آسیب شناسى پدیده کودکان خیابانى

هر زمان که پشت چراغ قرمز بر سر چهارراهى توقف کنید و منتظر تغییر رنگ چراغ هاى ناهماهنگ راهنمایى در شمارش معکوس حرکت ماشین باشید، شاهد حداقل سه یا چهار کودک خردسال و نوجوانى هستید که با دسته هاى گل، اسباب بازى، دستمال براى پاک کردن شیشه ماشین و… به طرف انبوه ماشین ها حرکت مى کنند تا شاید فقط یک یا دو ماشین با چانه زدن گلى بخرند و دستمالى بر روى شیشه ماشین کشیده شود؛ و باز در پى تکرار رنگ چراغ ها مى توانید بارها و بارها نظاره گر این حرکت اتوماتیک وار انسانى باشید. این کودکان متکدى و دستفروش را روى پل عابر پیاده، کنار پیاده رو و یا سایر مکان هاى پر رفت و آمد به گونه هاى متفاوت مى بینید.

در اولین نگاه، سؤالى که به ذهن متبادر مى شود؛ این است که این کودکان از کجا مى آیند و به کجا مى روند. نقطه آغاز روزشان کجا است و مأمن و پناهگاهشان کجا؟ پول حاصل از رفت و آمد بین ماشین ها و نشستن کنار پیاده رو را به چه کس یا کسانى مى سپارند؟ پاسخ سؤال اول را کسانى درمى یابند که اگر بر حسب اتفاق صبح خیلى زود در خیابان تردد کنند، وانت نیسان هایى را مى بینند که انبوهى از کودکان خواب آلود را روى هم مانند بسته هاى پستى انباشته اند تا به مقصد یعنى محل کارشان برسانند و در آخرین دقایق شبانگاه، باز تکرار راه، پیموده شده است؛ چهره هاى خسته، گرسنه و خواب آلوده کودکان. پاسخ سؤال دوم برمى گردد به خانواده ها و یا سرپرستان این کودکان خیابانى.

درسال هاى گذشته، شاهد طرح جمع آورى متکدیان و ساماندهى کودکان خیابانى بودیم که تعدادى از آنان همشهرى محسوب مى شوند و برخى دیگر میهمانان ناخوانده کشورهاى همسایه. متولیان این امر از بهزیستى گرفته تا شهردارى، کمیته امداد و یا سایر دستگاه هاى اجرایى، یکدیگر را به کم توجهى در مسئولیت شان، عدم تخصیص اعتبار، عدم اجراى صحیح و اصولى طرح متهم مى کنند و در پى آن هنوز که هنوز است نه طرح به شور رسیده و نه کودک خیابانى سامان یافته است.

آوردن این مقدمه بهانه اى بود براى پرداختن به بحث آسیب شناسى پدیده کودکان خیابانى و خطراتى که متوجه ایشان از طرف جامعه و همچنین وجود این کودکان در بطن روزمرگى کلان شهرها و شهرهاى بزرگ دارد.

اهمیت پرداختن به پدیده کودکان خیابانى

بى شک اندیشه مطالعه و بررسى کودکان خیابانى در سال هاى گذشته اذهان کارشناسان مسائل اجتماعى را مشغول نموده است. کودکان فقیر داراى خانواده یا بدون خانواده که در خیابان ها، ایستگاه هاى راه آهن، و سایر مراکز تجارى زندگى مى کنند، بخشى از جامعه بشرى هستند که پرداختن به آن، جلوگیرى از شروع آسیب هاى اجتماعى است.

بر طبق نظر یونیسف، کودکان خیابانى با واقعیت تلخى از جدایى فزاینده خانواده روبه رو هستند و در خطر از دست دادن امکانات اساسى همچون بهداشت و آموزش مى باشند. کودکان خیابانى با فقر شدید و تجربه، مجموعه خطراتى مواجه هستند که اثر مخربى بر سلامتى آنها دارد. آنها با گرسنگى و تغذیه ضعیف، مشکلات بهداشتى، فقدان سلامت روانى، تأخیر تحولاتى، مشکلات روان شناختى و عدم پیشرفت تحصیلى مواجه هستند. این پیامدهاى بى خانمانى با دیگر پیامدها زنجیره اى را تشکیل مى دهند که نیازهاى تغذیه اى کودکان برآورده نشود. رشد، تحت تأثیر قرار گرفته و به تبع آن سلامت جسمانى به خطر مى افتد و این امر بهداشت روانى را به شدت تحت تأثیر قرار داده، و در نتیجه توانایى تمرکز کاهش مى یابد و در پى آن عملکرد اجتماعى به شدت دچار افت مى شود.

کمبود این امکانات در سنین نوجوانى و جوانى براى دختران بى خانمان در زمان باردارى که عمدتا ناخواسته است، کودکان بى خانمان را در معرض وزن کم در زمان تولد، مشکلات سلامت و بیمارى هاى مزمن، مشکلات شناختى و تحولى سنین رشد و مشکلات تحصیلى قرار مى دهد. البته این نکته قابل تأمل است که تعداد بسیار کمى از این کودکان از امکان تحصیلات ابتدایى برخوردار مى گردند.

مشکلات سلامتى با مشکلات روان شناختى همراه با عملکرد ضعیف اجتماعى، اضطراب، افسردگى و مشکلات رفتارى به دنبال حضور در خیابان، منجر به بروز شدیدترین آسیب هاى روانشناختى مى شود.

کودکان خیابانى چه کسانى هستند؟

سازمان جهانى بهداشت، کودکان خیابانى را به چهار گروه مختلف دسته بندى کرده است:

۱ـ کودکانى که در خیابان ها زندگى مى کنند و اولین نگرانى آنها زنده ماندن و داشتن سرپناه است.

۲ـ کودکانى که از خانواده خود جدا شده اند و موقتا در مأمنى مانند خانه هاى متروک و سایر ساختمان ها، پناهگاهها و سرپناه ها زندگى مى کنند و یا از منزل یک دوست به منزل دوست دیگر مى روند.

درسال هاى گذشته، شاهد طرح جمع آورى متکدیان و ساماندهى کودکان خیابانى بودیم که تعدادى از آنان همشهرى محسوب مى شوند و برخى دیگر میهمانان ناخوانده کشورهاى همسایه. متولیان این امر از بهزیستى گرفته تا شهردارى، کمیته امداد و یا سایر دستگاه هاى اجرایى، یکدیگر را به کم توجهى در مسئولیت شان، عدم تخصیص اعتبار، عدم اجراى صحیح و اصولى طرح متهم مى کنند و در پى آن هنوز که هنوز است نه طرح به شور رسیده و نه کودک خیابانى سامان یافته است.

۳ـ کودکانى که تماس با خانواده خود را حفظ مى کنند ولى به علت فقر، پر جمعیت بودن خانواده و یا سوء استفاده جنسى و جسمى از آنان در بعضى شب ها و اکثر ساعات روز را در خیابان ها به سر مى برند.

۴ـ کودکانى که در مراکز ویژه نگهدارى مى شوند اما قبلاً در وضعیت بى خانمانى به سر مى برده اند و در معرض خطر برگشت به همان وضعیت هستند.

از مشخصات برجسته کودکان خیابانى مى توان به این موارد اشاره کرد:

بیگانه و طرد شدن آنها از نظام و ساختار معمول اجتماعى، اقدام به رفتارهاى شدید ضد اجتماعى (Anormy) و صدمه به خود، داشتن سوء ظن به خدمات رسمى و در نتیجه استفاده کم از منابع کمى موجود، زندگى کردن پایین تر و خارج از محدوده هاى سنتى سیستم رفاهى.

وجه مشخص دیگر این کودکان گذراندن وقت زیاد در خیابان است. همچنین خیابان منبع اولیه براى معاش این گروه محسوب مى شود و بدین ترتیب مشخص مى گردد که به طور شایسته و مطلوب توسط بزرگسالان نگهدارى نمى شوند. این کودکان معمولاً یا داراى یک والد پدر یا مادر بوده و یا شاهد حضور ناپدرى یا نامادرى در خانه هستند. در حالت هاى بعدى مى توان از کودکانى نام برد که بى سرپرست هستند و یا در مراکز شبانه روزى بهزیستى نگهدارى مى شوند.

کودکان خیابانى از لحاظ تأمین معاش به چند گروه تقسیم مى شوند:

متکدیان، بزهکاران (سارقین، توزیع کنندگان مواد مخدر، متخلفین جنسى)، کارگران خیابانى در مشاغل کاذب، کارگران خیابانى در مشاغل واقعى، ولگردان متکدى با مشاغلى همچون تنقلات فروشى، واکسى، روزنامه و گل فروشى، فال، کوپن فروشى و در نهایت ضایعات جمع کن ها.

در این میان کودکان خیابانى هستند که با خانواده تماس هاى مکرر دارند، به مدرسه مى روند و در پایان روز به خانه بر مى گردند. عده اى دیگر، گاهگاهى با خانواده تماس دارند، به مدرسه نمى روند و به ندرت شب ها به خانه برمى گردند. و گروهى دیگر، کودکانى هستند که با خانواده خود هیچ تماسى ندارند، از تحصیلات بى بهره اند و در جستجوى سرپناه و غذا با گروه همسالان تعامل دارند.

از نکات برجسته کودکان خیابانى، علل فرارشان از منزل است. از عوامل مهم مى توان فقر (اقتصادى)، تفاوت شدید طبقاتى و نبود عدالت اجتماعى، نرخ بالاى بیکارى، افزایش بى رویه جمعیت در محله هاى حاشیه نشین شهرها، فقر فرهنگى خانواده ها (بى سوادى و کم سوادى)، افزایش نرخ طلاق، اعتیاد، فوت یک یا هر دو والد براثر سوانح طبیعى و یا اجتماعى، افزایش بى رویه مشاغل کاذب با درآمد بالا، کمرنگ شدن فرهنگ مذهبى و ملى و سست شدن بنیان ارزش هاى اخلاقى واعتقادى در جامعه را نام برد.

در این میان فرار کودکان از خانه با محوریت خانواده نقش اساسى را ایفا مى کند. عدم به کارگیرى راهکارهاى تربیتى صحیح و بروز مشکلات متعدد، تبعیض بین فرزندان، کمبود محبت، لوس شدن، تنبیهات شدید فیزیکى، سوء استفاده جنسى، عدم درک حساسیت هاى دوران بلوغ نوجوانى، ترس کودک از حضور در مدرسه، تفاوت سنى فاحش والدین و کودک و نوع ارتباط بین نسلى، مقدار زوجات پدر خانواده، اختلالات روانى، سرقت هاى کوچک و بزرگ در منزل و مدرسه، فقر مادى و فرهنگى خانواده و طلاق، عمده ترین مشکلات درون خانواده است.

پیامد فرار از خانه و پناه آوردن کودکان به خیابان چیزى نیست جز آغاز سوء استفاده هایى از این کودکان از قبیل:

آموزش کودکان و بکارگیرى آنان براى حمل و توزیع مواد مخدر و سایر موارد غیر قانونى، آموزش و بکارگیرى کودکان براى تکدى گرى، آموزش و بکارگیرى کودکان براى انواع سرقت، جیب برى، کیف زنى، کیف قاپى، خفت گیرى، کودک ربایى و…، بهره کشى و سوءاستفاده جنسى، فروختن کودکان جهت تجارت اعضاى بدن، آموزش و بکارگیرى در اماکن فساد، فروختن و یا اجاره کودکان به منازل، بکارگیرى در مشاغل خدمات پست دست فروشى و معرکه گیرى، از جمله این سوءاستفاده هایى هستند که آثار مخربى براى سلامت جسمى و بهداشت روانى کودکان خیابانى برجا مى گذارد.

هر گونه اقدام جهت پیشگیرى یا کنترل پدیده اجتماعى کودکان خیابانى مستلزم شناخت این گروه در دسته بندى هایى است که به آنها اشاره گردید. اما این پیشگیرى و کنترل نیازمند ابزارهاى ویژه اى هستند که دستگاه اجرایى، سازمان هاى غیر دولتى و خیریه اى، نقش تأثیرگذارى بر آن دارند. از مهم ترین این عوامل مى توان به:

حساس شدن و فعال شدن نهادهاى دینى نسبت به پدیده کودکان خیابانى.

حمایت هاى اقتصادى و اجتماعى و فرهنگى از طریق سازمان هاى غیر دولتى از خانواده هاى کودکان خیابانى و گسترش سیستم تأمین اجتماعى.

ایجاد و گسترش مراکز شبه خانواده براى کودکان خیابانى فاقد خانواده همچون سپردن آنان به خانواده هاى فاقد فرزند، براى آن دسته از کودکان خیابانى که فاقد والدین هستند.

ایجاد مراکز سیار و موقتى به عنوان سرپناه براى کودکان فاقد خانواده.

تأمین و ایجاد سرپناه شبانه و ارائه آموزش هاى کارهاى فنى و حرفه اى.

ارائه خدمات مددکارى در محل حضور کوکان خیابانى در خیابان ها.

تفکیک بین دختر و پسر خیابانى جهت پیشگرى و کنترل آسیب هاى اجتماعى.

ضرورت رویکرد اجتماعى به این پدیده و توجه به اینکه خیابانى بودن جرم نیست ولى مى تواند منجر به جرمى همچون بزهکارى گردد.

مطرح کردن بحث کودکان خیابانى از طریق نشریات، صدا و سیما و حساس ساختن مردم نسبت به مشکلات کودکان خیابانى.

توسعه و تجهیز منابع انسانى براى کار با کودکان و نوجوانان خیابانى در مؤسسات دولتى و غیر دولتى.

تجهیز و فعال نمودن نهادهایى که در سطح شهردارى ها، دولت و سازمان هاى غیر دولتى، با حقوق کودکان و نوجوانان سر و کار دارند.

استفاده از تجربیات موفق سایر کشورها در امور ساماندهى و بازپرورى کودکان خیابانى اشاره کرد.

با توجه به مطالب فوق باید اذعان داشت که پدیده کودکان خیابانى که هر روز شاهد افزایش جمعیت آنها هستیم، مسلتزم بازنگرى در راهکارهاى استفاده شده در این حیطه است. زیرا این کودکان با توجه به اینکه در رده هاى سنى مختلف قرار دارند، احتیاج به محیط مناسب براى رشد خواهند داشت. لذا باید با توجه به عواقب این پدیده که شامل بزهکارى، سرقت، اختلال هاى شخصیتى و … مى شوند، تلاش مى شود تا شناختى بهتر از وضعیت این کودکان حاصل گردد.

در حال حاضر این پدیده از شهرهاى بزرگ مانند تهران، اصفهان، شیراز و مشهد به شهرهاى کوچک نیز سرایت پیدا کرده است و در صورت عدم برنامه ریزى دقیق شاهد آسیب هاى اجتماعى این پدیده خواهیم بود.