قیامت به من است، آنجا نسبت به تمام وظائفى که داشتید مؤاخذه خواهید شد.
اگر از تو دعوت به شرک کنند، چیزى که آن را حق نمى دانى، از آنان اطاعت مکن، ولى با آنان در عین اینکه مشرکند معاشرتى نیکو داشته باش، و از راه آنکه رجوع و انابه اش به من است پیروى کن، که بازگشت همه شما پس از مرگ به من است، و من همه شما را به آنچه انجام داده اید آگاه مى کنم.
 نکته اى عجیب
چون موسى مبعوث به رسالت شد، دستور گرفت که در برخورد با فرعون با زبان نرم و لیّن با او سخن بگوید، سبب پرسید، پاسخ شنید، او پانزده سال زحمت تو را کشید، و از ایام شیرخوارگى تا جوانى براى بزرگ کردن تو متحمّل رنج و مشقت شد، بنابراین نسبت به تو بوى حق پدرى مى دهد، و تو نباید با او بلند بلند صحبت کنى، و با خشونت با او روبرو شوى.
مسئله اى ظریف
در تفسیر منهج در توضیح آیه شریفه
الم یجدک یتیماً فآوى.[۷۸]
آورده که خداوند متعال به رسولش فرمود من قبل از ولادت تو پدرت را از دنیا بردم، و در ایام کودکى تو مادرت را به آخرت منتقل کردم، زیرا اگر زنده مى ماندند، تحمل بار نبوت و بار اداى حقوق پدر و مادر براى تو کمر شکن بود.
 روایات باب حقوق پدر و مادر
راوى از حضرت صادق (علیه السلام) پرسید :
أَیُّ الاَْعْمالِ اَفْضَلُ ؟ قالَ الصَّلاهُ لِوَقْتِها، وَ بِرُّ الْوالِدَیْنِ، وَ الْجِهادُ فى سَبیلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.[۷۹]
چه عملى در میان اعمال از برترین هاست ؟ فرمود : نماز در وقت خودش، نیکى به پدر و مادر، جهاد در راه خدا.
امام صادق (علیه السلام) فرمود :
ما یَمْنَعُ الرَّجُلَ مِنْکُمْ اَنْ یَبِرَّ والِدِیْهِ حَیَّیْنِ وَ مَیِّتَیْنِ.
چه مانعى در راه شماست، که به پدر و مادر نیکى کنید، زنده باشند یا مرده.
از حضرت پرسید براى پدر و مادر از دنیا رفته چه کنیم ؟
یُصَلِّىَ عَنْهُما وَ یَتَصَدَّقَ عَنْهُما وَ یَحُجَّ عَنْهُما، وَ یَصُومَ عَنْهُما.[۸۰]
از جانب آنها نماز خوانده شود، صدقه بدهند، حج بجا بیاورند، و روزه بگیرند.
 

اسلام آوردن زکریا بن ابراهیم و خدمت او به پدر و مادر
زکریا مى گوید مسیحى بودم و در مسیحیت متعصب، مسلمان شدم، و خوشحال بودم، به مکه رفتم، خدمت حضرت صادق (علیه السلام) رسیدم فرموداگرپرسشى دارى،بپرس. عرض کردم : خانواده ام مسیحى هستند، تنها مسلمان آن خانواده منم، مادرم کور شده، من به ناچار با آنان زندگى مى کنم، زیرا پدر و مادرم جز من کسى را ندارند، دوست دارند با آنها هم غذا شوم و از ظرف آنان آب بخورم، فرمودند پدر و مادرت گوشت خوک مى خورند گفتم نه، با خوک تماسى دارند ؟ گفتم :نه. فرمود : از آن خانه بیرون نرو. از پدر و مادرت جدا مشو، به مادرت خدمت کن، کارهایش را انجام بده، او را به حمام و دستشوئى ببر، لباسهایش را عوض کن، لقمه به دهانش بگذار!
وقتى به کوفه برگشتم تمام دستورات حضرت را نسبت به مادر عمل کردم، به من گفت حقیقت را به من بگو آیا مسلمان شده اى ؟ گفتم : آرى و این همه خدمت و محبت به دستور امام زمانم فرزند رسول اللّه حضرت صادق(علیه السلام) است، مادرم گفت: او خود پیامبر است. گفتم: نه او امام ششم و زاده رسول حق است، گفت: نه، این کارهائى که در حق من انجام مى دهى دستور انبیاء خداست، در هر صورت من کورم، در عین کورى مى فهمم که دین تو از دین من بهتر است، من را هم به دین خودت راهنمائى کن، مادرم را به عرصه گاه مسلمانى آوردم. نماز ظهرش را با من خواند، وقت مغرب به من گفت باز نماز بخوان تا با تو بخوانم، زیرا من از برنامه ظهر لذت بردم، نماز مغرب را با من خواند و پس از نماز از دنیا رفت، یادم آمد که حضرت فرمود اگر مادرت از دنیا برود خودت دفنش کن، شیعیان را اول صبح خبر کردم، گفتند به کشیش بگو، گفتم مسلمان شده بود، به من کمک کردند تا کارهایش انجام گرفت.[۸۱]
جابر جعفى مى گوید: در محضر امام صادق (علیه السلام) بودم، مردى عرضه داشت پدر و مادرم از اهل سنت اند و بسیار متعصب، با آنها چگونه رفتار کنم؟ امام فرمود: با شیعیان واقعى ما چگونه برخورد مى کنى؟ عرض کرد: با عشق و محبت، و با اقدام به حلّ مشکلات آنان، فرمود : با پدر و مادرت به همین صورت رفتار کن.[۸۲]
حضرت باقر (علیه السلام) فرمود :
جوانى در زمان زنده بودن پدر و مادرش به آنان زیاد خدمت مى کند، پس از مرگ در وصیت پدر و مادر این جمله را مى بیند، فرزندم مقدارى مدیون هستیم، از عهده پرداختش برنیامدیم،تو از جانب ما این دین را اداکن، پسر مى گوید: به من هیچ ربطى ندارد، مى خواستند خودشان در زمان حیات بدهى خود را اداکنند، او از حضرت حق حتى براى آنان طلب مغفرت هم نمى کند، خداوند دستور مى دهد وى را از جمله عاق شده ها ثبت کنند!
و فرزندى در حیات پدر و مادر عاق است ولى پس از مرگ آنها دینشان را ادا مى کند، و براى آنان طلب مغفرت مى نماید، جزء نیکوکاران به پدر و مادر ثبت مى شود.[۸۳]
در کتاب امالى از حضرت صادق (علیه السلام) روایت مى کند موسى (علیه السلام) در سایه عرش چهره اى زیبا دید عرضه داشت :
مَنْ هذَا الَّذى قَدْ اَظَلَّهُ عَرْشُکَ.
اینکه عرش سایه بر سرش انداخته کیست ؟
خطاب رسید شخصى است که به پدر و مادرش زیاد نیکى کرده، و پرونده اش از نمّامى و دو به هم زنى پاک بوده است.
امام ششم (علیه السلام) مى فرماید : اگر مى خواهید مرگ بر شما آسان شود، به اقوامتان سر بزنید، و به پدر و مادر نیکى کنید، که به ملک الموت خطاب مى رسد به او سخت نگیر، و نیز فقر را از شما تا آخر عمر دور مى کند.
مردى در کنار کعبه به ابوذر گفت : به چهره على زیاد نگاه مى کنى، جواب داد کنار پیامبر بودم، بین من و حضرت فاصله نبود، خطاب به من فرمودند :
اَلنَّظَرُ اِلى عَلِىِّ بْنِ اَبیطالِب عِـبادَهٌ، وَ النَّـظَرُ اِلَـى الْـوالِـدَیْنِ بِـرَأْفَه وَ رَحْمَه عِبادَهٌ.[۸۴]
نگاه به چهره على و نظر به رأفت و رحمت به پدر و مادر عبادت است.
على (علیه السلام) فرمود :
سخن پدر و مادر را در تمام برنامه ها بپذیر، مگر در معصیت خدا.
امام هفتم (علیه السلام) فرمود : مردى به رسول خدا عرضه داشت حق پدر را برایم بگو. حضرت فرمود :
لا یُسَمّیهِ بِاسْمِهِ وَ لا یَمْشى بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ لا یَجْلِسُ قَبْلَهُ، وَ لا یَسْتَسِبُّ لَهُ.[۸۵]
او را بنام نخواند، جلوتر از او راه نرود، قبل از او ننشیند، و عامل فحش به او نگردد.
حضرت صادق (علیه السلام) فرمود : بر عهده فرزندان نسبت به پدر و مادر سه چیز واجب است : از آنان در همه حال تشکر کنند، در غیر معصیت خدا امر و نهى آنان را بپذیرند، و در پنهان و آشکار خیرخواه آنان باشند.[۸۶]
رسول حق (صلى الله علیه وآله وسلم) فرمود : به عاق گفته مى شود :
اِعْمَلْ ما شِئْتَ فَاِنّى لا اَغْفِرُ لَکَ.[۸۷]
هر چه مى خواهى بکن، که من تو را نمى بخشم.
و نیز آن جناب فرمود :
اِثْنانِ یُعَجِّلُهُمَا اللّهُ فِى الدُّنْیا، اَلْبَغْیُ وَ عُقُوقُ الْوالِدَیْنِ.[۸۸]
نسبت به عقوبت دو چیز در دنیا عجله مى شود : زنا و عاق پدر و مادر بودن.
و نیز آن حضرت فرمود :
مَنْ اَحْزَنَ والِدَیْهِ فَقَدْ عَقَّهُما.[۸۹]
کسى که پدر و مادر را غصه دار کند، عاق آنها شده.
امام ششم (علیه السلام) فرمود : تند نظر کردن به پدر و مادر از عوامل عاقّى است.
مردى به حضرت رسول (صلى الله علیه وآله وسلم) گفت :
ما مِنْ عَمَل قَبیح اِلاّ قَدْ عَمِلْتُهُ فَهَلْ لى مِنْ تَوْبَه ؟
کار زشتى نیست مگر آنکه من انجام داده ام، براى من راه توبه باز هست ؟
فرمود: پدر و مادرت زنده هستند؟ گفت: مادرم از دنیا رفته ولى پدرم زنده است، حضرت فرمود اگر مى خواهى تمام گناهانت بخشیده شود برو به پدرت نیکى کن، آن مرد وقتى از مسجد بیرون رفت، حضرت فرمود :
لَوْ کانَتْ أُمُّهُ.
اگر مادرش زنده بود با نیکى به او به مغفرت خدا نزدیک تر بود.[۹۰]
 موسى سه بار از خداوند طلب سفارش کرد خطاب رسید تو را دوباره به مادر سفارش مى کنم و یک بار به پدر.[۹۱]
حضرت باقر (علیه السلام) فرمود : در سه چیز براى کسى آزادى نیست :
اداء امانت به خوب و بد، وفاء به عهد به خوب و بد، نیکى به پدر و مادر به خوب و بد.[۹۲]
 
شیخ انصارى و مادر
شیخ اعظم، فقیه بزرگ، خاتم مجتهدان مادرش را تا نزدیک حمّام به دوش مى گرفت و او را به زن حمامى سپرده، مى ایستاد، تا بعد از پایان کار او را به خانه برگرداند.
هر شب به دست بوسى مادر مى آمد، و صبح با اجازه او از خانه بیرون مى رفت.
پس از مرگ مادر به شدت مى گریست فرمود گریه ام براى این است که از نعمت بسیار مهمى چون خدمت به مادر محروم شدم، شیخ پس از مرگ مادر با کثرت کار و تدریس و مراجعات تمام نمازهاى واجب عمر مادرش را خواند، با آنکه مادر از متدیّنه هاى روزگار بود.
 
عاق مادر
جوانى در حال مرگ بود، رسول خدا به عیادتش آمد، شهادتین را به او تلقین فرمود، جوان رو برگرداند، و از گفتن خوددارى کرد، رسول حق فرمود مادر دارد عرضه داشتند آرى، مادر را خواست فرمود از فرزندت ناراضى هستى؟ گفت آرى، فرمود راضى شو زیرا زبانش از گفتن شهادتین بسته شده، عرضه داشت دلم را سوزانده، از او ناراحتم، فرمود به خاطر من راضى شو، محض رسول خدا از او اعلام رضایت کرد، حضرت فرمود : به وحدانیت حق و رسالت من شهادت بده، شهادت داد، فرمود چرا بار اول نگفتى عرض کرد هیولاى وحشتناکى به من حمله مى کرد من از گفتن باز مى ماندم،  اکنون آن هیولا از من دور مى شود که من توانستم سهل و آسان شهادتین بگویم.[۹۳]