جايگاه تعقل

جایگاه تعقل در زندگی
در آموزه های دینی ما بیش از هر چیزی به مسئله تفکر و تعقل سفارش شده است : امام رضا (ع) می فرماید : عبادت روزه داشتن و نماز خواندن نیست ، همانا عبادت اندیشه کردن در امر خداست و در روایات دیگر یک ساعت فکر کردن با هفتاد سال عبادت برابر دانسته شده است .
با تمام این توصیه ها خیلی از مردم در مورد آنچه انجام می دهند فکر نمی کنند و به جایگاه تفکر و اندیشه در زندگی عادی و معنوی خود پی نبرده اند .
شاید یکی از دلایل عمده نبود فکر و اندیشه در امور زندگی ، سطحی نگری و خواسته های نفسانی می باشد .
از آنجا که انسان موجودی عجول است و زودتر می خواهد به مطلوب برسد همین شتابزدگی موجب می شود تا اینکه خوبی و بدی ، زشتی و زیبایی ، حق و باطل ، صلاح و فساد را از یکدیگر تشخیص ندهد .
به همین جهت خیلی از گرفتاریها و ناهنجاری های فردی ، خانوادگی و اجتماعی را باید نشات گرفته از کار بدون تفکر و اندیشه دانست بی توجهی به نیروی تعقل و تفکر و استفاده از آن در امور زندگی مادی و معنوی به از بین رفتن و تضعیف آن منجر می شود و انسان را در حد تخیل و توهم نگاه می دارد .
بی تردید به کارگیری اندیشه و استفاده از فکر موجب می شود تا عقل کارآمدی خود را بازیابد و در عرصه های گوناگون ، میدان برای او باز شود . چنانکه بیکاری موجب می شود تا قوه عقل و فکر تحلیل رود و از روند رو به رشد بازایستد به همین خاطر امام صادق ( ع ) به یکی از یارانش که به علت بی نیازی ، کسب و تجارت خود را رها کرده بود و اوقات خودش را به بیکاری می گذراند فرمود : « تجارت و کار را از سر بگیر که بیکاری از عقل انسان می کاهد » از طرف دیگر اسلام اشتغال و گرفتاری های زیاد کاری را هم مذموم شمرده است به دلیل اینکه کار زیاد انسان را از فکر کردن درباره آنچه که انجام می دهد باز می دارد و او را به وادی تخیلات ، تشویش و آشفتگی ذهنی می افکند .
در اسلام آرزو نه تنها مورد نکوهش نیست بلکه لازمه زندگی یک انسان پویاست و آنچه که مورد نکوهش در اسلام است آروزهای  بی پایان و دو از دسترس و امیدهای واهی است ، حضرت علی (ع) در این رابطه می فرماید : بدانید آرزوی دراز فکر را از فعالیت باز می دارد و یاد خدا را به فراموشی می سپارد .
بی توجهی به واقعیات و دل بستن به آرزوهای دور ، قوه تفکر را تضعیف و از رشد آن می کاهد و در نتیجه اوهام و تخیلات جای آن را می گیرد .
 
تفکر از دیدگاه قرآن
 
انسان، در وظیفه ادراک حسی با حیوان اشتراک دارد. اما از نظر داشتن عقل، که خدا به او عطا کرده و قدرت اندیشیدن که او را بر نگرش و تحقیق در اشیا و حوادث توانا می کند و از جزئیات به کلیات می رساند و قدرت استنباط از نتایج از مقدمات را به او می دهد، از حیوان متمایز می شود. همین قدرت تفکر انسان است که او را شایسته مکلف شدن به انجام عبادتها و تحمل مسؤولیت اختیار و اراده قرار داده و در نتیجه، او را سزاوار احراز مقام جانشینی خدا در روی زمین گردانیده است.
اطلاعاتی که کودک، در نخستین مرحله زندگی، از طریق ادراک حسی کسب می کند، ماده اولیه ای را تشکیل می دهد که بعدها در جریان تفکرش از آن کمک می گیرد؛ زیرا او در آینده، آن اطلاعات را به ذهنش باز می گرداند و در تصور می آورد و برخی را در کنار برخی دیگر قرار می دهد و با روشی جدید، طوری تنظیمشان می کند که در اکتشاف اطلاعات تازه، به او کمک نماید؛ و این اطلاعات تازه را که انسان در جریان تفکر و اندیشیدن به دست می آورد به بایگانی اطلاعاتش می افزاید و انسان همواره به کار تنظیم اطلاعات قدیمی و اکتشاف اطلاعات و حقایق تازه می پردازد و این، در واقع، پایه و اساس تکامل تحقیق علمی در خلال قرون مختلف تاریخ و همچنین علت پیشرفت مداومی است که در علوم نظری – تطبیقی به وجود می آید.
 خداوند متعال، انسان را به تفکر در هستی و نگرش در پدیده های مختلف آن و دقت و تأمل در شگفتیهای آفرینش و استحکام نظام هستی تشویق کرده است همان طور که به تحصیل علم و شناخت سنتها و قوانین الهی در تمام صحنه های مختلف علوم، ترغیب کرده است و ما، این دعوت به مشاهده و تفکر و بررسی و تحصیل علم را در موارد متعددی در قرآن کریم می بینیم: “ای رسول! بگو به مردم که در زمین سیر کنید و ببینید که خدا چگونه نخست، خلق را ایجاد کرده است … “. (سوره عنکبوت، آیه ۲۰)
 
“آیا در خلقت شتر نمی نگرند که چگونه خلق شده است و در خلوت آسمان فکر نمی کنند که چگونه بلند گردانیده شده است. کوهها را نمی بینند که چگونه (در زمین) افراشته شده است و به زمین، نظر نمی کنند که چگونه گسترانیده شده است. ای رسول تو مردم را متذکر ساز که وظیفه پیغمبری تو غیر از این نیست … “. (سوره غاشیه، آیه ۱۷-۲۱)
 قرآن، انسان را تنها به تفکر و کنکاش علمی، در پدیده طبیعی دعوت نمی کند، بلکه به تفکر در نفس و در اسرار بیولوژیک درونی خلقت خود نیز تشویق می کند و به این ترتیب او را به ورود در میادین علوم بیولوژیک و فیزیولوژیک پزشکی و روانی فرا می خواند: “انسان (مغرور در بدو خلقت خود) می نگرد که از چه آفریده شده است؟ از آب نطفه جهنده ای آفریده شده است که از میان پشت پدر و سینه مادر بیرون آمده است”.  (سوره طارق، آیه ۵-۷)
 مسأله اصرار قرآن کریم در دعوت مردم به تفکر را می توان از آیات زیادی که در آنها عبارتهایی همچون عبارتهای ذیل دیده می شود، دریافت:
“افلا یعقلون”: آیا تعقل نمی کنند. “افلا یتفکرون”: آیا اندیشه نمی کنند؟ “لعلّکم تعقلون”: شاید تعقل کنید. “لعلکم تتفکرون”: شاید به تفکر بپردازید. “ان کنتم تعقلون”: اگر تعقل می کردید. “لعلهم یتفکرون”: شاید آنان بیندیشند. “افلا یتدبرون”: آیا تدبر نمی کنند. “افلا یتذکرون”: آیا متذکر نمی شوند. “لقوم یتفکرون”: برای مردمی که می اندیشند. “لقوم یعقلون”: برای گروهی که تعقل می کنند.
 
قرآن، اهمیت تفکر در زندگی انسان را بیان کرده و ارزش فردی را که عقل و تفکرش را به خدمت می گیرد، بالا برده است و مقام کسی را که از عقل و تفکر خویش استفاده نمی کند، پایین آورده و درجه اش را پایین تر از حیوان قرار داده است: “بدترین جانوران (و شقی ترین اشخاص) نزد خدا، کسانی هستند که از شنیدن و گفتن حرف حق، کر و لالند و اصلاً (در آیات خدا) تعقل نمی کنند. “سوره انفال، آیه ۲۲)
 “یا پنداری که اکثر این کافران حرفی می شنوند یا فکر و تعقلی دارند، اینان در بی عقلی درست مانند چهارپایانند، بلکه نادانتر و گمراه تر”.  (فرقان، آیه ۴۴)

مراحل تفکر در حل مشکلات:
معمولاً انسان، در زندگی با موضع گیریهای زیادی مواجه می شود که مشکل به حساب می آیند و این وقتی است که او هدفی مشخص دارد و برای تحقق آن، تلاش می کند؛ اما راهی که منتهی به تحقق هدفش باشد را نمی شناسد یا موانعی وجود دارد که او را از رسیدن به هدف باز می دارد. وقتی انسان، درباره راه حل مشکلی که برایش پیش می آید می اندیشد، معمولاً همان مراحل مشخص را پشت سر می گذارد که روانشناسان به بررسی و تحلیل آن پرداخته اند. ما می توانیم مراحل تفکر را جهت حل مشکلات در موضوعات زیر خلاصه کنیم:

 
1- احساس وجود مشکل:
سیر تفکر، با احساس وجود مشکلی که برای انسان اهمیت دارد آغاز می شود. انسان در این مرحله نوعی انگیزه قوی احساس می کند که او را به حل مشکل تشویق می نماید، تا به هدفی که برای تحقق آن تلاش می کند دست می یابد. اصولاً اساس وجود مشکل، نخستین مرحله سیر تفکر را تشکیل می دهد.
 
2- جمع آوری مدارک، پیرامون موضوع (مشکل):
وقتی انسان وجود یک مشکل را حس می کند، معمولاً به جستجوی موضوع آن، از تمام جنبه ها می پردازد تا آن را به خوبی درک کند و بعد به جمع آوری کلیه اطلاعات و مدارک متعلق به آن و بررسی آنها، به منظور شناختن درجه تناسب یا عدم تناسبشان با موضوع (مشکل) می پردازد و اطلاعاتی را که مناسب حل مشکل هستند حفظ می کند و آنها را که نامناسب هستند کنار می گذارد. جمع آوری اطلاعات و اسناد، متناسب با موضوع (مشکل) به روشن شدن و فهمیدن و مشخص کردن دقیق آن کمک می کند و این خود، راه را برای ارائه فرضیه های راه حل، هموار می سازد.
 
3- فرضیه سازی:
در جریان گردآوری اطلاعات و مدارک مربوط به موضوع (مشکل) برخی از راه-حلهای احتمالی آن و یا برخی فرضیه ها به ذهن انسان وارد می شود. فرضیه در واقع راه حل پیشنهادی مشکل است.
 
4- ارزیابی فرضیه ها:
وقتی محقق برای حل یک مشکل، فرضیه ای می سازد، معمولاً به بررسی عمیق و بحث پیرامون آن فرضیه در چارچوب اطلاعات و مدارکی که در اختیار دارد می پردازد تا از تناسب آنها با مساله “مشکل” و صلاحیتشان برای حل آن مطمئن شود.

تفکر و اندیشه در آب
 
از مجموعه موضوعاتی که در قرآن کریم در خصوص تفکر اشاره شده، خداوند انسان را در ۲۷ آیه به تفکر و تعقل در آب دعوت نموده و به اهمیت نقش آب در ایجاد سرسبزی و خرمی حیات می‌پردازد. ضرورت تفکر در آب به دو صورت پرسشی و خبری بیان شده است.
در ۱۴ آیه که بصورت سئوالی بیان شده و بیشتر جنبه تأکیدی نیز دارد به ضرورت اندیشه در موضوعات نحوه فرو فرستادن آب از آسمان، آب شرب، ایجاد چشمه‌ساران، کارست، نحوه تشکیل باران، خلقت موجودات و نیز انحطاط تمدنها بوسیله آب می‌پردازد. یکی از زیباترین و شیواترین آیاتی که انسان را به اندیشه در آب شرب دعوت می‌نماید آیه ۶۸ سوره واقعه می‌باشد:
«افرایتم الماء‌الذی تشربون» – «آیا به آبی که نوشیده‌اید، اندیشیده‌اید؟»
و نیز «الم تر ان‌ الله انزل من السماء ماء فتصبح الأرض مخفره ان الله لطیف خبیر» حج-۶۳
«آیا نیندیشیده‌ای که خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد آنگاه زمین سبز و خرم می‌گردد؟ بی‌گمان خداوند باریک‌بین و آگاه است».
همچنین آیات ۲۷ سجده، ۵۹ یونس، ۲۱ الزمر، ۲۷ فاطر، ۶۹ واقعه، ۳۰ انبیاء، ۶ انعام، ۹ ق، ۳۰ ملک، ۶۰ نمل، ۶۱ نمل و ۴۳ نور، اندیشه در آیات را پیشنهاد و تأکید می‌نماید.
خداوند در ۱۲ آیه نیز با بیان جملاتی خبری به اهمیت و نقش آب در ایجاد رستنیها، ایجاد رودها، ارتزاق و نیز آب شرب و کشاورزی پرداخته و در تمام زمینه‌ها، اهل ایمان، خردمندان و صاحبان اندیشه‌ها را به تفکر در موضوعات مذکور دعوت نموده است.
 «و از جمله آیات او این است که برق را بیم انگیز و امید انگیز به شما می‌نمایاند و از آسمان آبی فرو می‌فرستد و با آن زمین را پس از پژمردنش زنده می‌دارد. بی‌گمان در این امر برای خردورزان مایه‌های عبرت است». روم – 24.
همچنین در آیات ۱۱ نحل، ۲۴ یونس، ۳ و ۴ رعد، ۱۶۴ بقره، ۶۳ عنکبوت، ۵ جاثیه، ۵۷ اعراف، ۱۷ حدید، ۶۵ نحل ، ۳۳ یس و ۹۹ انعام انسان را بـه تفکر در موضوعات فوق‌الذکر دعوت می‌نماید.