بلوغ2

جوان به اطلاعات جدید و معتبر و گسترده نیاز دارد تا بتواند بر معضلات زندگى جدید خود فائق آید. در این راستا باید بر احساس غرور و بزرگ منشى خود غلبه کند و از تجارب گران سنج بزرگ سالان بهره مند گردد. امام على(ع) مى فرماید: با مردان آزموده و صاحب تجارب، هم نشین باش که اینان متاع پر ارج تجربه هاى خود را با گران ترین بها یعنى فدا کردن عمر خود تهیه کرده اند و تو آن را با ارزان ترین قیمت یعنى با صرف چند دقیق به دست مى آورى.۳۸
بلوغ و ناسازگارى با والدین
ییکى از بحران هاى بلوغ، ناسازگارى نوجوانان با والدین است. آن چه مهم است فهم این ناسازگارى و دلایل آن است. چرا فرزندان رفتار والدین خود را تأیید نمى کنند و والدین از مخالفت فرزندان خود گله و شکایت دارند؟ به نظر مى رسد آزادى خواهى و استقلال طلبى و نوگرایى که از خصوصیات دوران بلوغ است، منشأ این ناسازگارى باشد. (در دوران بلوغ، بیش از هر زمان دیگر انسان به این که مورد توجه و پذیرش باشد، اهمیت مى دهد و به شدت احتیاج دارد که به عنوان یک دوست و شریک تلقى شود. چه قدر مکرر از جوانان شنیده مى شود که کاش یک بار بزرگ ترها با ما جدى صحبت مى کردند.)۳۹
پدر و مادر باید متوجه باشند که نوجوان امروز، کودک دیروز نیست. نوجوان، عاشق آزادى و اظهار وجود و شیفته استقلال و اثبات شخصیت است. یک نوجوان ایرانى در خاطراتش مى نویسد: (دوست ندارم به من دستور دهند، مخصوصاً اگر این دستور آمرانه باشد. اگر دستور دهنده مادرم باشد، گوش نمى دهم. وقتى دستوردهنده برادر بزرگم باشد، ناچارم که اجرا کنم وگرنه کشیده اى خواهم خورد. با این وجود، وقتى برادرم به من دستور مى دهد سعى مى کنم فوراً آن را اجرا نکنم و خود را به نشنیدن مى زنم. این کار به من فرصت مى دهد تا خشم خود را فرو نشانم.)۴۰
باید به این نکته توجه داشت که جوان با اظهارنظر کردن در مسائل، بزرگ منشى، حق دخالت در امور براى خود قائل بودن و تمرد از خواسته هاى بزرگ سالان و بى اعتنایى به سنت هاى کهن جامعه، درصدد آزمایش دیگران و سنجش میزان مقاومت آن ها است. والدین نباید با این پدیده با دیده تردیدآمیز بنگرند و احساس نگرانى نمایند. همان طورى که والدین در ایام کودکى از راه رفتن مستقل آن ها استقبال مى کردند، باید از استقلال خواهى جوانان خود نیز که نشانه سلامت جسم و جان آنان است، دل شاد گردند. اسلام بر قبول این واقعیت تأکید کرده و بر تشریک مساعى و مشورت در مسائل زندگى اصرار مى ورزد. رسول اکرم(ص) مى فرماید: (الولد سید سبع سنین وعبد سبع سنین ووزیر سبع سنین;۴۱ فرزند در هفت سال اول، سید و آقاى والدین است و در هفت سال دوم، بنده مطیع و فرمان بردار پدر و مادر است و در هفت سال سوم، وزیر والدین است.
(رسول اکرم(ص) با به کار بردن کلمه وزیر، از طرفى تشخص طلبى و استقلال جویى جوان را مورد توجه قرار داده و او را در کشور کوچک خانواده وزیر مسئول شناخته است و از طرف دیگر به پدر و مادر فهمانده است که با جوان امروز همانند بچه دیروز رفتار نکنید. بچه دیروز، بنده و مطیع شما بوده و جوان امروز، وزیر و مشاور شما است.)۴۲
والدین مى توانند با ارتباط صحیح و منطقى با نوجوانان به آن ها کمک کنند تا این دوره را بدون فشار و تنش سپرى کنند. اگر والدین نقش خود را به خوبى ایفا نکنند، امکان انحراف و انحطاط و کشانده شدن نوجوان به دسته هاى بزه کار و منحرف زیاد است. وقتى نوجوان هیچ گونه تکیه گاهى براى خود نداشته باشد و نتواند ارتباط صحیحى با دیگران برقرار کند، به الگوهاى نامطمئن و گروه هاى بزه کار پناه مى برد. قطع رابطه عاطفى بین والدین و نوجوانان در این دوره، زمینه سرخوردگى و گریز آن ها را از محیط خانه و مدرسه فراهم مى کند. بنابراین سازگارى و ناسازگارى نوجوان تا حد زیادى بستگى به نوع رفتار و واکنش والدین دارد. روایت امیرالمؤمنین(ع) بر این مطلب دلالت دارد; آن جا که مى فرماید: (ولدک ریحانتک سبعاً وخادمک سبعاً ثمّ هو عدوّک أ و صدیقک;۴۳ فرزندت در هفت سال اول، برگ خوش بویى بر ساقه درخت وجود شما است و در هفت سال دوم، خدمت گزار مطیع و فرمان بردار شما است و در هفت سال سوم، ممکن است دشمن یا دوست تو باشد.)
(اگر پدر و مادر نوجوان بتواند ضمن ولى بودنشان همانند یک دوست مهربان و صمیمى، دوستانه و مشاورانه با نوجوانشان رفتار کنند [و] در رفتارشان استمرار داشته باشند و هرگز از حریم دوستى اعتماد متقابل و روابط سینه به سینه خارج نشوند، مى توانند به عنوان یک دوست صمیمى نیاز فرزند جوانشان را تأمین کرده، هم چون سنگرى استوار او را از گزند آسیب هاى روانى و اجتماعى حفظ نمایند. براى ایجاد و استمرار رابطه دوستانه و صمیمانه با نوجوانان به گونه اى که آن ها با کمال میل و انگیزه، مشتاق باشند، حرف هاى دلشان را با پدر و مادر خود مطرح کنند، باید سرمایه گذارى نمود. سرمایه اصلى چنین پیوند و ارتباط مقدسى، رفتار صادقانه و صمیمانه در طول دوران مختلف رشد کودک است.)۴۴
بلوغ و احساسات مذهبى
با فرا رسیدن بلوغ، در کنار شکوفایى تمایلات نفسانى، تمایلات روحانى نیز بیدار مى گردد. (همه روان شناسان در این نکته متفق القول اند که ما بین بحران تکلیف و جهش ناگهانى احساسات مذهبى، ارتباطى وجود دارد. به گفته دبس، در این اوقات، نوعى بیدارى مذهبى حتى نزد کسانى که سابقاً نسبت به مسائل مذهبى لاقید بودند، دیده مى شود.)۴۵
بر این اساس در صدر اسلام، جوانان زودتر از بزرگ سالان به دین مقدس اسلام و پیامبر(ص) ابراز علاقه کرده و ایمان مى آوردند. مصعب بن عمیر، نماینده مخصوص رسول اکرم(ص) براى تعلیم و آموزش قرآن به مدینه آمد. جوانان و نوجوانان دعوتش را مى پذیرفتند.۴۶ شخصى به نام ابى جعفر احول، از دوستان امام صادق(ع)، براى تبلیغ مذهب تشیع به بصره رفت. امام صادق(ع) از او سوال کرد: مردم بصره را در قبول روش اهل بیت و سرعت پذیرش آیین تشیع چگونه یافتى؟ عرض کرد: افراد کمى تعالیم اهل بیت را پذیرفتند. حضرت فرمود: (علیک بالاحداث فانهم اسرع الى کل خیر;۴۷ توجه خود را به نسل جوان معطوف دار که آنان در انجام امور خیر از دیگران پیش قدم ترند.)
حمایت جوانان از دین و شیفتگى آن ها به مسائل دینى، صریح و خالص و قاطع است تا جایى که جانشان را براى اعتلاى عقاید مذهبى فدا مى کنند. تجربه انقلاب اسلامى ایران و جنگ تحمیلى و بسیج جوانان در سن بلوغ و دفاع جانانه آن ها از مکتب و شرف و میهن اسلامى، گواهى صادق بر این مدعا است. به نمونه اى از وفادارى و حمایت بى دریغ از ارزش ها و باورهاى مذهبى اشاره مى کنیم:
(سعد بن مالک از جوانان انقلابى صدر اسلام بود. او در ۱۷سالگى اسلام آورد. او مى گوید: من نسبت به مادرم خیلى مهربان و نیکوکار بودم. موقعى که قبول اسلام کردم و مادرم آگاه شد، روزى به من گفت: این چه دینى است که پذیرفته اى؟ یا باید از آن دست بردارى و به بت پرستى برگردى یا من آن قدر از خوردن و آشامیدن امساک مى کنم تا بمیرم. سعد گفت: من از دینم دست نمى کشم و از شما درخواست مى کنم که از خوردن و آشامیدن خوددارى نکنى. مادر به گفته فرزند اعتنا نکرد. یک شبانه روز غذا نخورد، اما مِهر الهى آن چنان در عمق جانش نفوذ کرد که مهر مادرى نتوانست در برابر آن مقاومت نماید. او با قاطعیت به مادرش گفت: به خدا قسم، اگر هزار جان در تن داشته باشى و یک یک آن ها از بدنت خارج شود، من از دینم دست برنمى دارم. وقتى مادر از تصمیم جدى فرزندش آگاه شد و از تغییر عقیده سعد مأیوس گردید، امساک خود را شکست و غذا خورد.)۴۸
ارزش ها در دوران بلوغ، در حال تحول و دگرگونى است. جوان در این مرحله تمایل دارد در مسائل اعتقادى خود تجدیدنظر کند، چون نمى داند آن چه را که به او در این باره گفته اند درست است. از این رو به تحقیق و بررسى مى پردازد. البته نباید از این تردید و شک هراس داشت.
استاد مطهرى(ره) شک را مقدمه یقین، و پرسش را مقدمه وصول، و اضطراب را مقدمه آرامش مى داند و مى گوید: (شک، معبر خوب و لازمى است، هرچند منزل و توقف گاه نامناسبى است.)۴۹
در این شرایط آن ها نیاز به رهبرى فکرى و عاطفى دارند. کودک به دلیل نارسایى عقل، از تجزیه و تحلیل مسائل عاجز است. از این رو بدون مطالبه دلیل، آموزه هاى دینى را از والدین مى پذیرد، ولى این حالت انقیاد را نمى توان از نوجوان بالغ انتظار داشت. گلن بلر و استوارت جونز مى گویند: (نوجوان در طى تحولات بلوغ به آن مرحله مى رسد که با نیروى استدلال با عقاید مذهبى مواجه شود.)۵۰
والدین باید از این فرصت استفاده کرده و شعائر دینى را با منطق و استدلال به فرزندان جوان خود ارائه دهند و از اکراه و تحمیل تکالیف بپرهیزند تا با عکس العمل منفى و حتى موضع گیرى آن ها مواجه نشوند. (پس از دوران کودکى، صورت امر از قطعیت خود خارج مى شود و بیشتر با دلیل و عقل سلیم سرو کار دارد. از این به بعد پدر باید بگوید: اگر من به جاى تو بودم، فلان کار را مى کردم و دلیل بیاورد.)۵۱
اگر با نوجوان با صداقت و احترام برخورد شود، به سهولت مى توان در اعماق دل او نفوذ کرد. دبس مى گوید: (ارزش هاى اخلاقى در دوران بلوغ در وجود سرمشق هاى انسانى تجلى مى کند و صورت هایى به خود مى گیرد که نوجوانان سعى مى کنند به هیئت آنان درآیند. نوجوانان این اشخاص نمونه را آیینه و آرمان و کمالى مى دانند که خودشان خواهان آنند.)۵۲
آن ها تمام مسائل را زیر ذره بین انتقاد خود قرار مى دهند و در بنیان هاى اعتقادى و باورهاى مذهبى خود هیچ گونه تسامح و تساهلى را برنمى تابند و اگر عمل الگوها با گفتارشان هم خوانى نداشته باشد، چه بسا اصل اعتقادات را زیر سؤال ببرند. اگر والدین نقش رهبرى خود را به خوبى ایفا نکنند و عطش روحى جوانان به مذهب را به موقع سیراب نسازند، چه بسا آن ها به افکار انحرافى روى آورند. از این رو اسلام بر انتقال سریع آموزه هاى دینى تأکید مى کند. امام صادق(ع) مى فرماید: (بادروا احداثکم بالحدیث قبل ان یسبقکم الیهم المرجئه;۵۳ احادیث اسلامى را به نوجوانان خود بیاموزید و در انجام آن تسریع کنید، پیش از آن که مخالفان گم راه بر شما پیشى گیرند.)
این آموزش هرگز به صورت تحمیل نظر و سلیقه اى نباید باشد، بلکه باید به صورت مبادله عقاید و افکار و طرفینى باشد. (بر طبق بررسى یونسکو، اغلب جوانان احساس مى کنند آلت دست قرار گرفته اند و براى همین جهت نسبت به بزرگ سالان بدبین هستند و یک حالت عصیان نسبت به سنت ها و آداب و رسوم خانوادگى و اجتماعى در آنان پدیدار گشته است. والدین مى خواهند فرزندانشان مانند خود آن ها باشند، در صورتى که ممکن است جوانان نخواهند مانند آنان زندگى کنند.).۵۴
البته این به معناى تسلیم شدن در برابر نظرات نوجوان نیست، بلکه به معناى جلب اعتماد نوجوان و در نظر گرفتن شرایط روحى و هم آهنگى با تحول زمانى است. شاید روایت امیرالمؤمنین(ع) ناظر به این نکته روان شناختى باشد که مى فرماید: (لاتقسروا اولادکم على آدابکم فانهم مخلوقون لزمان غیر زمانکم;۵۵ آداب و رسوم زمان خود را به فرزندانتان تحمیل نکنید، چه آنان براى زمانى غیر از زمان شما آفریده شده اند.)
پاورقیها:
۱ـ سید مجتبى هاشمى، تربیت و شخصیت انسانى، ج۲، ص۱۹۹٫
۲ـ همان، ص۱۵۵٫
۳ـ محمدتقى فلسفى، جوان، ج۱، ص۸۹٫
۴ـ على قائمى، دنیاى نوجوانى دختران، ص۲۳۲٫
۵ـ فرهنگ عمید، ج۱، ص۳۷۲٫
۶ـ نساء(۴) آیه ۶٫
۷ـ على قائمى، همان، ص۲۱۹٫
۸ـ محمود محمدیان، بلوغ تولدى دیگر، ص۲۴٫
۹ـ محمدتقى فلسفى، بزرگسال و جوان، ج۲، ص۱۳۲٫
۱۰ـ همان، ص۱۳۵٫
۱۱ـ محمود محمدیان،همان، ص۴۷٫
۱۲ـ همان، ص۴۹٫
۱۳ـ احمد صبور اردوبادى، بلوغ، ص۱۵۰ـ۱۴۹٫
۱۴ـ سید احمد احمدى، روان شناسى نوجوانان و جوانان، ص۲۱٫
۱۵ـ محمدتقى فلسفى، جوان، ج۱، ص۹۷٫
۱۶ـ محمد پارسا، روان شناسى رشد کودک و نوجوان، ص۲۱۹٫
۱۷ـ توضیح المسائل، مسئله ۲۲۵۲٫
۱۸ـ محمدتقى فلسفى، همان، ص۹۹٫
۱۹ـ سید احمد احمدى، همان، ص۱۹ـ۱۸٫
۲۰ـ محمدتقى فلسفى، همان، ص۱۰۷٫
۲۱ـ دبس، مراحل تربیت، ص۱۶۲٫
۲۲ـ سید احمد احمدى، همان، ص۲۲٫
۲۳ـ همان، ص۱۶۳٫
۲۴ـ کنزالعمال، ج۱۵، ص۷۷۶٫
۲۵ـ همان، ص۷۷۵٫
۲۶ـ سید احمد احمدى، همان، ص۲۸٫
۲۷ـ همان، ص۲۹٫
۲۸ـ جان براد شاد، من ـ کودک ـ من، ترجمه دکتر داود محب على، ص۲۹۴٫
۲۹ـ محمدعلى سادات، راهنماى پدران و مادران، ج۱، ص۳۰٫
۳۰ـ سید احمد احمدى، همان، ص۲۰٫
۳۱ـ على اصغر حقانى، روان شناسى رشد و نوجوانان، ص۶۲٫
۳۲ـ جان براد شاد، همان، ص۲۹۱٫
۳۳ـ اسماعیل بیابانگرد، روش هاى افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان، ص۶۳٫
۳۴ـ همان، ص۶۴٫
۳۵ـ غررالحکم و دررالکلم، ج۵، ص۳۹۸٫
۳۶ـ محمدعلى سادات، همان، ص۹۹٫
۳۷ـ غررالحکم و دررالکلم، ج۳، ص۳۶۷٫
۳۸ـ ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، قصار ۸۴۶٫
۳۹ـ محمدتقى فلسفى، بزرگسال و جوان، ج۱، ص۴۲٫
۴۰ـ سید احمد احمدى، همان، ص۳۳٫
۴۱ـ بحارالانوار، ج۱۰۱، ص۹۵٫
۴۲ـ محمدتقى فلسفى، همان، ص۴۲٫
۴۳ـ ابن ابى الحدید، همان، ج۲۰، ص۳۴۳٫
۴۴ـ غلامعلى افروز، روان شناسى و تربیت کودکان و نوجوانان، ص۶۰٫
۴۵ـ سید احمد احمدى، همان، ص۶۰٫
۴۶ـ محمدتقى فلسفى، جوان، ج۱، ص۳۴۵٫
۴۷ـ بحارالانوار، ج۲۳، ص۲۳۶٫
۴۸ـ محمدتقى فلسفى، همان، ج۲، ص۱۳۶٫
۴۹ـ عدل الهى، ص۷٫
۵۰ـ سید مجتبى هاشمى، همان، ص۱۶۲٫
۵۱ـ محمدتقى فلسفى، همان، ج۱، ص۴۵۶٫
۵۲ـ سید احمد احمدى، همان، ص۶۱٫
۵۳ـ محمدتقى فلسفى، همان، ص۳۵۲٫
۵۴ـ سید احمد احمدى، همان، ص۵۷٫
۵۵ـ ابن ابى الحدید، همان، ج۲۰، قصار۱۰۲٫