آسيب ‏هاى روان ‏شناختى اينترنت_ بخش1

آسیب ‏هاى روان ‏شناختى اینترنت
بى شک، رشد روزافزون اینترنت فواید و اهمیت غیر قابل انکارى دارد، چندان که در دوران حاضر، نقش محورى اینترنت چنان اساسى است که بدون آن امکان برنامه ریزى، توسعه و بهره‏ورى در زمینه‏هایى چون: فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى و علمى در جهان آینده امکان‏پذیر نخواهد بود. با وجود این، نباید از پیامدهاى ناگوار و مخرب آن به‏ویژه در زمینه‏هاى اجتماعى و فرهنگى غافل ماند.
به دیگر سخن، اینترنت با همه خوبى‏ها و فوایدش، از کاستى‏ها و آسیب‏هایى نیز برخوردار است که همگان به ویژه دولت‏مردان، سیاست‏گذاران و اولیا و مربیان و والدین باید بدان واقف باشند. البته سخن گفتن از آسیب‏هاى اینترنت به معناى نفى این پدیده و نگاه منفى بدان نیست؛ بلکه واقعیت این است که اینترنت داراى کارکردهاى مثبت و منفى مى باشد که پاره‏اى از کارکردهاى مثبت را در مقاله پیشین بیان کردیم و اکنون به بیان برخى از آسیب‏هاى آن مى پردازیم. آسیب شناسى اینترنت، همچنان که از عنوان آن پیداست، عنوانى کلى و وسیع است، چندان که مى‏توان آن را از رویکردها و ابعاد مختلف مورد مطالعه و بررسى قرار داد؛ براى مثال، در بُعد فنى آسیب‏هایى نظیر امنیت شبکه‏اى و نرم‏افزارى در برابر ویروس‏ها و نفوذگرها (هکرها)، برنامه‏نویسى‏هاى گوناگون و گاهى غیر استاندارد، همچنین در ابعاد مختلف دیگرى چون ابعاد سیاسى و بررسى مسائلى مانند تاءثیر اینترنت بر مرزهاى ملى، دموکراسى و آزادى، در بُعد اقتصادى مباحثى از قبیل: اینترنت و بازارهاى الکترونیکى و تاثیر آن در جهانى شدن و اقتصاد جهانى و ابعاد گوناگون دیگر را مى‏توان مطرح کرد. اما در این نوشتار فقط به آسیب‏هاى روان‏شناختى اشاره خواهیم کرد.
انواع آسیب‏هاى فردى و روان‏شناختى
امروزه آسیب‏هاى فردى و روان‏شناختى اینترنت، از سابر خطرات آن بیشتر است. در بعد روان شناختى، اینترنت آسیب‏هاى جدى متعددى از جمله: هویت نامشخص، اضطراب، افسردگى و انزوا، اعتیاد به اینترنت و به خصوص اعتیاد به گپ‏زنى (چت) را مى‏تواند براى کاربران به همراه داشته باشد؛ همچنان که فواید و مزایاى متعددى را نیز مى‏تواند براى او به ارمغان آورد.
شناخت واقعى و عملى نیازهاى نسل جوان امروز، مستلزم بررسى ابعاد مختلف عوامل تاءثیرگذار و اثرپذیرى از فنّاورى نوین ارتباطى است. متاسفانه بخش عمده‏اى از مدیران و مسئولان و برنامه‏ریزان و تصمیم‏سازان ما یا نمى‏خواهند و یا نمى‏توانند به شناخت این فنّاورى بپردازند. اینترنت و رایانه نه تنها میزان و سطح اطلاعات نسل جوان را افزایش داده، بلکه بر تمایلات و گرایشات آنان نیز تاءثیر گذاشته است. نسلى که با اینترنت سر و کار دارند همین جوانانى هستند که در نهادهاى مختلف مشغول کارند. از این‏رو برچسب منحرف و مانند آن زدن به چنین کاربرانى به هیچ عنوان روا نیست. اما در عین حال باید توجه داشت که این رسانه جهانى حاوى پیام‏ها و پیامدهایى است که مى‏تواند شخصیت جوان و نوجوان را به سادگى تحت تاءثیر قرار دهد و به سمت و سویى خطرناک بکشاند. از این رو، جا دارد که با انجام تحقیقاتى وسیع در حوزه روان‏شناسى و جامعه‏شناسى اینترنت، مباحثى که در جوامع پیشرفته مهم و حیاتى قلمداد مى‏شوند، جامعه را از آفت‏هاى واقعى آنها مطلع، و در صورت امکان از برخى از آنها پیش‏گیرى کرد.
یکى از مسائل روان‏شناختى در باره اینترنت، هویت ناشناس کاربر است. هویت، واجد سه عنصر است: شخصى، فرهنگى و اجتماعى، که هر یک در تکوین شخصیت فرد نقش مهمى را ایفا مى‏کنند. در مقایسه‏ها، هویت شخصى ویژگى بى‏همتاى فرد را تشکیل مى‏دهد و هویت اجتماعى در پیوند با گروه‏ها و اجتماعات مختلف قرار مى گیرد. اینترنت صحنه فرهنگى و اجتماعى است که فرد خود را درموقعیت‏هاى متنوع نقش‏ها و سبک‏هاى زندگى قرار مى دهد. در این فضاى عمومى، مهارت فرهنگى جدیدى لازم است تا با تنظیمات نمادین بتوان بازى کرد. پایگاه شخصى نمونه‏اى مدرن است که چگونه کاربر اینترنت خود را براى مخاطبان جهانى معرفى مى‏کند. براى بیان افکار، احساسات، علایق و آراء از متن مناسب، گرافیک، صدا و فیلم استفاده مى‏شود. «میلر» اهمیت و پیوندهاى پایگاه شخصى را ذکر مى‏کند و مى‏گوید که: «به من بگو لینک‏هایت چیستند تا بگویم که چه شخصى هستى.»
دکتر محمد عطاران معتقد است که با امکانات و گزینه‏هاى فراوانى که رسانه‏هاى عمومى از جمله اینترنت در اختیار جوانان مى‏گذارند، آنان دائماً با محرک‏هاى جدید و انواع مختلف رفتار آشنا مى‏شوند. چنین فضایى هویت نامشخص و پیوسته متحولى را مى آفریند، خصوصا براى نسلى که در مقایسه با نسل قبل با محرک‏هاى فراوانى مواجه است. همچنین از طریق رسانه‏هاى جمعى، افراد خط مفروض میان فضاى عمومى و خصوصى را تجدید سازمان مى‏کنند و این امکانى است که جوانان فعالانه از آن استفاده مى‏کنند.(۱)
بحران هویت جوانان
جوان، به خصوص در دوران بلوغ که مرحله شکل‏گیرى هویت اوست و همواره به دنبال کشف ارزش‏ها و درونى کردن آنها مى‏باشد، با اینترنت و حجم گسترده، حیرت‏انگیز و گوناگون اطلاعات مواجه مى‏شود و ناچار که در این دنیاى مجازى، هویت خویش را از طریق جستجو پیدا کند و بدین‏سان، ممکن است برخى و شاید تعداد زیادى از نوجوانان راه را در اینترنت گم کنند و دوران هویت‏یابى خویش را بیش از پیش با بحران سپرى کنند.
از سوى دیگر، گاهى برخى از ویژگى‏هاى شخصیتى مانند: سن، تحصیلات، محل سکونت و حتى جنسیت در اینترنت از بین مى‏رود؛ به عنوان نمونه، بسیارى از افرادى که در اتاق‏هاى چت مشغول گفتگو با یکدیگر مى‏باشند با مشخصاتى غیر واقعى ظاهر شده و از زبان شخصیتى دروغین که از خود ساخته‏اند و آن را به مخاطب یا مخاطبان خود معرفى کرده‏اند، صحبت مى‏کنند و با این حال، چه تاءثیراتى که همین شخصیت‏هاى ناشناس بر یکدیگر دارند.
سوء استفاده جنسى
یکى دیگر از خطرات جدى اینترنت در دوران کنونى متوجه کودکان و نوجوانان است. از جمله این خطرات سوء استفاده جنسى از طریق اینترنت است. کودکان و نوجوانان به خصوص در جوامع پیشرفته که استفاده از اینترنت در خانه و مدرسه براى آنان میسر است، خاصه از طریق اتاق‏هاى چت و گپ‏زنى مورد اغفال و سوء استفاده جنسى قرار مى‏گیرند. در مواردى کار اغفال کودکان توسط باند و تشکیلات برنامه‏ریزى‏شده انجام مى‏شود که یکى از موارد آن در ایالت «کنتاکى» در آمریکا اتفاق افتاد. در آنجا یک بازرس پلیس موفق شد یک شبکه انتشار صور قبیحه کودکان را برچیند.(۲)
بنا بر مطالعاتى که در غرب در این زمینه انجام گرفته است، اغلب نوجوانانى که مورد اغفال و سوء استفاده جنسى واقع مى‏شوند، زیر ۱۸ سال سن دارند و در بیشتر موارد تصاویر تحریک‏کننده‏اى از طریق چت یا تلفن همراه برایشان ارسال، و سپس از آنها براى حضور فیزیکى در محل خاصى دعوت شده و بدین ترتیب فریب خورده و مورد تجاوز جنسى واقع مى‏شوند.(۳) این مسئله در حال حاضر، به یکى از معضلات جدى در مغرب زمین مبدل شده است؛ چندان که غالب دانشمندان و سیاست‏گذاران به‏این امر بیش از پیش وقوف و توجه داشتهاند و مقالات، کتاب‏ها و همایش‏هاى متعددى در ارتباط با آن برگزار کرده‏اند؛ براى مثال، ده سال پس از تصویب کنوانسیون حقوق کودک توسط سازمان ملل در سال ۱۹۸۹م؛ یعنى در سال ۱۹۹۹م گردهمایى جهانى تحت عنوان «کارشناسى براى حمایت کودکان در برابر سوء استفاده جنسى از طریق اینترنت» برگزار گردید که منجر به صدور قطعنامه‏اى شد که در آن آمده است: «هر چه اینترنت بیشتر توسعه پیدا کند، کودکان بیشتر در معرض محتویات خطرناک آن قرار خواهند گرفت. فعالیت‏هاى مجرمانه مربوط به فحشاى کودکان و پورنوگرافى آنان، که از طریق اینترنت مورد سوءاستفاده واقع مى‏شوند، اکنون از مسائل حاد به شمار مى‏رود. اگر چه سودمندى‏هاى اینترنت از زیان‏هاى بالقوه آن بیشتر است، در عین‏حال نباید از شناخت خطرات آن، غفلت کرد. در صورتى که براى مقابله با این خطرات، اقدامى صورت نگیرد، تهدیدهاى سنگین آن بر کودکان باقى خواهد ماند و سبب بازدارى از کاربرد صحیح اینترنت در آینده خواهند شد».(4) نکته بسیار مهم آن است که چون اینترنت «جهانى» است، قواعد ناظر به آن نیز باید «بین‏المللى» باشد و مبارزه با مفاسد اینترنت از جمله ترویج فحشاى کودکان، همتى جهانى طلب مى‏کند و نیازمند یک رویکرد استراتژیک جهانى و منحصر به فرد و مستلزم ضمانت اجرایى بین‏المللى است.
بدین‏سان، پایگاه‏هاى زیادى درباره با آثار مخرب اینترنت و به خصوص چت براى نوجوانان و جوانان و راه‏هاى پیشگیرى از این آثار راه‏اندازى شده است که از جمله این پایگاه‏ها عبارتاند از:
http://www.safekids.com/
http://www.safeteens.com/
http://www.cyberkids.com/kc/index.html
http://www.kidsworld.org/
http://www.kids-online.com/
http://www.kidssafenet.com/
حتى براى جستجوى مطمئن و متناسب با نوجوانان، موتورهاى جستجوى تخصصى مطمئن و فیلتردارى تاءسیس شده‏اند که نمونه‏هاى زیر از آن جمله‏اند:
http://www.ajkids.com/
http://www.yahooligans.com/
http://sunsite.berkeley.edu/KidsClick
http://cybersleuth-kids.com/
بنابراین، ضرورى است که پیش از شیوع چنین خطرات اینترنتى در بین نوجوانان جامعه ما، تدابیر امنیتى مناسبى اندیشیده شود و مفاهیم مبتنى بر فنّاورى ارتباطى روز و خطرات احتمالى و نحوه استفاده صحیح از آن توسط رسانه‏هاى جمعى، براى نوجوانان کشور، به عنوان یک نیاز ضرورى و فورى قلمداد شده، آموزش داده شود. واقعیت این است که جامعه کاربران میلیونى اینترنت کشور در ۱۰ سال آینده، امروز تعلیم مى بینند. هر اندازه این تعلیم، بر اساس درک بیشتر و توجه به قابلیت‏هاى کودکان استوار شده باشد، خطر آسیب‏پذیرى نوجوانان و جوانان کشور از فعالیت‏هاى مبتذل فرهنگى غرب از طریق فنّاورى روز، کاهش مى‏یابد و راه حضور صحیح و روشمند نوجوانان ایرانى در اینترنت هموارتر مى‏گردد.
اعتیاد به اینترنت
اعتیاد به اینترنت(۵) یا استفاده بیش از حد از دیگر آسیب‏هاى فردى، و تا حدودى اجتماعى اینترنت است که گاهى از این بیمارى تحت عنوان اعتیاد مجازى(۶) و مشهوتر از آن با عنوان «اختلال به اعتیاد اینترنت»(7) نام برده مى شود. اختلال اعتیاد به اینترنت یک پدیده بین رشته‏اى است و علوم مختلف پزشکى، رایانه‏اى، جامعه‏شناسى، حقوق، اخلاق و روان شناسى هر یک از زوایاى مختلف این پدیده را مورد بررسى قرار داده‏اند و در هر یک از این علوم مختلف نظریه‏هایى براى این اختلال مطرح شده است. اما به رغم تحقیقات زیاد براى شناختن عوامل اصلى اعتیاد به اینترنت، ابهامات بسیارى در بین دانشمندان این حوزه وجود دارد.
ممکن است تا به حال چندین بار از طریق رسانه‏هاى جمعى به ویژه تلویزیون، باخبر شده باشید که در آمریکا و برخى از جوامع پیشرفته، تعداد معتادان به اینترنت از اعتیاد به مواد مخدر، الکل و سایر چیزها بیشتر است. بنا بر یک گزارش، برخى از آمریکایى‏ها تا جایى اعتیاد پیدا کرده‏اند که روزانه بیش از ۱۸ ساعت از وقت خود را صرف اینترنت مى‏کنند، که این امر منجر به قبض‏هاى تلفن سرسام‏آور و عدم‏توجه به خانواده مى‏شود. از این رو، اینترنت زندگى بسیارى از مردم را مختل کرده است. این بیمارى در آمریکا به قدرى فاجعه‏بار است که کلیساها، پیشوایان مذهبى با فریادهاى کمک خواهى زن و شوهر، یا یکى از آنها، براى رهایى از این نوع اعتیاد مواجه هستند و مؤسسه‏هاى مشاوره‏اى مسیحى در حال تدوین مشاوره‏هاى اعتیاد به اینترنت مى‏باشند.(۸) تشخیص اعتیاد به اینترنت از مواردى است که بحث‏هاى زیادى درباره آن صورت گرفته است. سرپرست مرکز درمانى اعتیاد به الکل و مواد مخدر در دانشگاه استنفورد در این مورد مى گوید: «اگر فردى متوجه شد که قادر نیست یک روز را بدون استفاده از اینترنت سپرى کند، شکى نیست که این فرد به استفاده از اینترنت معتاد شده است».(9) البته حق این است که زمان به تنهایى نمى‏تواند معیار کامل و دقیقى براى تشخیص اعتیاد به اینترنت باشد؛ بلکه در کنار آن باید شاخص‏هاى دیگرى نظیر این که شخص استفاده کننده چه کسى است، در نظر گرفته شود، باید توجه شود. که آیا کاربر دانشجو و استاد دانشگاه است که هر روز براى تهیه برخى مطالب و آمارها به اینترنت مراجعه مى‏کند؟ آیا تاجرى است که هر روز چندین ساعت وقت خویش را صرف تجارت الکترونیکى مى‏کند؟ یا اینکه فردى است که عادت کرده است تا بخشى از وقت خویش را براى چت و گپ‏زنى و ایجاد روابط اینترنتى سپرى کند؟ بى شک، در مورد اوّل و دوم به سختى مى توان برچسب معتاد اینترنتى را براى کاربران آن حرفه روا دانست. نکته قابل توجه اینکه بسیارى از مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در این مورد، مطالعات موردى است که تعمیم نتایج آن به همه شرایط و همه جوامع چندان آسان نیست. به همین جهت، معیار و نشانه‏هاى گوناگونى در این باب مطرح شده است. از جلمه نشانه‏هاى دیگر اعتیاد به اینترنت، موارد زیر را مى‏توان یادآور شد، هرچند که این نشانه‏ها به تنهایى نمى‏توانند معیار مستقل و کاملى براى اعتیاد مجازى به شمار آیند:
کم بیرون رفتن از خانه، صرف زمان بسیار کوتاه براى وعده‏هاى غذایى، شکایت دیگران از صرف زمان طولانى در اینترنت، بررسى و سر زدن به صندوق الکترونیکى چندین مرتبه در روز، رفتن به سراغ اینترنت در مواقع تنهایى و خلوت و زمانى که کسى در خانه نیست.(۱۰)
علت و ریشه اعتیاد به اینترنت از مباحثى داغى است که نظریه‏پردازان مختلفى را به خود مشغول کرده است و نظرات مختلفى دراین باره وجود دارد. دکتر «جان گروهول»(11) که گفته مى‏شود توسط وى تحقیقات وسیعى در این زمینه انجام گرفته است، معتقد است چیزى که باعث اعتیادآور شدن اینترنت گردیده، اجتماعى شدن(۱۲) است. به عقیده گروهول جنبه‏هایى از اینترنت که کاربران بیشترین وقت خود را در آنها سپرى مى‏کنند، با تعامل اجتماعى مرتبط است؛ به عنوان مثال، کاربران با انسان‏هاى همانند و دلخواه خود از طریق پست الکترونیکى، گروه‏هاى مباحثه یا خبرى، چت، بازى آن‏لاین و مانند آن وارد تعامل اجتماعى مى شوند.
البته انسان‏ها و مخصوصا جوانان ساعت ها وقت خویش را براى کتاب خواندن، تماشاى تلویزیون و مکالمه تلفنى مى‏کنند، و حتى گاهى از خانواده و دوستان و محیط خویش غافل مى شوند، ولى آیا مى توان گفت که آنها معتاد تلفن و تلویزیون هستند؟ البته نه. سرّ اختلاف اینترنت با دیگر رسانه‏ها و خصیصه اعتیادزاى آن در این است که جوان هنگام کار با اینترنت به دنبال هویت‏یابى و تعامل اجتماعى است و این فرایند اجتماعى شدن است که آن را اعتیادآور مى سازد.(۱۳)
دکتر کیمبرلى اس. یانگ(۱۴) یکى دیگر از متخصصان و محققان مسائل اینترنت، ریشه فریبندگى و اعتیادآور بودن اینترنت را در مدلى تحت عنوان ACE به سه عامل پیوند مى‏دهد. این سه عامل عبارتند از:
گمنامى: آیا تا به حال اصطلاح «شما به اندازه رازهایتان نگران هستید» را شنیده‏اید؟ مسئله اعتیاد به اینترنت نیز چنین است. نه از روى قبض‏هاى تلفن مى شود فهمید و نه کسى از کلیسا شما را در حال خروج از کتاب‏فروشى مخصوص بزرگسالان خواهد دید. فقط کاربر و گیرنده پیام از این موضوع آگاهى دارند. کسى نمى‏تواند بفهمد شخصى که به اینترنت متصل است، مشغول چه کارى است.
راحتى و آسودگى: شما درخانه خود مى‏توانید با نوک انگشتانتان با دنیا ارتباط داشته باشید. با چند ضربه انگشت مى‏توانید داستان‏هاى عاشقانه، رابطه جنسى اینترنتى، بازى‏ها و کتاب‏هاى بزرگسالان و دیگر چیزها را به داخل خانه خود بیاورید.
گریز: دکتر یانگ مى‏نویسد: «اگر افراد در زندگى روزمره روز بدى داشته باشند، مى‏توانند با مراجعه به اینترنت به تسکین و آسودگى برسند. بعضى از افراد معتاد، اینترنت را به عنوان یک مسکن و بعضى دیگر به عنوان آزاد شدن یکباره هورمون آدرنالین مى‏دانند. بالاتر از این شما در اینترنت مى‏توانید هر چیزى یا شخصى باشید. شما مى‏توانید وزنتان را کمتر بگویید، اگر چه سنگین وزن باشید. خود را مجرد معرفى کنید، اگر چه متاهل باشید. و شما مى‏توانید یک زندگى تخیلى و خیالى داشته باشید. از این جهت، اینترنت مى‏تواند باعث گمراهى افراد شود.»(15) پیامدهاى اعتیاد به اینترنت و حتى کار زیاد با اینترنت که در حد اعتیاد نباشد، نتایج و پیامدهاى زیان‏بخشى براى فرد و جامعه در پى داشته و آسیب هاى شدید جسمانى، مالى، خانوادگى، اجتماعى و روانى را به همراه دارد. یکى از پیامدهاى فردى و اجتماعى اعتیاد و کار زیاد با اینترنت، انزوا و کناره‏گیرى اجتماعى است.
پوت‏نام(۱۶) (۱۹۹۱م) معتقد است که در طى ۳۵ سال گذشته کاهش چشمگیرى در ارتباطات اجتماعى افراد در آمریکا رخ داده است. مردم کمتر به راءى‏گیرى و کلیسا مى روند، به ندرت موضوعات سیاسى را با همسایه‏ها در میان گذاشته یا عضویت گروههاى دواطلبانه را قبول مى‏کنند، مهمانى شام کمترى دارند و کمتر به منظورهاى اجتماعى دور هم جمع مى‏شوند. این موضوع پیامدهاى عمده‏اى براى جامعه و فرد دارد؛ زیرا وقتى مردم از نظر اجتماعى درگیر باشند، سالم‏تر و خوشبخت‏تر زندگى مى‏کنند.(۱۷)
از دیگر پیامدهاى اعتیاد اینترنتى مشکلات خانوادگى و تاءثیر آن بر روى روابط زناشویى، والدین و فرزندان است. امروزه اصطلاح «بیوه اینترنتى»(18) براى همسر معتاد به اینترنت اطلاق مى شود. آمار نشان مى‏دهد که اعتیاد به اینترنت ممکن است به فروپاشى خانواده و طلاق منجر شود. شاید باور کردن اینکه شخصى همسر خود را فقط به علت ارتباط با فرد دیگر در اینترنت ترک مى‏کند، براى کسانى که به اینترنت اعتیاد پیدا نکرده‏اند، وحشتناک به نظر برسد؛ ولى این مسئله هر روز در دنیاى اینترنت اتفاق مى‏افتد.
دکتر یانگ معتقد است که اگر چه زمانْ تنها عامل تعیین کننده در تعریف اعتیاد به اینترنت نیست، ولى عموما معتادان بین ۴۰ تا ۸۰ درصد از وقت خود را با جلساتى که ممکن است هر کدام حتى تا ۲۰ ساعت طول بکشد، صرف مى‏کنند و این کار باعث مى شود اختلالاتى در میزان و زمان خواب کاربر به وجود آید. در موارد شدید حتى قرص‏هاى کافئین براى تسهیل زمان طولانى‏ترى در اینترنت بودن مصرف مى‏شود. این اختلال، خستگى بیش از اندازه در بدن ایجاد مى‏کند که کارکرد درسى و شغلى را تحث تاءثیر قرار مى دهد و ممکن است نظام ایمنى بدن را ضعیف کند و فرد آسیب‏پذیرى بیشترى به بیمارى‏ها پیدا کند. افزون بر این، به علت عدم ورزش و حرکات مناسب، مشکلات عصب‏هاى مچ و درد پشت، چشم‏درد و مانند آن به وجود مى آید.

تضاد و تعارض در اینترنت

همین امروز آغاز کن تا آینده را فراچنگ آری. اینترنت این جاست و دارد اتفاق می‌افتد، هم امروز از آینده بهره برگیر». نقل از یک آگهی در فایننشنال پرس انگلستان، مارس ۱۹۹۸٫ «اینترنت دارای مشکلاتی است که اغلب گریبانگیر منابعی است که در مالکیت همگانی قرار دارند: استفاده‌ی نادرست بالقوه، مسایل امنیتی و نوعی فقدان ساختار». نقل از اطلاعیه‌ی مطبوعاتی اتحادیه‌ی بین‌المللی ارتباطات دوربرد ، اکتبر ۱۹۹۸٫ «روزگاری که به نظر می‌آمد اینترنت بیرون از قوانین سرمایه‌داری قرار دارد دیگر کم و بیش به سر آمده است». نقل از هات وایرد، ۱۲ مارس ۱۹۹۹٫ منتقدان اجتماعی ترقی‌خواه به طبع بدبین‌اند، آنها بارها شاهد بوده‌اند که به سبب حرص و آز شرکت‌های سرمایه‌داری و شکست و ناکامی سیاسی، وعده و وعید تقسیم نعمت‌ها و مواهب بر باد رفته است. اما امید همچنان بر جای می‌ماند و با آمیزه‌ای از ساده‌دلی، عزم راسخ، کوشش صادقانه پرورش می‌یابد؛ یا بنا به لطیفه‌ی کوتاه گرامشی با بدبینی عقل و خوش‌بینی اراده. هیچ چیز بیش از دگرگونی‌های فنی نمی‌تواند امید جاودانی به پیشرفت را بارور کند. در دهه‌های اخیر، پیدایش نیروهای ارتباطی با شتاب و انعطاف‌پذیری غیرقابل تصور مجدداً به صورت پایه‌ای برای بازنویسی خیال‌آمیز تاریخ آینده درآمده است. در سالیان اخیر، تلویزیون چریکی، ویدئوی محلی، [برنامه‌هایی که برای تهییج افکار عمومی به لحاظ اجتماعی و سیاسی ساخته می‌شود] و نیز رادیوهای دوسویه‌ی همگانی همه و همه امید گذرای تأمین مواد و مصالح الکترونیکی را برای تنوع‌جویی و دگراندیشی عرضه داشته‌اند. با این همه، هر یک از این ابزار به عنوان یک وسیله‌ی مؤثر دگرگونی اجتماعی از بین رفته‌اند. در نظر مورخانی که با تاریخچه‌ی اختراع دستگاه چاپ، پیدایش روزنامه، یا بنگاه‌های سخن‌پراکنی آشنایی دارند جای تعجب نیست که نوآوری‌های فنی در دستگاه ستم و نابرابری ادغام شوند. با این همه هنگامی که سرمایه‌داری در اواخر قرن بیستم به چیزی شبیه به یک مرز انتقالی رسید، این احساس که توانایی چشمگیر و بی‌سابقه تکنولوژی‌های مبتنی بر کامپیوترهای جدید ممکن است چیزی یک سره متفاوت باشند بار دیگر آتش زیر خاکستر خوش‌بینی رادیکال را شعله‌ور ساخت. آخرین منبع چنین خوش‌بینی‌ای پیدایش اینترنت است؛ و اینترنت گسترش تصاعدی سلسله‌ای از شبکه‌های کامیپوتری است که فرهنگ، گزافه‌گرایی بی‌پایان رسانه‌ای، ادبیات فزاینده و حتی نوع یا ژانر آغازینی از فیلم‌ها و داستان‌پردازی‌های آینده گران خاص خود را ابداع کرده است. سرانجام به نظر می‌رسد که رویای عرضه‌ی الکترونیکی آرمان‌های جفرسونی در دسترس ماست چنان که سیاستمدارانی چون تونی بلر در انگلستان و ال گور در ایالات متحده تلاش می‌کنند تا به صورت آینده‌گران سیاست عصر رایانه درآیند. هیچ کس فرصت بهره‌گیری از چنین تحولی را از دست نمی‌دهد، حتی نیوت گینگریچ هم به ما اطمینان می‌دهد که این عصر جدید، انقلابی در کالاها و خدمات در پی خواهد داشت که اکثریت مردم را توانمند خواهد کرد و وضع آنان را بهبود خواهد بخشید (به صف اکثریت توجه کنید: حتی ‌آینده‌گرایان نیز هوای «داو» شرط‌بندی خود را دارند). این‌ها کافی است که آب دهان آدم را راه بیندازند گرچه گینگریچ در ادامه می‌گوید که ایالات متحده می‌تواند با پیشگام شدن در تغییر و تحول کالاهای تازه، خدمات، سیستم‌ها، استانداردهای مربوط به یک انقلاب تکنولوژیک، سودهای هنگفت به دست آورد. در این مقاله من می‌خواهم از پیامدهای رشد و گسترش اینترنت ارزیابی گسترده‌تری به دست دهم و آن را در کنار برخی ملاحظات مربوط به نابرابری اطلاعاتی جهانی بررسی کنم. اعجوبه‌ها و سودهای خالص تاریخچه‌ی اینترنت و در واقع به طور کلی تاریخچه‌ی صنعت کامپیوتر، افسانه‌ی دلکشی است که در عالم صغیر رویای آمریکایی می‌گنجد: داستان این است که مردان جوان پرجنب و جوش و مبتکری در حیاط خلوت خانه‌ها و یا در انباری‌ها نیروی محرکی را تشکیل می‌دهند که صنعتی را به راه می‌اندازد که آغازگر ورود ایالات متحده به عصر اطلاعات است. این سوداگران فنی که چیزی برای خطر کردن ندارند جز اندکی دلار، جز رویا، جز چند وسیله و ابزار قرضی و جز اعجوبگی فنی، به هیأت کارنگی‌ها، هرست‌ها، ادیسون‌ها، دوپون‌ها و راکفلرهای جدید دوران رایانه درمی‌آیند. اکونومیست‌ رشد و گسترش اینترنت را نه حسن تصادف و یا پیروی از مد روز بلکه پیامد قدرت مهار نشده‌ی خلاقیت فردی می‌شمارد. اگر این اتفاق در حوزه‌ی اقتصاد رخ دهد نشانه‌ی پیروزی بازار آزاد بر برنامه‌ریزی متمرکز، در عرصه‌ی موسیقی چیرگی جاز بر باخ، در حوزه‌ی سیاست برتری دموکراسی بر دیکتاتوری به شمار می‌آید، این نمایش‌پردازی نیز مانند بسیاری از داستان‌های اساطیری هسته‌ای از حقیقت دربردارد. آرمان‌های پیشتازی که در رشد و گسترش اولیه‌ی اینترنت سهیم بودند به قسمت زیادی از فرهنگ اینترنتی کمی آب و رنگ هیچی‌وار داده است؛ در همان حال که شبکه‌های کامپیوتری خود را به شعارهای عصر جدید غرب آمریکا، شمینیسم تکنولوژیک و ایفای نقش جهان‌های شگفت‌آور می‌آرایند. اینها خیالات واهی است؛ اما از همان آغاز مطرح بوده است و جای تعجب نیست که دوستدارانی چون راینگلد با حسرت اعلام خطر می‌کنند. او می‌گوید «هنوز برای مردم سراسر جهان امکان این هست که بکوشند که این قلمرو نوین گفتمان حیاتی بشری به روی شهروندان این سیاره باز بماند، پیش از آنکه کله گنده‌های سیاسی و اقتصادی آن را بقاپند سانسورش کنند، معیار و اندازه‌ای برایش معین کنند و از نو آن را به ما بفروشند». این جا راینگلد بیش از آنکه انتظار داشته باشد امیدوار است. با این همه، سرچشمه‌ی پیدایش اینترنت را نباید در حیاط خلوت خانه‌های این اعجوبه‌ها جست. زندگی اینترنتی در سازمان‌های طرح‌های پژوهشی عالی پنتاگون آغاز شد. نیاز به شیوه‌ای که بتواند پژوهشگران کامپیوترهای نظامی را به یکدیگر پیوند دهد به پیدایش فنی می‌انجامد که توانست داده‌های انتقال یافته را به بسته یا بلوک تقسیم کند. چنین فنی هم امنیت داده‌ها را میسر می‌ساخت (بخش‌هایی از پیام‌ها را نمی‌توان گوش ایستاد) و هم سالم ماندن آنها را تضمین می‌کرد (حتی حمله‌های اتمی تنها می‌تواند به بخشی از یک شبکه اصابت کند به نحوی که بخش‌های دیگر دست نخورده می‌مانند و زمام کار را به دست می‌گیرند). آزمایش‌های اولیه در اواسط دهه‌ی شصت میلادی هم زمان بود با کارهایی که در آزمایشگاه ملی فیزیک در انگلستان انجام می‌پذیرفت. هنگامی که آرپنت از چهار گره در سال ۱۹۶۹ به حدود یک صد گره در ۱۹۷۵ افزایش یافت، به سازمان ارتباطات دفاعی تحویل شد. در دهه‌ی ۱۹۸۰ شبکه‌های دانشگاهی در سایه‌ی پشتیبانی بنیاد ملی علوم گسترش یافتند. ان.اس.اف. نت که بدین ترتیب به وجود آمد در ۱۹۹۰ جانشین آرپنت شد. از سوی دیگر، واگذاری شبکه‌های منطقه ای.ان.اس.اف به بخش خصوصی موجب پیدایش شالوده‌ی تجاری برای شبکه‌های به هم بسته‌ای شد که در آن زمان وجود داشتند و مبنای همه‌ی رشد و گسترش‌های بعدی شدند. هم چنان که اینترنت تقریباً به طور تصاعدی گسترش می‌یابد، مجموعه‌ای کاملاً تجاری از سیستم‌های اصلی ساخته و پرداخته می‌شود و جای سیستم‌هایی را می‌گیرد که پیش از این دولت ایجاد کرده بود. تأمین‌کنندگان خدمات اینترنتی تبدیل به شرکت‌های عام بزرگ شده‌اند و یا در هم ادغام گشته‌اند. در سال ۱۹۹۵ همه‌ی محدودیت‌های باقی مانده بر سر راه استفاده‌ی تجاری از اینترنت از میان رفت. اریک اشمیت، رئیس کل فنی سان‌مایکروسیستمز، این موضوع را به سادگی چنین توضیح می‌دهد: «تأمین خدمات برای مشتریان عبارت است از کاربرد مرگبار اینترنت». از نظر راس جونز، مدیر برنامه‌های دیجیتال اینترنت، اینترنت «عرصه‌ی پرباری برای کشف امکانات تجاری محسوب می‌شود» و یا اگر بخواهیم از اکونومیست نقل کنیم «اینترنت دیگر بالغ شده بود». اندازه‌ی اینترنت، به هر معنایی که بگیریم، تقریباً هر سال دو برابر می‌شود. علم حساب و اغراق‌گویی را به هم بیامیزید، آن گاه همه‌ی ساکنان این سیاره با هم ارتباط خواهند یافت. ورلد واید وب (شبکه‌ی جهانی) در سال ۱۹۸۹ در مرکز پژوهش‌های ذره‌ای اروپا ایجاد شد، ولی فقط در سال ۱۹۹۳ اوج گرفت یعنی هنگامی که پس از ساخته شدن نرم‌افزارها در دانشگاه ایلینویز و سپس در جاهای دیگر «مرورگران» * و رابطه‌های گرافیکی را به وجود آورد تا امکان پژوهش و بازبینی «صفحات» شبکه‌ی جهانی ممکن شود. با ورود امکانات چند رسانه‌ای برای اینترنت، تولیدکنندگان تجاری مرورگرانی چون نت اسکیپ یک شبه ثروتمند شدند. تا سال ۱۹۹۵ بیش از سی هزار پایگاه اطلاعات در اینترنت به وجود آمد و از آن پس تقریباً هر دو یا سه ماه دو برابر شده است و احتمالاً شماره‌های آنها اکنون افزودن بر میلیون‌ها است. مهم‌ترین دگرگونی در ویژگی شبکه‌ی جهانی افزایش شدید پایگاه‌های تجاری بوده است. بنا بر ارزیابی مؤسسه‌ی فنی ماساچوست نسبت مراکزی که به استفاده‌ی تجاری اختصاص دارند از ۴۱۶% در کل در ۱۹۹۳، به ۵۰% در کل در اوایل ۱۹۹۸ افزایش یافته است. دریافت ماهیت کاربرد اینترنت عموماً می‌تواند از راه بررسی «قلمروهای» کاربردی آن صورت گیرد. در ۱۹۹۴ استفاده از قلمروی تجاری “Com” به عنوان رایج‌ترین نام جایگزین قلمروی آموزشی “edu” شده بود؛ و این زمانی بود که شرکت‌ها کشف کردند که شبکه چیزی بیش از یک پاتوق اعجوبه‌ها است. نت ورک ویزاردز در بررسی خود در ژانویه‌ی ۱۹۹۶ نشان می‌دهد که ۴/۹ میلیون کامپیوتر میزبان به اینترنت متصل‌اند که از این تعداد، قلمروی تجاری “com” به تنهایی گسترده‌ترین قلمرو را به خود اختصاص داده است و از مجموع قلمروهای علمی / آموزشی “edu” و دولتی “gov” نیز وسیع‌تر است. کله‌گنده‌ها وارد گود می‌شوند در اواسط دهه‌ی ۱۹۹۰ دو ویژگی شرکت‌های بزرگ در بخش‌های ارتباطات دوربرد و اطلاعات جلوه‌ای چشمگیر دارد. نخست آن که موج عظیمی از ادغام‌ها، الحاق‌ها و یا تشکیل شرکت‌ها رخ می‌دهد. دوم آنکه فعالیت‌ها گوناگونی و تنوع می‌یابند. هر دو حرکت همان طور که روند تجاری‌سازی اینترنت جدی‌تر می‌گردد، طراحی می‌شوند تا شرکت‌های عظیم را در موقعیتی برتر قرار دهند. بنابر بررسی براودو بیوا سوشییتس در ۱۹۹۵ میزان ادغام‌ها و دادوستد شرکت‌ها در صنعت تکنولوژی اطلاعات ۵۷% افزایش یافت و قیمت معادلات انجام شده به ۱۴۳ میلیون دلار رسید. شرکت‌های تکنولوژی اطلاعات با همه‌ی توش و توان خود درصدد رسیدن به جایگاه مهمی بودند که لازمه‌ی رقابت در بازار بین‌المللی است، در عین آن که به ویژه طالب نوعی از همیاری بودند که پیوند با شرکت‌هایی را مجاز می‌شمرد که به تازگی نظارت دولتی از آن حذف شده بود. بنابراین دلیل حضور در شبکه‌ی جهانی نه به صورت مد روز تازه به دوران رسیده‌ها بلکه به صورت یکی از مقتضیات و ضرورت‌های کسب و کار درآمد. این فعالیت‌ها در اروپا بیشتر در عرصه‌ی ارتباطات دوربرد، در ایالات متحده در بخش سمعی بصری، در ژاپن در صنایع الکترونیک متمرکز بوده است.