خطبه 45 از امیرمومنان در مورد زندگی دنیا | خطبه 45 نهج البلاغه | نکوهش زرق و برق دنیا

خطبه ۴۵ از امیرمومنان در مورد زندگی دنیا/

زندگی دنیا و زرق و برق آن چیزی است که در این روزگار بسیار انسان را درگیر خود کرده است. به طوری که احتیاجات دنیایی که علاقمند به داشتن آنها هستیم ما را خیلی اوقات از معنویات و هدف اصلی که سعادت ما در این دنیا و کمال ماست دور کرده است.
امیر المومنین علی علیه السلام جانشین و امام برحق ما بعد از پیامبر خوبی ها در خطبه ای بسیار زیبا به ما شیعیانش چنین توصیه میکنند و می فرمایند:

ایشان در خطبه ۴۵ کتاب گهربار نهج البلاغه میفرمایند:

متن عربی:

الْحَمْدُللهِِ غَیْرَ مَقْنُوط مِنْ رَحْمَتِهِ، وَ لاَمَخْلُوٍّ مِنْ نِعْمَتِهِ وَ لاَمَأْیُوس مِنْ مَغْفِرَتِهِ وَ لاَمُسْتَنْکَف عَنْ عِبَادَتِهِ، أَلَّذِی لاَتَبْرَحُ مِنْهُ رَحْمَهٌ، وَ لاَتُفْقَدُ لَهُ نِعْمَهٌ.
وَ الدُّنْیَا دَارٌ مُنِیَ لَهَا الْفَنَاءُ وَ لاَِهْلِهَا مِنْهَا الْجَلاَءُ وَ هِیَ حُلْوَهٌ خَضْراءُ، وَ قَدْ عَجِلَتْ لِلطَّالِبِ وَ الْتَبَسَتْ بِقَلْبِ النَّاظِرِ; فَارْتَحِلُوا مِنْهَا بِأَحْسَنِ ما بِحَضْرَتِکُمْ مِنَ الزَّادِ، وَ لاَتَسْأَلُوا فِیها فَوْقَ الْکَفَافِ، وَ لاَتَطْلُبُوا مِنْهَا أَکْثَرَ مِنَ الْبَلاَغِ.
خطبه ۴۵ از امیرمومنان در مورد زندگی دنیا
ترجمه و کلام مولا:
ستایش ویژه خداوندى است که کسى از رحمتش مأیوس نمى شود و هیچ جا و هیچ کس از نعمتش خالى نیست، از مغفرت و آمرزش او کسى نومید نمى گردد و از پرستش و عبادتش نمى توان سرپیچى کرد، همان خدایى که رحمتش دائمى و زوال ناپذیر و نعمتش همیشگى و جاودانى است!
دنیا سرایى است که فنا بر پیشانیش نوشته شده و جلاى وطن براى اهل آن مقدّر گردیده است، دنیا (ظاهراً) شیرین و سرسبز (و دل انگیز و وسوسه آمیز) است، اما به سرعت در علاقه مندانش نفوذ مى کند، و با قلب و روح آن کس که به آن نظر افکند مى آمیزد; بنابراین سعى کنید با بهترین زاد و توشه اى که در اختیار شماست از آن کوچ نمایید، و بیش از نیاز و کفاف از آن نخواهید، و زائد بر آنچه حاجت دارید از آن نطلبید.
خطبه ۴۵ از امیرمومنان در مورد زندگی دنیا
تفسیر خطبه ۴۵:
دنیا سراى آرزوها!

از آنجا که همیشه حبّ دنیا بزرگترین مانع راه سعادت انسانها بوده است، و شیفتگى نسبت به زرق و برق آن سرچشمه انواع گناهان مى باشد امام (علیه السلام) در بخش دوم این خطبه به نکوهش دنیا پرداخته، و با شش ویژگى آن را وصف مى کند.

نخست مى فرماید: «دنیا سرایى است که فنا بر پیشانیش نوشته شده!» (وَ الدُّنْیَا دَارٌ مُنِیَ لَهَا الْفَنَاءُ).

آرى آثار فنا و زوال از در و دیوار جهان نمایان است، درختانى که در بهار شکوفه مى آورند و برگهاى زیبا بر شاخسار آنها ظاهر مى شود چند ماه بعد به هنگام پاییز پژمرده و خشک شده و با تندباد به هر سو پراکنده مى شوند، گویى نه بهارى در کار بود و نه برگ و نه شکوفه اى! جوانان نیرومند و پرنشاط دیروز، پیران ناتوان و خسته امروزند، و پیران خسته امروز استخوانهاى پوسیده فردا!

سپس امام (علیه السلام) به بُعد دیگرى از این معنى پرداخته، مى فرماید: «و جلاى وطن براى اهل آن مقدر شده است» (وَ لاَِهْلِهَا مِنْهَا الْجَلاَءُ).

همه انسانها بدون استثنا دیر یا زود با این سراى فانى وداع مى گویند و به سوى زندگى جاویدان سراى دیگر مى شتابند، این یک تقدیر حتمى الهى است که هیچ کس نمى تواند آن را انکار کند، و به همین دلیل در آیات قرآن از مرگ به عنوان «یقین» یاد شده، چرا که حتّى منکران مبدأ و معاد نیز به آن یقین دارند!

در سومین و چهارمین وصف به پاره اى از جهات فریبنده دنیا که گروهى را به سوى خود جذب مى کند اشاره کرده، مى فرماید: «این دنیا (ظاهراً) شیرین و سرسبز (و دل انگیز و وسوسه آمیز) است» (وَ هِیَ حُلْوَهٌ خَضْراءُ).

شیرینى مربوط به ذائقه و خرمى و طراوت مربوط به باصره و بینایى است، آرى زیبایى خیره کننده و زرق و برق دنیا انسانهاى غافل را به سوى خود مى کشاند، و حلاوت و شیرینى اش انسانها را آلوده مى سازد، بدیهى است جهات فریبنده دنیا تنها مربوط به این دو حسّ نیست، بلکه از طریق تمام حواس نیز جاذبه هاى مخصوص به خود دارد، در واقع ذکر این دو واژه (حُلْوَهٌ خَضْراءُ) کنایه از تمام جهاتى است که ایجاد جاذبه مى کند.

در پنجمین و ششمین وصف مى فرماید: «دنیا با سرعت به سوى علاقه مندانش پیش مى رود (و در آنها نفوذ مى کند)، و با قلب و روح آن کس که به آن نظر افکند مى آمیزد» (وَ قَدْ عَجِلَتْ لِلطَّالِبِ وَ الْتَبَسَتْ بِقَلْبِ النَّاظِرِ).

آرى طبیعت دنیا این است که ظاهراً «خیر عاجل» و منفعت زودرسى دارد، و هنگامى که به سراغ انسان مى آید چنان نفوذ مى کند که گاهى جزیى از روح و جان او را تشکیل مى دهد، زیرا در دیده ها زیبا و سرسبز است، و در ذائقه ها شیرین و گوارا است و به همین دلیل رهایى از عشق آن آسان نیست، آرى آنچه دیده مى بیند دل از آن یاد مى کند، تا آنجا که شاعر را وادار مى سازد که از دست دیده و دل فریاد بکشد و خنجرى از فولاد بسازد و بر دیده بزند تا دل را آزاد سازد!

بعد از بیان ویژگى هاى ششگانه بالا و آماده شدن دلها براى پذیرش فرمان الهى، امام مى فرماید: «بنابراین سعى کنید با بهترین زاد و توشه اى که در اختیار شماست از آن کوچ نمایید، و بیش از نیاز و کفاف از آن نخواهید، و زائد بر آنچه حاجت دارید از آن نطلبید» (فَارْتَحِلُوا مِنْهَا بِأَحْسَنِ ما بِحَضْرَتِکُمْ مِنَ الزَّادِ وَ لاَتَسْأَلُوا فِیها فَوْقَ الْکَفَافِ، وَ لاَتَطْلُبُوا مِنْهَا أَکْثَرَ مِنَ الْبَلاَغِ).

فراموش نکنید شما مسافرانى هستید که موقّتاً در این منزلگاه اقامت جسته اید، مسافران آگاه و بیدار در چنین منزلگاههایى به تهیه زاد و توشه مى پردازند، و از بهترین و مفیدترین زاد و توشه ها براى خود فراهم مى کنند، هرگز بار خود را با اشیاء بیهوده سنگین نمى کنند، و به گردنه هاى صعب العبور که در مسیر خود پیش رو دارند مى اندیشند!

آنها از این فرمان الهى الهام مى گیرند که: (وَ تَزَوَّدُوا فَاِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوى وَ اتَّقُونِ یا اُولِى الاَْلْبابِ).

«زاد و توشه تهیه کنید که بهترین زاد و توشه پرهیزگارى است، و از (مخالفت فرمان) من بپرهیزید اى خردمندان»، در نتیجه به تهیه این زاد و توشه الهى مى پردازند یعنى تقوى و هرگز به خواب غفلت فرو نمى روند.

خطبه ۴۵ از امیرمومنان در مورد زندگی دنیا
نکته
کفاف و عفاف برتر از هر چیز است

در این خطبه به جنبه هاى مختلف زندگى دنیا در عبارات کوتاه و گویایى اشاره شده است:

نخست این که طبیعت زندگى دنیا فناپذیرى است، و تمام اهل دنیا بدون استثنا چه بخواهند و چه نخواهند باید از آن کوچ کنند.

دیگر این که ظاهرى زیبا و فریبنده و شیرین و جذّاب دارد، و به همین دلیل ظاهربینان به سرعت مجذوب آن مى شوند و آگاهان در امانند.

دیگر این که عشق به دنیا به طور تدریجى در درون جان انسان نفوذ مى کند به گونه اى که جزیى از وجود او مى شود و به همین دلیل رهایى از آن در این حالت بسیار مشکل است.

دیگر این که امام (علیه السلام) براى نجات از خطرات دنیا دستور مؤثّرى در اینجا بیان فرموده، و آن قناعت به «کفاف» و «عفاف» است.

منظور از «کفاف» و «عفاف» (یا عفاف و کفاف) این است که انسان در دنیا به مقدار نیازش قانع باشد و زیاده طلبى را کنار بگذارد و از اموال حرام چشم بپوشد که در این صورت هم قرین آرامش در زندگى دنیا خواهد بود، و هم بار او براى آخرت سبک مى شود چرا که بیشترین بدبختى انسان به خاطر حرص و ولع و افزون طلبى است.

البتّه اگر اضافات را براى خدمت به محرومان بخواهد نه تنها با کفاف و عفاف منافات ندارد، بلکه در طریق تقویت برنامه کفاف و عفاف دیگران است.

قرآن مجید الگویى در این زمینه براى همه انسانها بیان کرده، مى فرماید: (یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لاتُحَرِّمُوا طَیِّباتِ مَا اَحَلَّ اللهُ لَکُمْ وَ لاتَعْتَدُوا اِنَّ اللهَ لایُحِبُّ الْمُعْتَدْینَ); «اى کسانى که ایمان آورده اید روزى هاى پاکیزه اى را که خداوند براى شما حلال کرده، بر خود حرام نکنید (و از آنها بهره بگیرید) ولى از حد تجاوز ننمایید که خداوند متجاوزان را دوست نمى دارد». این معنى در احادیث اسلامى نیز بازتاب وسیعى دارد، امام صادق (علیه السلام) این دعاى کوتاه و پرمعنى را از پیغمبر اکرم نقل مى کند که عرضه مى داشت: «اَللّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّدَاً وَ آلَ مُحَمَّد وَ مَنْ أَحَبَّ مُحَمَّدَاً وَ آلَ مُحَمَّد الْعِفافَ وَ الْکَفافَ»! «خداوندا! به محمد و آل محمد و کسانى که محمد و آل محمد (صلى الله علیه وآله وسلم) را دوست دارند عفاف و کفاف مرحمت فرما».

در حدیث دیگرى از امام امیرالمؤمنین على(علیه السلام) مى خوانیم: «قَلِیلٌ یَکْفِی خَیْرٌ مِنْ کَثیر یُرْدى»; زندگى مختصرى که براى انسان کافى باشد بهتر است از اموال زیاد و گسترده اى که انسان را به هلاکت افکند».

خطبه ۴۵ از امیرمومنان در مورد زندگی دنیا

اصولا کسى که به حدّ لازم زندگى قانع باشد به پرهیزگارى و عفاف و پاکى از گناه آراسته خواهد شد، در غیر این صورت غالباً آلوده گناه مى شود على (علیه السلام)مى فرماید: «مَنْ اقْتَنَعَ بِالْکَفافِ اَدّاهُ اِلَى الْعِفافِ»; «کسى که به مقدار کفایت قانع شود او را به سوى عفّت و پاکى هدایت مى کند!»

اضافه بر این قناعت به مقدار لازم براى زندگى علاوه بر جنبه هاى معنوى و اخلاقى، سبب آرامش روح و جان آدمى در همین دنیاست، در یکى از کلمات قصار مولى على (علیه السلام) در نهج البلاغه آمده است: «وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَى بُلْغَهِ الْکَفافِ فَقَدِ انْتَظَمَ الرَّاحَهَ وَ تَبُوَّأَ خَفْضَ الدَّعَهِ»; «آن کس که به مقدار نیاز اکتفا کند به آسایش و راحتى دست یافته و در آرامش مسکن مى گزیند!»

افراد حریص و افزون طلب به انسانهاى بسیار فربهى مى مانند که در هر وعده غذا چندین برابر دیگران مى خورند، و این نتیجه اى جز این که بار سنگینى از گوشتهاى اضافى بر آنها تحمیل شود که قدرت حرکت را از آنها بگیرد ندارد حتى براى چند قدم راه رفتن به نفس نفس مى افتند، نه از سلامت برخوردارند و نه از آسایش و آرامش!

این مقال را با حدیثى از امام زین العابدین (علیه السلام) پایان مى دهیم، مى فرماید: «پیغمبر اکرم در بیابانى از کنار ساربانى که مشغول چراى شترهایش بود گذشت از او مقدارى آب (یا شیر) خواست. آن مرد که مى خواست طفره برود گفت: آنچه در پستانهاى این شترهاست صبحانه قبیله است، و آنچه در ظرفهاست شام قبیله! پیغمبر عرض کرد: خداوندا! مال و فرزندانش را افزون کن! از آنجا گذشت و به چوپانى رسید همین درخواست را از او کرد، چوپان آنچه در پستان گوسفندان بود دوشید، و آنچه در ظرف داشت نیز بر آن ریخت (و با خوشحالى) خدمت رسول الله فرستاد و گوسفندى هم به عنوان هدیه بر آن افزود و عرضه داشت: این چیزى است که نزد ما حاضر بود و اگر دوست داشته باشى باز بر آن بیفزایم؟! پیغمبر در حق او دعا کرد و عرضه داشت: «اَلْلهُمَّ ارْزُقْهُ الْکَفافَ!»; «خداوندا! به اندازه کفایت به او روزى ده!».

بعضى از یاران عرض کردند: اى رسول خدا! آن کس را که دست رد بر سینه تو گذاشت و بخل کرد مشمول دعایى ساختى که همه ما به آن علاقه داریم، و به آن کس که سخاوتمندانه نیاز شما را برآورد، دعایى کردید که همه ما از آن کراهت داریم! پیغمبر (صلى الله علیه وآله وسلم) در پاسخ آنها این جمله بسیار پرمعنى را فرمود: «اِنَّ مَا قَلَّ و کَفَى خَیْرٌ مِمّا اَکْثَرُ وَ أَلْهى; اَللّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّد الْکَفافَ»; «مقدار کم که براى زندگى انسان کافى باشد بهتر است از مقدار زیادى که انسان را از خدا غافل کند، خداوندا محمد و آل محمد را به اندازه کفایت روزى بده»!
نهج البلاغه