خواجوي كرماني

کمال‌الدین ابوالعطا محمود بن علی بن محمود مرشدی کرمانی، عارف بزرگ و شاعر استاد ایران در قرن هشتم هجری است.
خواجو در پایان مثنوی گل و نوروز، ولادت خود را در بیستم ماه ذوالحجه سال ۶۸۹ هجری قمری ذکر کرده است. او که از بزرگ‌زادگان کرمان بود، دوران کودکی را در همان جا گذراند و بعدها به سفرهای طولانی خود به حجاز و شام و بیت‌المقدس و عراق عجم و عراق عرب و مصر و فارس و بعضی از بنادر خلیج فارس پرداخت و در این سفرها توشه‌ها از دانش و تحقیق اندوخت. در پایان سفرهای حجاز و شام و عراق عرب چند گاهی در بغداد باقی ماند و در سال ۷۳۲ مثنوی « همای و همایون» را به نام سلطان ابوسعید و وزیرش غیاث‌الدین به انجام رسانید. چون در سال ۷۳۶ به ایران مراجعت کرد سلطان ابوسعید درگذشته بود و خواجو که « سلطانیه» بی‌سلطان را لایق اقامت نمی‌دانست راه اصفهان در پیش گرفت و پس از چندی اقامت از آنجا به کرمان و فارس در پناه خاندان اینجو رفت و علی‌الخصوص در دور سلطنت شاه شیخ ابواسحاق در ظل عنایت او به رفاه گذرانید، در حالی که رقیب او امیر مبارزالدین را نیز مدح می‌گفت، و بر همین منوال زیست تا در سال ۷۵۰ هجری قمری بدرود حیات گفت. گور او در تنگ الله اکبر شیراز، نزدیک دروازه قرآن واقع است.

خواجو اگر چه ظاهراً در مدتی که در خانقاه شیخ علاء الدوله سمنانی اقامت داشته او را ستوده و حتی به گردآوری دیوان او نیز همت گماشته است ولی خود به فرقه مرشدیه اختصاص داشته و از پیروان مستقیم شیخ امین‌الدین بلیانی بوده است. خواجو بدین شیخ مرشدی ارادت خاص داشت و همچنین به مؤسس طریقه مرشدیه یعنی شیخ مرشد ابواسحاق کازرونی با دیده تقدس می‌نگریست و نسبت « مرشدی» برای او به خاطر انتسابش بدین فرقه است.
از میان معاصران خواجو، ذکر نام حافظ ضرورتر از همه است، زیرا بین این دو استاد بزرگ همزمان ارتباط نزدیک وجود داشت. خواجو که به سال و تجربه شاعری بر حافظ تقدم داشت، در مدتی که مقیم شیراز بود، چون دوستی که سمت رهبری داشته باشد بر اندیشه حافظ پرتو تعلیم انداخته بود و به همین سبب است که در دیوان خواجه شیراز بسیار ابیات می‌بینیم که به تقلید یا به استقبال از غزل‌های خواجو ساخته و یاه گاه معنی و لفظی از خواجو اقتباس کرده است. تا به جایی که یکی از شاعران نزدیک به عهد حافظ گفته است:
استاد غزل سعدی است نزد همه کس     دارد سخن حافظ طرز غزل خواجو
آثار خواجو متعدد و کلیات او مفصل است. مجموعه ابیاتش در حدود چهل و چهار هزار بیت است او از جمله شاعرانی است که هم در حیات او علاوه بر مثنوی‌هایش به جمع‌آوری دیوان وی نیز اقدام شد. فهرست آثار خواجو از این قرار است:
۱ و ۲: دیوان قصائد، غزلیات، مقطعات، ترجیعات، ترکیبات و رباعیات که به دو قسمت « صنایع الکمال» و « بدایع الجمال» تقسیم شده است.
۳ ـ ۸: شش مثنوی به وزن‌های مختلف که خواجو در سرودن آنها به نظامی و فردوسی نظر داشته است و از این قرار است:
الف) سام نامه: منظومه‌ایست حماسی و عشقی راجع به سرگذشت سام نریمان و جنگ‌ها و ماجراهای او که به تقلید از شاهنامه فردوسی سروده است.
ب) همای و همایون: مثنوی عاشقانه‌ایست در داستان عشق همایون با همای دختر فغفور چین.
ج) گل و نوروز: منظومه‌ایست درباره عشق شاهزاده‌ای نوروز نام با گل دختر پادشان روم. خواجو این مثنوی را برای نظیره‌سازی در برابر خسرو و شیرین نظامی سروده است.
د) روضه الانوار: منظومه‌ایست که خواجو به پیروی از مخزن‌الاسرار نظامی و بر همان سیاق ساخت.
ه) کمال نامه: منظومه‌ایست عرفانی بر وزن سیرالعباد سنایی و به پیروی از سیاق آن.
و) گوهر نامه: منظومه‌ایست که خواجو آن را به نام امیر مبارزالدین محمد و وزیر او بهاء‌الدین محمود بن عز‌الدین یوسف که از اعقاب خواجه نظام الملک طوسی بود سروده و در مناقب او، پدر و اجدادش هر یک فصلی ترتیب داده است.
خواجو بنابر روش ادبای زمان از اکثر علوم مطلع و در بعضی مانند نجوم و هیئت تخصص داشت. در قصاید خویش از سنایی و خاقانی و ظهیر و جمال اصفهانی و دیگر شاعران اواخر قرن ششم و آغاز قرن هفتم پیروی کرده است و در مثنوی‌های خود بر روی هم شیوه نظامی و مثنوی گویان قرن هفتم را دنبال نموده است. وی در سام نامه کوشیده است که دنبال فردوسی  رود و مسلماً خود به عجز خویش در این امر واقف بود.
در غزل، خواجو را مقلد سعدی و حتی دزد دیوان سعدی دانسته‌اند، ولی حقیقت آن است که او در جزو دسته‌ای از شاعران است که غزل‌های آنان در سلسله تحول غزل میان سعدی و حافظ قرار داشته، یعنی آنکه قسمتی از غزل‌هایش مضامین عرفانی و اندرزی و حکمیات را همراه با مضامین عاشقانه و آمیخته با آنها، شامل بوده است و این ویژگی را مخصوصاً در غزل‌های عالی و منتخب و یک‌دست « بدایع الجمال» آشکارا می‌توان دید. در همین غزلهاست که خواجو در سبک غزلسرایی مشهود می‌شود، چنانکه در غالب آنها اصلاً اثر سبک سعدی را نمی‌توان یافت.
گفتا تو از کجایی کاشفته می‌نمـــایی
گفتم منم غریبی از شهر آشنایی
    گفتا سر چه داری کز سرخبر نداری
    گفتم بر آستانت دارم سر گدایی
    گفتا کدام مرغی کز این مقام خوانی
    گفتم که خوش‌نوایی از باغ بینوایی
    گفتا به دلربایی ما را چگونه دیدی
گفتم چو خرمنی گل در بزم دلربایی
    گفتا من آن ترنجم کاندر جهان نگنجم
گفتم به از ترنجی لیکن بدست نایی
    گفتا چرا چو ذره با مهر عشق‌بازی
گفتم از آنک هستم سرگشته‌ای هوایی
    گفتا بگو که خواجو در چشم ما چه بیند
    گفتم حدیث مستان سری بود خدایی

سبک شعری و ویژگی اشعار خواجو

اشعارعارفانه‏ ی خواجو بسیار زیبا و گاه حیرت انگیزند. او دراشعار خود معانی عرفانی زیبا را به همراه تصاویر ناب ارایه میکند. وی درمثنوی از نظامی پیروی میکند ولی روانتر از او می سراید.

در میان معاصران خواجو حافظ از همه برجسته تر است، البته علی رغم تاثیر خواجو بر شعر حافظ هیچ گاه نمیتوان وی را برتر از حافظ قلمداد کرد. درغزلسرایی پیرو سعدی بوده، در قصیده و مثنوی نیز پیرو فردوسی و سنایی. به طور کلی خواجو  شاعر نو آوری نبوده بلکه توانسته به طرز استادانه ای از شاعران روزگار پیشین خود تقلید کند.

بیشتر موضوع های شعری را میتوان در اشعار خواجو پیدا کرد. از نعت و ستایش امامان و بزرگان دین، پند و اندرز مضامین عرفانی تا موضوع های عاشقانه و شوخی و ظنز و انتقاد.

برخی از آثار او حتی مورد اقبال شاعران بنامی چون حافظ قرار گرفته است، چنانکه بیش از ۱۲۰ غزل حافظ با استقبال از آثار خواجو سروده شده است. وی در سرودن غزل، قصیده و مثنوی توانایی داشته اما به جهت اینکه در فاصله ی زمانی زندگی دو شاعر گرانقدر یعنی سعدی و حافظ، میزیسته تقریباً گمنام واقع شده و مقام شاعری وی چنانکه باید شناخته نشده است.

خواجو را به دلیل هنر نمایی هایش در عالم شعر «نخل بند شاعران» لقب داده اند. دیوان او دارای وجه های ممتاز است که شامل نغز و معما هم هست و بعلاوه قصیده های زیادی در نعت ائمه(علیهم السلام) و بالاخص حضرت علی(علیه السلام) سروده است. در غزلیاتش از سبک عراقی و سعدی پیروی کرده و خود از حافظ به عنوان استاد خویش نام می برد.

کتابش با تفکرات شروع نمی شود بلکه وی با داستانهای دو زوج دلباخته «همای و همایون» و «گل و نوروز» آغاز سخن می کند. خواجوی کرمانی درشعر و شاعری پیرو سبک امیر خسرو دهلوی و پیشرو مولانا جامی است .

گرچه خواجو در غزل هایش از قافیه و ردیفهای مشکل استفاده کرده؛ اما سخن او بسیار ساده و روان است و این خاصیت سخن خواجو در اشعار حافظ به کمال رسیده و حافظ بسیاری از غزلهای خود را در جواب او گفته و بسیاری از مضامین او را تکرار کرده و در بسیاری از موارد، به استقبال اشعار خواجو رفته و برخی از مصراع های او را با اندک تغییری در غزل های خود به کار برده است.

قدرتی معجزه آسا در بیان عرفان و حکمت

خواجو ازجمله شاعرانی است که با به کارگیری ذوق سرشار و طبع بلند خود توانسته آثار ارزشمندی از خود به جا بگذارد و آنچه از به کارگیری الفاظ و ترکیبات و معانی تازه و ابتکاری او از مجموعه ی اشعارش به دست می آید؛ نشان می دهد که او در فن سخنوری استادی کامل بوده و قدرتش در بیان معانی عرفانی و موعظه و حکمت، معجزه آسا است.
البته باید گفت که این شاعر عارف نیز مانند بسیاری از سخنوران، از پیروی و تقلید آثار سخنوران پیشین امتناع نمی کرد؛ به طوری که در قصاید از سنایی و خاقانی و ظهیر و جمال اصفهانی و دیگر شاعران اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم پیروی می کرد و به سبک و سیاق آنها کار می‏کرد.
در مثنوی، به استادانی چون نظامی و فردوسی نظر داشت. در غزل، پیرو سعدی بوده؛ چنانکه او را حتی «دزد دیوان سعدی» نیز دانسته اند؛ اما حیقیت این است که خواجو در سیر تحول غزل، پل ارتباطی میان سعدی و حافظ است؛ بدین معنی که بخشی از غزلهای او که حاوی معانی عرفانی و اندرزی اوست، با مضامین عاشقانه آمیخته است و این ویژگی به خصوص در غزلهای منتخب بدایع الجمال او می توان به راحتی مشاهده کرد و در همین غزلها می توان استقلال کامل خواجو را در غزل سرایی به طور آشکار را دید و مشاهده کرد که اکثر این غزلها، نشانی از سبک سعدی ندارند.
بخشی از قصاید خواجو، در موعظه و برخی، در توحید و ستایش ائمه است و برخی دیگر از آنها به اضافه ی قطعات او، مضامین انتقادی دارد و گاه به شیوه ی مطایبه است. همچنین خواجو از جمله شاعرانی است که به سبک نظامی به سرودن ساقی نامه نیز اقدام کرده است.
 
آثار خواجوی کرمانی

از خواجوی کرمانی آثار زیادی بجای مانده است که مضامین و محتوای آنها عموما متفاوت می باشند. بیشتر این آثار منظوم هستند:
دیوان بزرگی بالغ بر ۲۰ هزار بیت، شامل قصاید، غزلیات، قطعات، ترجیعات و رباعیات که برروی هم به دو بخش صنایع الکمال و بدایع الجمال تقسیم می‌شود، که در صنایع الکمال قصیده هایی در نعت امیر المومنین علی(علیه السلام) آمده است.
مجموعه ای از اشعار به نام مفاتیح القلوب و مصابیح القلوب به نام امیر مبارزالدین.
شش مثنوی در وزن‌ های گوناگون به پیروی از مثنوی های نظامی و فردوسی و سنایی دارد با این نام‌ها:
سام نامه: به تقلید از شاهنامه فردوسی و موضوع آن ماجراهای عشقی و شرح جنگ های سام نریمان است.
گل و نوروز: در سال ۷۴۲ ه‍ ق بنام پسر پادشاه خراسان به تقلید از خسرو و شیرین نظامی درباره عشق شاهزاده ایرانی به نام نوروز با گل دختر پادشاه روم سروده است. سرانجام این عشق وصال است و حاصل پیوند نوروز و گل قباد است که به جای پدر بر تخت سلطنت می‏نشیند.
روضه الانوار: مانند مخزن الاسرار نظامی در بیست مقاله وبه نام «شمس الدین محمد» وزیر شاه سروده شده که در هر مقاله از اخلاق و عرفان سخن گفته و به نام «شمس الدین محمد» وزیر شاه نوشته شده است.
همای و همایون: داستان عشق همایون با همای دختر فغفور چین که در سال (۷۳۲ ق) به نام «بهادر خان» و «غیاث الدین محمدوزیر» منظم شده است.
کمال نامه: منظومه ای عرفانی است در دوازده باب بر وزن سیر العباد سنایی.
گوهر نامه: درباره ی موضوعات عرفانی و صوفیانه به نام یکی دیگر از شاهان به نام «بهاء الدین» به سال (۷۴۶ ه‍ ق)  در ۲۰۲۲ بیت سروده شده است. پنج مثنوی اخیر بر روی هم خمسهٔ خواجو را تشکیل می‌دهد که ابیات آن حدود ۱۱ هزار بیت است.
آثار منثور خواجوی کرمانی نیز شامل:
رساله ی البادیه: مناظره نمد و بوریا
رساله ی سبع المثانی: مناظهره شمشیر و قلم
رساله ی مناظره شمس و سحاب که به زبان فارسی نوشته شده اند.
 
درگذشت خواجو وآرامگاه وی

خواجوی کرمانی به سال ۷۵۰ ه‍ ق، در شیراز بدرود حیات گفت.
آرامگاه خواجو در شمال شیراز، در دامنه کوه صبوی و در ابتدای جاده شیراز – اصفهان، در تنگ الله اکبر قرار گرفته است. قبر وی مشرف بر دروازه قرآن می باشد. آب چشمه معروف رکناباد نیز از کنار مقبره خواجو می گذرد.
این آرامگاه در سال ۱۳۱۵ شمسی با اعتبارات اداره فرهنگ فارس ساخته شد. محل آرامگاه در محوطه ای بدون سقف قرار دارد. در وسط صفه آن سنگ قبری است که بالای آن محدب و دارای برآمدگی است. روی این سنگ کتیبه ای که بیانگر قبر خواجو باشد وجود ندارد. فقط بالای سنگ عبارت: کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذوالجلال و الاکرام به خط ثلث نوشته شده است. در بالا و پایین قبر نیز دو ستون سنگی کوتاه قرار دارد که طبق رسم آن زمان در بالا و پایین قبور عرفا و شعرا وجود داشته است. در سال ۱۳۳۷ شمسی اداره باستان شناسی فارس اقدام به ساخت یک اطاق در قسمت شمالی محوطه آرامگاه کرد. در پیشانی این اطاق دو غزل از غزلیات خواجو به خط نستعلیق بر روی کاشی های آنجا نوشته شده است. با این مطلع:
                            دوش می کردم سؤال ازجان که آن جانانه کو؟        گفت: بگذر زان بت پیمان شکن پیمانه کو؟ …
و دیگر به مطلع:
                            صبحدم  دل را  مقیم  خلوت  جان  یافتم                 از نسیم  صبح  بوی  زلف  جانان  یافتم …
 
که هم اینک این اتاق تبدیل به فرهنگسرای خواجو گردیده است.
کمی بالاتر از مقبره خواجو ۳غار به چشم می خورد. یکی از آنها غاری است که محل عبادت و ریاضت زهاد و مشایخ بوده و خواجو نیز مدتی در آن جا به عبادت مشغول بوده است. غار دیگر که در دهانه آن طاقی ضربی از نوع طاق کجاوه ای از سنگ و آجر زده شده محل قبر خواجه عمادالدین محمود، وزیر معروف شاه شیخ ابواسحاق اینجو است.
در کنار این غار نقش برجسته ای از جنگ رستم و شیر دیده می شود که به دستور حسینعلی میرزا فرمانفرمای فارس در سال۱۲۱۸ ق، ساخته شده است. در کنار آن نیز نقش برجسته ناتمامی از فتحعلی شاه قاجار و دو تن از پسرانش به چشم می خورد. در دو طرف این نقش برجسته دو نیم ستون به سبک ستون های دوره زندیه در درون کوه کار شده است.
در سال ۱۳۷۰ به همت دانشکده ادبیات دانشگاه کرمان، کنگره بزرگداشت خواجو در کرمان برگزار شد و مراسم اختتامیه این کنگره در شیراز انجام شد. با همین انگیزه به همت شهرداری شیراز و استانداری فارس، آرامگاه خواجو مرمت و بازسازی شده که شامل بازسازی کف و بدنه و ایجاد یک سری دیواره های عمودی با مصالح سنگ است. هم چنین مجسمه ای از سر و صورت خواجه از سنگ تراشیده شده، در این مکان قرار گرفته است. بنای آرامگاه خواجوی کرمانی به شماره ۹۱۶ در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسید.