موسیقی در عصر ساسانیان

برخلاف دوره های هخامنشی و اشکانی مدارک بسیاری در دست است که از رشد و توسعه موسیقی ایران در عهد ساسانی حکایت می کند. در عهد ساسانی موسیقی یکی از هنرهای ملی بوده که به منتها پایه پیشرفت و ترقی خود رسیده است. قسمتی از موسیقی ما که هنوز تحت تاثیر موسیقی اروپایی قرار نگرفته، دنباله همان موسیقی عهد ساسانی است و همان طور قسمتهایی از موسیقی عرب که هم آهنگ با موسیقی ماست دنباله موسیقی ایرانی است .
هر دستگاه شامل یک پیش درآمد، آواز، تصنیف و رنگ است و همه اجزاء یک دستگاه یا مقام با هم مرتبط و هم آهنگ است. نواختن هر دستگاه در سازها کوک مخصوص به خود را دارد که باید آهنگ و احساسات ناشی از همان دستگاه را نشان دهد. در آیین مزدک موسیقی به عنوان یکی از نیروهای معنوی شناخته شده و این می رساند که موسیقی در زندگی اکثریت مردم نیز کم و بیش نفوذ داشته است.
اعراب هنر موسیقی را از ایرانیان آموخته و با آمیختن نواها و الحان دستگاههای جدیدی به وجود آورده اند که اصول آن اقتباس از موسیقی ایرانی است و به همین دلیل موسیقی عرب به گوش ما غریب نیست و مطبوع طبع است چون ریشه ایرانی دارد. اعراب موسیقی عهد ساسانی را در قلمرو اسلامی رواج دادند و آهنگهای ایرانی تا جنوب فرانسه پیشرفته است و امروز ما می بینیم که موسیقی اسپانیولی روح شرقی و ایرانی دارد.
آلات موسیقی در این دوره بسیار متعدد است که نام بعضی از آنها ذکر می شود: ارغنون ـ رود ـ بربط ـ تاس ـ عود ـ زنجیر ـ چنگ ـ نی . فنون موسیقی در زمان خسرو پرویز به علت تشویق شاهنشاه ساسانی پیشرفت زیادی کرده است و نوازندگان بزرگی در این دوره به وجود آمده اند که معروفترین آنها باربد است .
آهنگهای این دوره نیز بسیار متنوع بوده که در دیوان نظامی و منوچهری به بسیاری از این آهنگها اشاره شده است . از جمله پالیزبان ـ شاد باد ـ کاسه گری ـ باربد برای هر روز از ماه آهنگی ساخته است که معروفترین آهنگهای زمان ساسانی است که نامهای آنها بدین قرار است : آرایش خورشید ـ آیین جمشید ـ نوبهاری ـ تخت طاقدیس ـ شبدیز .
در این عصر وجود سازندگان و نوازندگان مغتنم و محترم و هنر آنها مورد تشویق و ترویج پادشاهان بوده است. اردشیر بنیان گذار شاهنشاهی بزرگ ساسانی ، ضمن دسته های درباری ردیفی را هم به موسیقی دانان و رامشگران اختصاص داده بود و دسته خوانندگان و نوازندگان قرب و منزلتی خاص در دربار داشتند که گاهی بر بعضی از دسته های خواص هم برتری پیدا می کردند.
دوران پادشاهی خسرو پرویز را که ۳۷ سال تمام طول کشید (۵۹۰ ـ ۶۲۷ میلادی ) عصر طلایی موسیقی ایران در ادوار پیش از اسلام می دانند. در این عصر هنر موسیقی به منتها پایه ترقی خود رسید. مثلا قطعه یزدان آفرید شاید نام سرودی مذهبی بوده است.برخی دیگر جشنها و فصول مختلف و به خصوص فرارسید بهار را شرح و توصیف می کرده است.آهنگ راست یادگار آن دوران و یکی از دستگاههای مهم است که در موسیقی ایران و عرب و ترک هنوز وجود دارد.
به نظر می رسد باربد بزرگترین آهنگ ساز عصر خود بوده و نه تنها به سبب توانایی در خلق آهنگهای گوناگون و مهارت نوازندگی بر همگنان برتری داشته ، بلکه به علت احساساتی که اجرای قطعاتش در شنونده به وجود می آورده ، ممتاز بوده است.
مورخان دستگاههای موسیقی قدیم ایران را به باربد نسبت می دهند ولی این دستگاهها پیش از باربد وجود داشته ولی او تغییراتی در آنها پدید آورده و آن را تکمیل کرده است. کریستین راجع به موسیقی عهد ساسانی می نویسد : در این عهد چنانکه ذائقه را با خوراک های لذیذ و شراب های گوارا و شامه را با بوهای خوش می پرورانیده اند ، سامعه را نیز با الحان دلکش موسیقی که با مهارت و استادی ترکیب یافته بود پرورش می دادند.
آخرین سلطنت بزرگ
مسعودی نام آلات موسیقی ایرانیان را چنین آورده است : ۱: عود ، و نای ، و که طنبور ، و مزمار ، و چنگ و گوید مردم خراسان بیشتر آلتی را در موسیقی بکار می بردند، که هفت تار داشت، و آنر زنگ (رنج) می خواندند، اما مردم ری و طبرستان و دیلم طنبور را دوست تر داشتند ، و این آلت  نزد همه قرس مقدم بر سایر آلات بوده است.

 

 

 

شکارگاه خسرو در طابق بستان ظاهراً حاکی از این است که در آن عصر چنگ آلت درجه اول موسیقی ساسانی بوده است. اما آ لات دیگر ، که مطابق آثار آن عصر مسلما در عهد پرویز وجود داشته ، عبارتند از : شیپور و طنبور  نای ؛ روی بعضی از ظروف نقره تصویر نای زنانی بنظر می رسد          
نام عده کثیری از آلات موسیقی در رساله پهلوی خسرو و غلامش   مسطور است ، از جمله عود هندی موسوم به ون و عود متداول موسوم به دار ، و بربط ( بربوذ ) و چنگ و تمبور، و سنطور موسوم به کناره و نای ، و قره نی موسوم به مار ، و طبل کوچکی به دمبلگ بوده است.
معروفترین رامشگران و ترانه سازان در دربار خسرو پرویز سرکش و باربذ بوده اند .آنچه از احوال این دوستان بما رسیده ، ماخوذ از خودای نامگ نیست، بلکه از بعضی کتب عامیانه اواخل عهد ساسانی نقل شده است.تفصیلی که در کتاب فردوسی  و ثعالبی  آمده ، تا اندازه افسانه آمیز است . گویند ، سرکش در آغاز حائز مقام اول بود و برای حفظ پایگاه خود ، پیوسته باربذرا، که رامشگری جوان و بنابر قول ثعالبی از مردم مروبود، از حضور شاهنشاه دور می داشت. اما باربذ حیله کرد و آواز خویش را بگوش خسرو رسانید و از آن پس مقرب شد.
روایات موجوده اختراع  دستگاههای موسیقی ایران را بباربذ نسبت می دهند  . در واقع ، این مقامات پیش از باربذ هم وجود داشته ، ولی محل تردید نیست ، که این آهنگ ساز بزرگ تاثیر بسزایی در موسیقی ساسانی کرده است، و این موسیقی را هم منبع عمده موسیقی عرب و ایران بعد از اسلام باید شمردو می توان گفت ، که در ممالک اسلامی مشرق هنوز آثاری از الحان باربذ باقی است ، زیرا که شرقیان در این رشته از صنعت بسیار محافظه کار هستند.
ثعالبی گوید ، باربذ در ملاقات اول دستان یزدان آفریذ را برای خسرو خواند ، بعد دستان پرتو فخار را بسمع او رسانید  ، که همان شادمانی را می بخشید که توانگری از پس درویشی می بخشد، پس از آن د ستان سبز اندر سبز را خواند و نواخت ، چنانکه شنوندگان از آهنگ زار زار ابریشم رود و از زیر و بم سرود او مجذوب و مبهوت شدند.
بگفته فردوسی سه دستانی ، که باربذ در این محل خواند و نواخت ، داد آفرید، و پیکار گرد و سبز در سبز بود.
 

سرودی بآواز خوش برکشید                 که اکنون تو خوانیش داذ آفرید
زننده دگرگون بیاراست رود                بر آورد نگاه دیگر سرود
که پیکار گردش همی خواندند                همی نام از آواز او راندند
برآمد دگر باره آواز رود                دگرگونه تر ساخت بانگ سرود
همان سبز در سبز خوانی کنون                برین گونه سازند مکر و فسون

در برهان قاطع نام سی لحن ، که باربذ برای بزم خسرو پرویز ساخته ، مسطور است ، و با مختصر اختلافی نام آنها در خسرو و شیرین نظامی نیز ضبط است. ثعالبی اختراع خسرو انیات را بباربذ نسبت داده ، و گوید : در این زمان هم مطربان در بزم ملوک و سایر مردمان می نوازند. در واقع کلمه خسروانی بر یک دستان اطلاق نمی شده  است. عوفی   از نوای خسروانی نام بدره است و ظاهراً مرادش همان هفت " دستگاه شاهانه " است ، که مسعودی آنرا " الطرق الملوکیه " نامیده است .
مطابق روایتی ، دیگر ، باربذ برای بزم خسرو ۳۶۰ دستان ساخته بود ، چنانکه هر روز دستانی نو می نواخت ، و قول او " برای استادان فن قانون مطلق بشمار می رفت و دیگران همه خوشه چین خرمن ذوق او بودند " .
بنابر آنچه  گذشت ، دستگاههای موسیقی منسوب به باربذ مرکب از هفت خسروانی  ، و سی لحن  ، و ۳۶۰ دستان بوده ، که با ایام هفته  ، و سی روز ماه ، و سیصد و شصت روز سال ساسانیان ، تناسب داشته است؛ خمسه مسترقه را بشمار نیاورده اند.
در دیوان منوچهری و بسی از نویسندگان ایران اسامی بسیار از آوازهای موسیقی می بینیم، ولی از هیچیک آنها معلوم نمی توانیم کرد ، که آیا مقصود یکی از سی لحن است ، یا یکی از ۳۶۰ دستان . یزدان آفرید ظاهران سرود دینی بوده است. بعضی از دستان ها حوادث تاریخ قدیم ایران را بیان می کرده ، که از قرن پنجم میلادی ببعد ، ساسانیان علاقه بسیار بدکر و یاد آوری آنها نشان می داده اند؛ یکی از این سرودهای حماسی کین ایرج نام داشته   ، دیگری کین سیاوش   ، و امثال آن . دستانهای دیگر در وصف قدرت و ثروت خسرو پرویز بوده است، مثل باغ شیرین ، و باغ شهریار ، و اورنگیگ (اورنگی ، یعنی سرود تخت ) ، و تخت طاقدیس  ، و هفت گنج   و گنج ی واذ آورد  ("گنج باد آ,ر " ) 4 و گنج کاو ، ۴ و شبدیز  .
دستان های دیگر در وصف جشن های فصول مختلف ، خاصه در تهنیت مقدم بهار ، و مناظر طبیعت، و مسرات حیات بوده است، از قبیل: نوروزی وزرگ   (" نوروز بزرگ " ) ، و سروستان ، و آرایشن ی خورشیذ (" آرایش خورشید ") ، و ماه ا بر کوهان (ماه بالای کوهسار)، و نوش لبینان  ("نوش لبان " )، و غیره .
در اصطلاح موسیقی آن زمان " راست " نام یکی از آوازها بوده ، و امروز هم یکی از ۱۲ دستگاه موسیقی ایران و عرب بهمین اسم موسوم است  .

مهمترین آلات موسیقی غیر از آنچه یاد کردیم عبارت بود از عود هندی و عود متداول و بربط و چنگ و تنبور و سنتور و نای و قره نی و طبل کوچکی مرسوم به دنبلک . علاقه شاهان ساسانی به موسیقی و مجالس بزم از روایات مورخان و گویندگان ، از روی نقوشی که بر روی ظروف سیمین کنده کاری شده و موزائیکهای مکشوف در بیشابور کازرون و گچ بری های یافت شده در ری نمودار است.
نقش موزائیک های مکشوف در بیشابور کازرون در سال ۱۳۱۹ و ۱۳۲۰ یک زن نشسته ای را می نمایاند که شیئی مانند چنگ در دست دارد.
از ظروف عهد ساسانی بیش از هزاران عدد تا کنون به دست آمده است که تعداد مهمی از آن در موزه آرمیتا ژلینن گراد و بقیه در موزه کشورهای اروپایی و آمریکایی است و حدود بیست قطعه آن نیز در موزه ایران باستان (تهران ) است.
روی این ظروف گاهی صحنه های جالب و زیبایی از  مجلس شکار و بزم و موسیقی و رقص حکاکی شده که از لحاظ اطلاع و بررسی لباس و طرز حرکات رامشگران و شکل لباس و آرایش، جالب و با ارزش است و همه آنها ذوق هنری سرشار شهریاران ساسانی و قدر و مقام رامشگران و نوازندگان دربار را می رساند.
آلات موسیقی عهد ساسانی و آهنگها بوسیله اعراب در قلمرو اسلامی رواج پیدا کرده و از اسپانیا به اروپا راه یافته است. بیشتر آلات موسیقی اروپایی ریشه ایرانی دارد.