۱- چگونه ماهی سالمی بخریم؟

برای خرید ماهی و تشخیص تازگی آن باید به نکاتی مانند درخشان بودن ظاهر ماهی و موج‌های رنگارنگ در پولک‌های ماهی توجه کرد که نشان می‌دهد ماهی به تازگی صید شده است و مشاهده لک روی شکم ماهی بهترین دلیل برای فاسد بودن آن است همچنین چشم‌های ماهی باید درخشنده و برجسته باشد و در صورت چشم غیرشفاف و سفید می‌توان گفت این ماده غذایی کهنه است.

این مقاله پیش از این در نشریۀ "ایران جوان" تورنتو، منتشر شده است*.
روغن ماهی که سالها ماده ای اضافی و بی فایده تلقی می شد و تنها مورد استفاده اش خوراندن آن به حیوانات خانگی بود، به ناگاه اهمیتی حیاتی برای زندگی انسان پیدا کرده و تبدیل به محصولی شده که نیاز به آن بیش از هر مادۀ غذایی دیگر می باشد. چرا که به اعتقاد کارشناسان اسید چرب امگا ۳ که از روغن ماهی به دست می آید نه تنها سبب می شود که انسان سالم تر و شادتر باشد، بلکه حتی باعث باهوشی بیشتر هم می شود.
بنابراین به رغم اعتقاد کسانی که به این مسئله با دیدۀ تردید می نگرند، این اسید به زودی جزء لاینفکی از برنامۀ غذایی خواهد شد و به همۀ خوراکیها از مرغ گرفته تا آب میوه، افزوده می شود. اما چنین تصمیمی به حدی جدیدست که "شرکت مواد غذایی دریایی کانادا" که بزرگترین فرآوری این ماده در جهان را به عهده دارد، تنها ۱۰ سالی است که در این زمینه فعالیت می کند. این شرکت در سال ۲۰۰۲، روغن ماهی بد طعم و بو را به صورت پودری بی رنگ و بو درآورد. دو سال بعد این محصول به عنوان مادۀ غذایی سالم و قابل استفاده، مورد تأیید قرار گرفت و به خوراکیهای گوناگون افزوده شد. اما هنوز به تمام مواد غذایی اضافه نشده و تنها در برخی از خوراکیها، مانند نان و ماست وجود دارد. از ماه جاری هم، به آب پرتقال تروپیکانا اضافه می شود، و سپس نوبت چیپس می رسد. اما روند وارد کردن این اسید به غذای روزانه، تنها به اضافه کردن آن به خوراکیها ختم نمی شود. بلکه برای از دست ندادن بازار بزرگ مسلمانها، اطمینان حاصل می شود که روش فرآوری حلال هم باشد.
 البته اعتقاد به این که ماهی غذای مغز می باشد، از هزاران سال پیش وجود داشته است. اما همان گونه که گفته شد لیست عریض و طویل فواید روغن ماهی به سبب دارا بودن اسید چرب امگا ۳، ارائه ای جدید محسوب می شود که از دهۀ ١۹٣۰ رایج گردید. در عین حال، پژوهشهایی که یکی پس از دیگری اثرات بسیار مفید و پرشمار این اسید را در سلامت روح و جسم انسان نشان می دهند، سبب شده اند ماهیهایی مانند ساردین و تن، به صدر لیست غذاهای مفید راه پیدا کنند. همین اخیرا نیز ثابت شد که امگا ۳ برای مبارزه با بیماریهای جسمی مانند الزایمر و انواع سرطان، و بیماریهای روحی چون افسردگی اثری شگرف دارد. این پژوهشها همچنان ادامه دارد.
"دکتر جوزف هایبلن" روانپزشک و رئیس دایرۀ تحقیقات "مؤسسۀ ملی بهداشت" آمریکا، ١۵ سالست که پژوهشهای خود را بر رابطۀ امگا ۳ با بسیاری از بیماریهای جسمی و روحی، متمرکز ساخته است. وی معتقدست که از اوایل دهۀ ١۹۶۰ که روش تغذیۀ مردم تغییر کرده و غذاهای آماده به نحوی گسترده مصرف می شوند، افراد به کمبود امگا ۳ دچار شده اند. نتیجۀ این عدم تعادل عوارضی چون افزایش خشونت، قتل، خودکشی، افسردگی و بیماریهای جسمی است.
این محقق و همکارانش از سال ١۹۹٨ با انتشار نتیجۀ پژوهشهای خود در نشریۀ "لنست"، به مقایسه عادات غذایی مردم گوناگون پرداختند. پژوهش آنها نشان داد که در کشورهایی چون ژاپن، تایوان و کره که بیشتر از سایر کشورها ماهی مصرف می کنند، میزان افسردگی کمترست. در مقابل، مردان در کشورهایی چون بلغارستان که میزان مصرف غذاهای دریایی در آنها از همه جا کمترست، بیشترین تعداد خودکشی را دارند.
به اعتقاد کارشناسان اسید چرب امگا ۳ که از روغن ماهی به دست می آید نه تنها سبب می شود که انسان سالم تر و شادتر باشد، بلکه حتی باعث باهوشی بیشتر هم می شود.
آنها همچنین با مطالعۀ نتایج آمارهای مربوط به ۳۸ کشور جهان که توسط سازمان ملل متحد گرفته شده، دریافتند که هرچه میزان مصرف امگا ۶ – که در غذاهای آماده مانند مک دونالد به وفور یافت می شوند- بیشتر شود، آمار آدم کشی افزایش می یابد.
اما نتیجه ای که این پژوهشگر و گروهش در ماه جون سال گذشته در "نشریۀ تغذیۀ بالینی آمریکا" منتشر کردند، قدمی بسیار فراتر محسوب می شود. چرا که آنها دریافتند که ۱٣ بیماری خطرناک و مرگ آفرین با کمبود امگا ۳ در بدن، رابطۀ مستقیم دارد. ۲۷ درصد مرگ و میرهای ناشی از بیماریهای قلبی و ۵/٩۸ درصد افسردگیها، تنها بخش کوچکی از این رابطه خطرناک را تشکیل می دهند.
البته نمی توان تغییر عادات غذایی را، تنها دلیل افزایش این بیماریهای خطرناک دانست. اما هایبلن بدون تردید، آن را اصلی ترین و مهم ترین عامل می داند.
در عین حال نتایج همۀ پژوهشها، و نقطه نظرات کلیۀ محققان با این نتایج همسویی ندارد. مثلا مقاله ای که در ماه ژانویۀ گذشته در "نشریۀ اتحادیۀ پزشکی آمریکا" منتشر شد، نشان داد که امگا ۳ در واقع خطر ابتلا به سرطان را کاهش نمی دهد. بر اساس این مقاله نظریۀ کوچک شدن غدد سرطانی در حیوانات با مصرف این اسید چرب، مورد تأیید قرار نگرفت.
ولی مسئله به همین جا ختم نمی شود. بلکه نتیجۀ ۴۰ سال پژوهش روی بیش از ۷۰۰ هزار انسان، نتایج متضادی را نشان می دهد. به طوری که برخی از آزمایشات ثابت می کند که مصرف این اسید چرب نه تنها از بروز انواع سرطانها پیشگیری نمی کند، بلکه سبب افزایش ابتلا به آنها نیز می شود.
کما اینکه مقاله ای که در ماه مارس سال گذشته در "نشریۀ پزشکی انگلستان" منتشر شد، نشانگر نتایجی متفاوت بود. چرا که "دکتر لی هوپر" از "دانشگاه آنجلیای شرقی" و گروه تحت نظارتش، با بررسی ٨۹ پروژۀ تحقیقاتی به این نتیجه رسیدند که نه تنها بین مصرف این اسید و پیشگیری یا کاهش از بیماریهای قلبی رابطۀ خاصی وجود ندارد، بلکه میزان این بیماریها در مردانی که از این اسید زیاد استفاده می کنند، بیشترست.
هوپر می گوید که نتیجۀ بررسیهای وی و گروهش با "عصبانیت" روبرو شده است. ولی از آنجا که وظیفۀ علم ارائۀ حقایقست، او بدون توجه به این عکس العملها عقاید خود را بیان می کند. دکتر هوپر می گوید: "ممکنست امگا ۳ در برخی از موارد نتایج مثبت داشته باشد، اما قطعا در مواردی هم مضرست." به نظر او از آنجا که افرادی که این ماده در بدنشان بیشتر بوده مردمی ثروتمندتر بوده اند، در نتیجه رژیم غذایی، فعالیتهای بدنی و روش زندگیشان نیز، سالمتر بوده است. لذا همین امر می تواند دلیل کمتر بودن بیماریهای گوناگون در بین آنها باشد.
اما به هر حال "ادارۀ بهداشت کانادا" امگا ۳ را در رژیمی متعادل برای سلامتی افراد حیاتی تشخیص داده، و در عین حال در مورد میزان بیش از حد آن نیز، هشدار داده است. چرا که مصرف بیش از حد آن را، با مشکلاتی مانند کم شدن بنیۀ دفاعی بدن مرتبط می داند.
واقعیت این است که امروزه غذاهایی با برچسبهایی از قبیل "بدون چربی" و "مفید برای قلب"، هواداران بیشتری دارند. بنابراین خوراکیهای محتوی امگا ۳ در بالای لیست این نوع غذاها قرار می گیرند. به طوری که در چند سال اخیر فروش آنها همه ساله ٣۰۰ درصد افزایش داشته است.
 
"دکتر جوزف هایبلن" معتقدست که از اوایل دهۀ ١۹۶۰ که روش تغذیۀ مردم تغییر کرده افراد به کمبود امگا ۳ دچار شده اند. نتیجۀ این عدم تعادل عوارضی چون افزایش خشونت، قتل، خودکشی، افسردگی و بیماریهای جسمی است.
"رابت اور" رئیس و رئیس هیئت مدیرۀ شرکت مواد غذایی دریایی کانادا، این افزایش را نتیجۀ تب داغی می داند که با تأمل مردم در مورد تغییر عادات غذایی خود از دهۀ ١۹۶۰ ایجاد شده است. او می گوید: "مردم با نگاه به این تغییر منفی، مصمم شده اند که زندگی طولانی تری داشته باشند. و چه بهتر که این کار از طریق مصرف مواد طبیعی امکان پذیر شود." 
شرکت نامبرده یکی  از تولید کنندگانی است که با ارائۀ ۱۵ محصول گوناگون محتوی امگا ۳ سوار بر این موج شده، و تولیدات خود را در قفسه های فروشگاههای سراسر جهان، جای داه است.
اما اگر پیش بینی ها درست از آب دربیاید، اینهمه تولید و فروش، بخشی بسیار کوچکی از این صنعت خواهد بود. چرا که شرکت بین المللی "مشاورۀ فراست و سولیوان" با اشاره به بازار ۷۰۰ میلیون دلاری روغن ماهی و مشتقاتش در سال ۲۰۰۵، پیش بینی می کند که به زودی این بازار سر به میلیارد دلار خواهد زد.
 
شرکت مواد غذایی دریایی کانادا با محصولات گوناگون غنی شده با امگا ۳، بازار جهانی خود را گسترده تر می کند. یکی از قراردادهای این شرکت، با بزرگترین کارخانۀ ماست بندی انگلستان به نام "مولر" است. وقتی که اور برای نخستین بار به دیدن مسئولان این شرکت بزرگ انگلیسی رفت، ماستی غنی شده با امگا ۳  را در دست داشت که فواید آن برای انسان، مدتها در آزمایشگاه شرکت مواد غذایی دریایی کانادا مورد بررسی قرار گرفته بود.
اینک کار این شرکت به حدی رونق پیدا کرده، که در حال ساختن یک مجتمع جدید در کنار بنای قبلی خود می باشد.
در عین حال گرچه روغن ماهی یکی از بهترین منابع امگا ۳ می باشد، اما تنها منبع آن نیست. چرا که در بسیاری از سبزیجات، آجیل، و غلات هم وجود دارد. در عین حال خوراندن این اسید به حیواناتی که از گوشتشان تغذیه می کنیم نیز، راهی دیگر برای رساندن آن به بدن انسان می باشد. به طوری که تخم مرغهای محتوی این اسید چرب، ده سالیست که در قفسۀ مواد غذایی به فروش می رسند و گوشت خوک محتوی آن، تازه ترین محصول از این دست به شمار می رود.
"استیو لیسون" استاد تغذیۀ حیوانات "دانشگاه گوئلف" که این تخم مرغها را درست کرده، اینک روی تولید گوشت مرغ محتوی امگا ۳ کار می کند. او می گوید: "این کار، مشکلست. چرا که اگر میزان این اسید زیادتر از حد لازم شود، مردم مزۀ ماهی را در دهان خود حس کرده و از خرید آن امتناع می کنند. در عین حال، مشکل مواد غذایی اینست که حتی اگر یک درصد مردم آن را دوست نداشته باشند، میزان خیلی زیادی به شمار می رود."
این شرکت همچنین می کوشد با آموزش دادن به پزشکان عمومی در مورد فواید روغن ماهی، این نظریه را در بین خانواده ها نیز جا بیندازد. در عین حال ۳۰ پژوهش بالینی نیز در جریانست، که ارتباط مصرف این روغن را با کاهش بیماریهای جسمی و روانی به اثبات برساند.
 
دکتر لی هوپر می گوید: "ممکنست امگا ۳ در برخی از موارد نتایج مثبت داشته باشد، اما قطعا در مواردی هم مضرست."
اما این طنز تلخ همچنان پابرجاست که هنوز اکثریت قریب به اتفاق مردم ثروتمندترین و پیشرفته ترین کشور دنیا (آمریکا) وقتی که شب از سر کار بر می گردند، غذایشان پیتزاهاییست که مدتها به صورت یخ زده، نگهداری شده اند. در عین حال بر اساس گزارشات "مراکز پیشگیری و کنترل بیماریهای آمریکا"، مردم این کشور همه ساله ۱/۷ میلیارد دلار صرف خرید مکمل های ویتامینی و محصولاتی از این دست می کنند، که در واقع بدنشان نیازی به این میزان ندارد. چرا که این فکر نادرست همچنان غالبست که اگر این مصرف ضرری به انسان نمی رساند، ادامۀ آن چه اشکالی دارد؟
اینک مسئلۀ روز اینست که آیا باید حتما امگا ۳ را از طریق روغن ماهی به دست آورد؟ محققینی مانند "دکتر دیوید جنکینز" رئیس پژوهشهای تغذیه و سوخت و ساز بدن "دانشکدۀ پزشکی دانشگاه تورنتو"، این نظر را رد می کنند.
او معتقدست که همان گونه که خودش از ۱٣ سالگی گیاهخوار بوده و این ماده حیاتی را از طریق خوردن گیاهان به بدن خود رسانده، افراد دیگر هم می توانند همین کار را بکنند.
اما دکتر جوزف هایبلن همچنان معتقدست که اگر ما ماده ای (روغن ماهی) در دست داریم که شفای بیماریهای جسمی و روحیست، باید از آن استفاده کنیم.
* انگلیسی این مطلب در نشریۀ "مک لینز" کانادا منتشر شده است.