تئاتر پست مدرن

برای شناخت تئاتر پست مدرن باید قدری عقب تر رفت و به ریشه یابی واژه گان آن پرداخت. پس نخست به من اجازه دهید تا ببینیم به طور کلی پدیده ی پست مدرنیسم چیست..؟  پست مدرن از دو واژه ی پست و مدرن درست شده که در معنی یعنی بعد از مدرنیسم.

مدرنیسم یا نوگرایی در حقیقت به معنی گرایش فکری و رفتاری به پدیده‌های فرهنگی نو و پیشرفته‌ و کنار گذاردن سنت‌های قدیمی انسان است. مدرنیسم جریان گسترش منطق در کشورها و تحقق آن در بستر جامعه هم هست، به طوری که آن را گستره‌ای از جنبش‌های مختلف صنعتی، فلسفی، هنری می دانند. پنداری که در راستای استفاده ی انسان از دانش، فناوری و توان تجربی خود برای تولید، بهبود و تغییر محیط خود است و همواره در تلاش برای حرکت های ضد سنتی و ضد مسیحی بوده؛ اساس فلسفه در این دوران انسان است. حقیقت دیگر از آسمان نمی‌آید و آموخته های سنتی مسیحی دیگر کاربرد ندارد، بلکه برروی زمین و با قوانین زمینی کشف و به وسیله ی دانش و منطق علمی و ریاضی گونه به دست می‌آید. هنر مدرن هم از این جریان جدا نیست و به موازات همین مسیر حرکت می کند، ازسال ۱۸۸۰ به صورت مکتبی در آمد که در مجموعه‌ای از جریان‌های نوگرا در معماری، هنرهای نمایشی، موسیقی، ادبیات و هنرهای کاربردی حرکت می کرد.

پس به طور کلی بیشتر مکتب هایی را که پس از دوران مدرنیسم به وجود آمد را پست مدرنیسم یا پسانوگرا نامیدند. به طور کلی پست مدرنیسم از خرابه‌های مدرنیسم در دهه ۷۰ سر بیرون می‌آورد و ساختارخشک و منطق گرای مدرنیسم را در هم خرد می کند. پست مدرنیسم بر خلاف مدرنیسم که خود را در قالب‌ها و تعاریف محدود می‌کرد از هر نوع مرزبندی و تعریف گریزان است و به همین دلیل هم مرز بین زشت و زیبا را از میان برمی‌دارد و به ستیز با منطق نخبه گرا می رود. ببینید کار به کجا می رسد که میشل فوکو فیلسوف فرانسوی می گوید: «فلسفه قرن ۲۰ باید صحنه تئاتری را آماده کند تا زرتشت نیچه، روی آن به رقص درآید و توی دهن آپولو، خدای عقل و منطق، بزند. تنها تفاوت ما با دیوانه ها در این است که ما در اکثریت هستیم.» در چنین دوره ای است که ساختار شکنی وارد همه ی جریان های هنری از جمله تئاتر می‌شود و تحولاتی بزرگ و راستین را در این مورد ایجاد می‌کند.

البته شکل گیری جریان های پست مدرن همه جا هم طبق این مراتب تاریخی نبوده، بلکه به وسیله ی جریان های دیگر هم پیدایش یافته. این جریانات دیگر هم مربوط می‌شود به شکل‌هایی از فرهنگ و هنر که به دنیای معاصر و فرهنگ ارتباطات و تکنولوژی وابسته هستند و زبان مشترک آن‌ها ارتباطات نوین است و به همین دلیل هم پلکان تاریخی رسیدن به پست مدرنیسم را رد نکرده‌اند؛ بلکه تابع خاصیت های این عصرهستند؛ مانند تلویزیون که به گونه‌ای گریز ناپذیر به فرهنگ ارتباطات نوین وابسته است. پیوند این دو شکل، یعنی پست مدرن تاریخی و پست مدرن بدون پلکان تاریخی را به شکل بسیار جالبی می‌توان در هنر نمایش یافت. که در میان پست مدرنیسم تاریخی و پست مدرنیسم بدون تاریخ قرار دارد.

البته نمایش قرن بیستم، تاریخچه پیچیده‌ای دارد به خصوص با تجربیاتی که «دادائیست ها‌»، «اکسپرسیونیست ها»، «فوتوریست‌ها»، «سورئالیست ها» به دست آورده اند و همچنین با توجه بر نظریات «بکت»، «برشت» و «آرتو» در مورد هنر تئاتر. از طرفی دیگر تئاتر پست مدرن، مدیون شیوه‌های غیرواقع گرایانه ی قرن بیستم است و از آن میان می‌توان به تئاتر اپیک«حماسی» برشت اشاره کرد که فرم اجرایی آن منبع الهام بخشی برای تئاتر پست مدرن شد. شکل و نوع بازی بازیگران در تئاتر اپیک«حماسی»، خطی نبودن داستان و اپیزودی بودن صحنه‌ها، استفاده از شعر، رقص، فیلم و… همگی مورد توجه تئاتر پست مدرن بوده و بر آن تأثیر داشته اند.

به طور کلی دیدگاه جامع تئاتر پست مدرن را می‌توان در اندیشه‌ها و نظریات «آنتونن آرتو» در دهه سی میلادی جستجو کرد، در حالی که نزدیکترین سبک و شکل به تئاتر پست مدرن، «دادائیسم» بود و در سال ۱۹۱۶ بعد از جنگ جهانی اول، شروع به کار کرد که چهار سال هم بیشتر دوام نیاورد.

تمایل اساسی نظریه پردازی تئاتر از آن زمان به بعد در رهایی از وابستگی وفادارانه به متن بود و نیاز به آزادی بی قید و شرط از آن داشتند. در اجراهای گذشته، کارگردان نسبت به متن بسیار متعهد بود و وجود نمایشنامه از الزامات اساسی یک اجرای تئاتری و نقطه آغاز آن به حساب می آمد. نمایشنامه ستون اجرا بود و بازیگر، کارگردان و سایر عوامل بر دور این ستون می گردیدند. ولی در عصر حاضر، پیشگامانی در هنر تئاتر نمایان شدند که با جسارت، متن نمایشنامه را به عنوان ستون اصلی اجرا مورد تردید قرار دادند و جایگاه والا و برتر سابق را از متن گرفتند و این برتری را بین دیگر عوامل اجرایی تقسیم نمودند. اکنون دیگر سایر عوامل چون بازیگر، نور، صدا، تصاویر ویدئویی، عکس و… از جایگاه تقریبا برابری برخوردار بودند.

به راستی آنتونن آرتو را پدر، بنیانگذار و خالق نظریه پست مدرنیسم در تئاتر می‌دانند. زیرا او در پی اقتدار زدایی از تئاتر متکی بر متن، کلیه پایه ها و چهارچوب‌های سنتی تئاتر غربی، از زمان «ایلیاد» تا «اگزیستانسیالیست ها» را مورد تردید قرار داد و رد کرد. «آرتو» معتقد است که تئاتر گذشته، آن قدر ثابت و غیرقابل انعطاف است و آن چنان با شکل‌های سنتی پوشیده شده که دیگر قابل بینش و پیشرفت نیست. آرتو به تئاتری که می‌شناخت سه خرده ی اساسی گرفت:

 ۱- کارها بیش از اندازه وقف شاهکارهای گذشته بود.

 ۲- به دلیل سطحی بودن، نمیتوانست مردم را به عمق مسائل بکشاند.

 ۳- پرداخت بیش از حد به کلمات بمثابه زندانی تنگ شده بود.

او نخست تحت تأثیر نمایشی از هنرمندان باله، در سال ۱۹۳۱  قرار گرفت؛ و بدین ترتیب حضور مطلق کلام در نمایش را رد ‌کرد و سخن را به آن جا رساند که کلام، باید از جمله عناصر تئاتر باشد؛ اما نه عنصر اصلی آن. «او معتقد بود باید هرگونه فاصله و شکاف میان صحنه و تماشاگران را برداشت تا ارتباطی مستقیم با یکدیگر برقرار کنند و بنا بر سخنش تماشاگر سحر و جادو شود.» به این صورت، تئاتر به صورت آیینی در می‌آید که همگان، بازیگران و تماشاگران، در آن شرکت دارند؛ چون آن چه بازی می‌شود، چیزی جز اصول هستی خود زندگی نیست و در واقع تماشاگر، شاهد زندگانی خویش است. در تئاتر او تماشاگر، داخلت کنده و شریک و سهیم در بازیست و تئاتر با وی وحدت می‌یابد و منقلبش می‌کند. این است که «آرتو» می‌خواهد، مرز گذر ناپذیر میان تالار و صحنه را بردارد و به فضای بازی، شکلی نو و فراگیر ببخشد، دیوار چهارم را بشکند و تماشاگر در میان باشد و نمایش دورادورش انجام شود و متن که از نظر او باعث تنبلی، کسالت و سکون بازیگر است را از میان بردارد. و همچنان معتقد است که هنر، نباید در خدمت آموزش و تعلیم برای انجام کارهای سیاسی باشد؛ به گمان وی تئاتر نباید جایگزین توپ و تانک شود. درست است که تئاتر پست مدرن تا حدی از تئاتر «برشت» تاثیر گرفته بود، اما او تئاتر سیاسی «برشت» را مردود می‌دانست.

او به این پندار رسیده بود که تئاتر مدرن چیزی جز واکنش ساده به جریان قدرتمند غلبه متن بر اجرا نیست، فرایندی که تنها به جابجایی سبکی بر سبک دیگر منجر می شد؛ برای مثال در تئاتر نمادگرا«سمبولیسم»، متن با واسطه‌گری کارگردان و افزودن چهارچوب های معنایی و نشانه شناختی مقید می‌گردید؛ همچنین در تئاتر «مایر هولد» و «برشت» متن، نقش از پیش تایین شده ای را برای استخراج عنصرهای سازنده ی اجرایی بازی می‌کرد، ولی آنتونن آرتو با ابراز مخالفت علیه متن، گامی بزرگ و پیشرو برداشت.

به راستی که به طور کلی هنر از جریان راستین خود دور افتاده و باید دوباره در همان جریان راستین قرار گیرد. پست مدرنیسم آزادی بی نهایت و بی اندازه ی هنر در خلق را می خواهد، در این صورت حتی می شود گاهی مخاطب نیز مستقیماً در کالبد اثر هنری شرکت داشته باشد و نقشی اساسی ایفا ‌کند. تلاش بیش از اندازه ی تبدیل تئاتر مدرن و سنتی به اجرای نمایشی آزاد و پسانوگرا نتنها برای سودمند کردن اجرا می‌باشد، بلکه برای پیشرفت هرچه بیشتر تئاتر و رسیدن به اوج هنر برتر نیز هست. «ریچارد شکنر می‌گوید: آرتو با مطرح ساختن ایده خود در مورد نمایش – آن هم به چنین شکل قدرتمندانه‌ای – فضا را مبهم ساخته. اما آن طور که من پندار او را درک می‌کنم؛ مراد وی از «نمایش آیین» چیزی غیر از برتری جستن شخصیت بازیگر به وسیله نیروهای بیرونی نیست. نظام‌های رمز گذاری شده اجرا، نظیر آن‌ها که مورد استفاده باله ای‌ها بوده یا در مراسم  خلسه ناک از آنها استفاده می‌شد. آرتو نمی‌گوید که تئاتر از این یا آن آیین نشأت می‌گیرد. بنا بر نظر او تئاتر، آیین آشکار زندگیست یا حداقل باید باشد. فرایند آیینی، آن گونه که «ویکتور ترنر» و دیگران، آن را مشخص کرده‌اند، بیشتر با فرایند تمرین آماده‌سازی کارگاهی مرتبط است تا با ادبیات دراماتیک.»

بنا بر این سخنان، پست مدرنیسم یا پسانوگرایی زمینه ساز کشف و شهود بیشتری برای هنرمندان، صاحب‌نظران و نظریه پردازان تئاتر شد. نگاه متفاوت در این دوران با گسترش اندیشه‌های پست مدرنیسم طی دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی، فضایی تازه برای پیشروان تئاتر ایجاد نمود تا زندگی، آیین، متن، تقدس، تماشاگر، باور، کارگردان، بازیگر، فلسفه و… به هم در آمیزند و خلاقیت و نو آوری ایجاد کنند، تا آنجا که بتوانیم به اوج حقیقت و اوج زیبایی دست پیدا کنیم.