تشویق و تنبیه در مدیریت

اصول مدیریتاصل تشویق و تنبیه در مدیریت علوی
مکانیزم ساختاری که هر سازمانی برای برانگیختن یا قدردانی از کارکنانش ایجاد می‌نماید ، سیستم پاداش (Reward System ) نامیده می‌شود . در این سیستم که در اکثر سازمانهای بزرگ امروزی وجود دارد ، عملکرد هر فرد مشخص گردیده و مورد ارزیابی دقیق قرار می‌گیرد و سپس در صورت رشد و پیشرفت مورد تشویق و تقدیر قرار می‌گیرد . پاداشهای عمده در بیشتر سازمانها ، جبران خدمات ، ترفیع ، ارتقاء ، مزایا ، پاداش مالی و یا گرفتن پست و مقام می‌باشد که هر یک از این پاداشها ، می‌تواند بر روی نگرشها ، رفتارها و انگیزه‌های افراد تأثیر بگذارد . اصولاً اگر مدیر بخواهد بر مبنای اصل انصاف و عدالت حرکت کند ، نمی‌تواند به عملکرد همه کارکنان به طور یکسان بنگرد و تلاشها و کوششهای برخی کارکنان مبدع و خلاق و احیاناً سستیها و کم‌کاریهای برخی دیگر را نادیده بگیرد .
خداوند متعال نیز در کتاب ارزشمند قران ، بارها به این نکته اشاره فرموده است که خوب و بد یکسان نیستند و باید بین آنها تفاوت قائل شد . از جمله در آیات زیر :
ـ بگو ای پیامبر ، آیا کور و بینا با هم مساویند ؟
ـ بگو ای محمد ، پلید و پاکیزه یکسان نیستند ؟
ـ اصحاب جهنم و اصحاب بهشت یکسان نیستند ؟
ـ خداوند مجاهدان را بر نشستگان برتری داده است .
ـ آیا تاریکیها و روشنایی را مساوی می‌دانی ؟
ـ آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند ، برابرند؟
چنانچه ملاحظه می‌شود ، خداوند در این آیات ،یک نوع مرز بندی بین افراد شایسته و افراد ناشایست ایجاد نموده است و آنان را از یکدیگر متمایز ساخته است .
امام علی (ع) نیز این نکته دقیق مدیریتی و تربیتی را در دستورالعمل معروف خود به مالک اشتر گنجانده و می‌فرماید : « ای مالک ، هرگز نباید نیکوکار و بدکار در نزد تو یکسان باشند که همانا چنین حرکتی ، نیکوکاران را در نیکی کردن ، بی رغبت و تبهکاران را به بدکاری وا می‌دارد . بلکه با هر کدام از آنان ، متناسب با آنچه انجام داده‌اند ، برخورد نما »
از این رهنمود ارزشمند امام ، چند نکته مهم مدیریتی به دست می‌آید :
۱- تشویق و تنبیه ، لازمه مدیریت و زمامداری است .
۲- تفاوت گذاشتن در مدیریت اصل است اما تبعیض قائل شدن ممنوع .
۳- ترک تشویق و تنبیه سبب بی رغبتی نیکوکاران(کارکنان کوشا و مُجِدّ) و جسور شدن بدکاران(کارکنان سست و کم کار)می‌گردد .
۴- در اثر ترک تنبیه و تشویق ، کارکنان به سستی و کاهلی گرایش می‌یابند .
۵-  تشویق و تنبیه باید متناسب با عمل انجام شده باشد .

در این مورد ، حضرت در جای دیگری می‌فرمایند: « خطاکار را متناسب با جرمی که انجام داده ، مجازات کن نه آن سان که از حد بگذرد».
از سوی دیگر ، انسان فطرتاً طالب جلب توجه و احترام است و نیاز به قدرشناسی از سوی دیگران دارد و این اصل طلایی مدیریت که :
« هر رفتاری تشویق و پاداش به دنبال داشته باشد ، تثبیت می‌گردد » نیز ناظر به همین ویژگی انسان است . لذا خداوند پیامبران را با سلاح تبشیر و انذار برانگیخت و خود نیز در آیات متعددی در قران به توصیف نعمتهای معنوی و مادی بهشت و مجازاتها و عذابهای جهنم پرداخته است تا تشویقی باشد برای حرکت انسانها به سوی نیکیها و اعمال صالح و پرهیز و دوری از بدیها و زشتیها .
ائمه معصومین سلام ا… علیهم اجمعین نیز همواره در اداره جامعه از این دو اصل مهم بهره برده‌اند و از سلاح تبشیر و انذار به خوبی استفاده نموده‌اند که نمونه بارز آن را می‌توان در دستورات و فرامین امام علی (ع) به والیان و فرمانروایان بلاد اسلامی جستجو کرد .
امام علی (ع) به مالک توصیه می‌کند : « با تشویق و قدرشناسی ، خود را با افراد درستکار مرتبط کن خدمات صادقانه آنها را به ربان بیاور و صریحاً قدردانی نما ، زیرا تحسین و حق‌شناسی ، افراد شجاع را در نیکوکاری برمی‌انگیزد و افراد تنبل را به خواست خداوند به تحرک وا می‌دارد ».

در جای دیگر در همین نامه خطاب به مالک می‌فرماید : « و اگر یکی از کارگزارانت ، دست به خیانت آلود و گزارش بازرسان تو نیز آن را تأیید کرد ، بدان اکتفا کن و بی درنگ خیانتکار را کیفر ده و از کارش بازخواست کن ، سپس او را به خواری کشان و داغ خیانت بر پیشانی او زن وحلقه ننگ و بد نامی بر گردنش آویز».
چنانچه ملاحظه می‌گردد ، امام همانگونه که به تشویق کارگزاران و عوامل ساعی توجه و عنایت دارد به توبیخ و تنبیه عوامل خاطی و خائن نیز مُصّر است و آن را به شدت تأکید می‌کند .
روزی به امام خبر دادند که شریح قاضی ، خانه‌ای به هشتاد دینار خریده است . امام به سرعت او را احضار نموده و خطاب به وی فرمود: « به من خبر دادند که خانه‌ای به هشتاد دینار خریده‌ای سندی برای آن نوشته‌ای و گواهانی آن را امضاء کرده‌اند . ای شریح ، به زودی کسی به سراغت می‌آید که به نوشته‌ات نگاه نمی‌کند و از گواهانت نمی‌پرسد تا تو را از آن خانه بیرون کرده و تنها به قبر بسپارد . ای شریح، اندیشه کن که آن خانه را با مال دیگران یا پول حرام نخریده باشی که آن گاه خانه دنیا و آخرت را از دست داده‌ای.اما اگر هنگام خرید خانه ، نزد من آمده بودی ،‌ برای تو سندی می‌نوشتم که دیگر برای خرید آن به درهمی یا بیشتر ، رغبت نمی‌کردی . آن سند را چنین می‌نوشتم : این خانه‌ای است که بنده‌ای خوار آن را از مرده‌ای آماده کوچ خریده است ، خانه‌ای از سرای غرور که در محله نابود شوندگان و کوچه هلاک شدگان قرار دارد ».
 
اصول و ضوابط تشویق و تنبیه از زبان امام علی ( ع )
۱- تشویق و توبیخ باید متناسب با عملکرد فرد باشد .
امام در این باره می‌فرماید : « خطاکار را متناسب با جرمی که انجام داده ، مجازات کن ».
2- در تشویق و توبیخ باید اعتدال را رعایت کرد .
امام می‌فرماید : « زیاده‌روی در ملامت و سرزنش ، آتش لجاجت را شعله‌ور می‌کند ».
3- تشویق و توبیخ باید به موقع انجام گیرد .
امام (ع) به محض رسیدن اخبار از سوی بازرسان خویش ، فرمان تشویق یا توبیخ را صادر می‌نمود .
۴- تشویق و توبیخ باید هماهنگ با معیارهای ارزشی و کاری باشد .
 امام در این باره می‌فرماید : « اگر کارمند تو نافرمانی خدا را کرد ، او را تنبیه کن ولی اگر از شخص تو ( در امور شخصی و غیر اداری ) نافرمانی کرد ، او را ببخش ».
5- تشویق و توبیخ باید عامل رشد و پیشرفت باشد نه وسیله انحطاط یا غرض‌ورزیهای شخصی .
خداوند در قران خطاب به پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید : « از اموال آنها صدقه دریافت کن تا بدینوسیله پاک شوند و زمینه رشد و پاکیزگی در آنها فراهم آید و بر آنها درود فرست و دعا کن زیرا دعای تو موجب آرامش خاطر آنهاست و خداوند شنوا و داناست ».
چنانچه ملاحظه می‌گردد در این آیه خداوند به پیامبرش دستور داده که هر گاه مسلمانی برای پرداخت زکات به تو مراجعه نمود ، تو بعد از دریافت زکات ، او را تشویق کن ( در حق او دعا کن ) زیرا این تشویق تو مایه آرامش خاطر اوست .
تاثیر سیستم تشویق و تنبیه در روشهای مدیریتی سازمان ها
در سیستم تشویق و تنبیه تنها جنبه مادی قضیه مطرح نیست تشویق به معنی شوق آفرینی مطرح ا ست که مدیر با ایجاد الگوی مناسب سازمان را هدایت می کند و در درجه اول این الگو را در خور پیاده می کند تشویق باعث می شود سطح رشد افراد بالا رفته و به مدیر امکان می دهد که سبک رهبری خود را از صدور دستور العمل به دستور کمتر و حمایت بیشتر ( تفویض اختیارات ) تغییر دهد تنبیه عکس این جریان است تنبیه عملکرد ضعیف را متوقف نموده و ممکن است به این معنی باشد که مدیر به تدریج باید از دستور کم و حمایت کم به حمایت بیشتر با دستور العمل بیشتر بازگشت نماید البته در این بین از انگیزه های مادی و تاثیر مثبت آن بر میزان بهره وری کارکنان غافل بود بالا بردن بهای کالاها از قدرت خرید مردم کم کرده و بر معیشت مردم تاثیر سوئی می گذارد و همین موضوع در کاهش انگیزش و تترل بهره وری مشهود است این موضوع یکی از علل شغل دوم کارمندان بخش دولتی است که به نوبه خود موجب نزول کیفیت ضرورت به شمار می آید .
حضرت امیرالمومنین علیه‌‌السلام در خطبه‌های خود بارها این مسئله را خاطر نشان ساخته و به مدیران خود تذکرات به جایی داده که چنین نگرشی در آن عصر و زمان که هنوز فرهنگ مدیریتی به صورت علمی مطرح نبوده، یک نکته برجسته و جستاری شگفت می‌نماید، آن حضرت در نامه ۵۳ خطاب به دولتمردان خود می‌فرماید: و اصل فی حسن الثناء علیهم و تعدیدما ابلی ذوو البلاء منهم.
با تشویق کارمندانت، ارتباطت را با آنها برقرار کن و خدمات صادقانه آنان را به زبان بیاور (صریحاً‌ از آنها قدردانی نما،) زیرا تشویق، مردان شجاع را در راه نیکوکاری به هیجان می‌آورد و مسامحه‌کاران را به فعالیت و حرکت وامی‌دارد۰۰۰۲
در این روایت بسیار زیبا چند نکته اساسی از تشویق کارکنان استنباط می‌گردد که می‌توان آنها را جزء همان راهبردهای اساسی در تشویق به شمار آورد:
۱- تشویق کارکنان نوعی ارتباط با کارکنان است.
۲- تشویق را باید آشکار را انجام داد.
۳- تشویق بهترین راهکار تهییج کارکنان برای ادامه فعالیت‌هاست.
آیه شریفه نیز دقیقاً بر این مطلب تاکید دارد: لئن شکرتم لازیدنکم.۳ اگر قدردانی کنید، خداوند آن نعمت را افزون می‌سازد.
 
منابع :
 1) سوره انعام – آیه ۵۰ .
۳) سوره حشر – آیه ۲۰ .
۴) سوره نساء – آیه ۹۵ .
۵) سوره رعد – آیه ۱۶ .
۶) سوره زمر – آیه ۹ .
۷) نهج البلاغه – نامه ۵۳ .
۸)نهج البلاغه – نامه ۵۳ .
۹) سوره بقره – آیه ۲۱۳ .
۱۰) نهج البلاغه – نامه ۵۳ .
۱۱) همان منبع .
۱۲) نهج البلاغه – نامه ۳ – ترجمه محمد دشتی .
۱۳) نهج البلاغه – نامه ۴۳ – ترجمه محمد دشتی .
۱۴) نهج البلاغه – نامه ۵۳ – ترجمه فیض .
۱۵) تحف العقول – ص ۸۴ .
۱۶) غرر الحکم و درر الکلم – ص ۲۰۵ .
۱۷) سوره توبه – آیه ۱۰۳ .
 18) سوره مائده – آیه ۱۰۰ .