الفبای تجارت الكترونیكی

مزایا و مدل های تجارت الکترونیک
قدمت تجارت الکترونیکی یا ecommerce به قبل از پیدایش شکل کنونی اینترنت برمیگردد، اما به علت هزینههای سنگین این شیوه از تجارت، امکان استفاده از آن تا چند سال گذشته فقط در اختیار شرکتهای بزرگ تجاری و مؤسسات اقتصادی مانند بانکها و دولتها بوده است.

قدمت تجارت الکترونیکی یا ecommerce به قبل از پیدایش شکل کنونی اینترنت برمیگردد، اما به علت هزینههای سنگین این شیوه از تجارت، امکان استفاده از آن تا چند سال گذشته فقط در اختیار شرکتهای بزرگ تجاری و مؤسسات اقتصادی مانند بانکها و دولتها بوده است. با همهگیر شدن اینترنت و امکان استفاده همه اقشار جامعه در کشورهای مختلف جهان این فرصت پیدا شد که ساختار تجارت الکترونیکی تغییر کند، از حالت اختصاصی بودن برای طبقه خاصی خارج شود و به پدیدهای برای همه تبدیل شود. در کشور ما نیز مدتی است که بحث تجارت الکترونیکی و راهکارهای عملی پیاده سازی آن به طور جدی مطرح شده است. به لحاظ اهمیت این موضوع و کاربردهای گستردهای که در شبکه اینترنت دارد قصد داریم طی سلسله مقالاتی که از این پس در ماهنامه شبکه شاهد آن خواهید بود، به ابعاد گوناگون فنی، اقتصادی و کاربردی تجارت الکترونیکی بپردازیم. در اولین قسمت، ابتدا به مزایای استفاده از این نوع تجارت میپردازیم و سپس مروری بر انواع مدلهای تجارت الکترونیکی خواهیم داشت و پارهای از مفاهیم مقدماتی در این زمینه را مرور خواهیم کرد. در قسمتهای بعدی به تدریج کاربردهای عمده تجارت الکترونیکی از جمله فروش آنلاین و مسائل فنی پیرامون آن را مورد توجه قرار خواهیم داد. لازم به ذکر است که برای قسمت نخست این مجموعه مقالات که به کلیات اختصاص دارد، از مطلب آقای شمسزاده استفاده شده و برای قسمتهای بعدی، مطلب به شیوه کاربردی و با ذکر مصادیق ادامه خواهد یافت.
چشمانداز
موضوع تجارت الکترونیکی را میتوان از دو منظر نگریست. نخست دیدگاه تئوریک و کلی به موضوع است که دربرگیرنده تعدادی از مفاهیم اقتصادی و رابطه آن با فناوری اطلاعات است. مدلهای معروف B۲B و B۲C از آن جملهاند. دیدگاه دوم موضوع تجارت الکترونیکی را از منظر کاربردهای عملی و صورتهای واقعی آن بررسی میکند. بهعنوان مثال میتوان درباره چند و چون تبلیغات و بازاریابی آنلاین، روشها و تکنیکهای فروش اینترنتی کالا، معاملات بازرگانی و تبادل اطلاعات تجاری، حراج آنلاین و حتی بانکداری آنلاین )که البته خود موضوع پیچیده و مفصلی است( سخن گفت. واقعیت این است که یک بینش کلی نسبت به صورت مسأله تنها با اشراف نسب به تمام جوانب تئوریک و عملی آن بهدست میآید و اگر بخواهیم نگاه جامعی پیرامون تجارت الکترونیکی داشته باشیم، گریزی از مطرح کردن ابعاد هریک از این جنبهها نیست. در کنار اینها باید سه موضوع مهم دیگر را نیز مورد توجه قرارداد. توجه به این سه موضوع برای موفقیت هر شکلی از تجارتالکترونیکی بسیار مهم است. در وهله نخست باید تاکید کرد که موفقیت در تجارت الکترونیکی بدون داشتن یک شناخت عمومی نسبت به کلیت تجارت و کسبوکار هرگز حاصل نمیشود و نباید تصورکرد صرف دانستن جنبههای تئوریک و عملی تجارت الکترونیکی میتوان کسی را به یک تاجر موفق در اینترنت تبدیل کرد. در گام بعدی آشنایی با مسائل فنی مربوط به طراحی، راهاندازی و نگهداری یک سایت وب در اینترنت از اهمیت فوقالعادهای برخوردار است. زیرا یک سایت وب حکم پلتفرم و سکوی کاری اصلی یک تجارت الکترونیکی را دارد و بعید است که یک تجارت الکترونیکی بتواند بدون بهرهگیری از امکانات یک سایت اینترنتی خوب به موفقیت چشمگیری دستیابد. در گام سوم آشنایی با مسائل حقوقی و مالی مرتبط با این شیوه از تجارت اهمیت زیادی دارد. آگاهی از قوانین موجود در کشور محل اقامت و نیز کشور یا کشورهایی که سایت وب یا دفاتر بازرگانی یک کسبوکار الکترونیکی در آنجا برپا شده از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. اینک در ادامه مقاله بحث را با تعدادی از مفاهیم تئوریک و نسبتاً آشنا در این زمینه آغاز میکنیم.
مزایای استفاده از تجارت الکترونیکی
به طور کلی مزایای استفاده از تجارت الکترونیکی را میتوان به پنج دسته تقسیم کرد که شامل بستر ارتباطی، از بین رفتن واسطهها، افزایش قدرت خریداران و پیدایش بازارهای جدید برای تولید کنندگان، سفارشی کردن محصولات درخواستی و خدمات پشتیبانی قوی و پیدایش مؤسسات اقتصادی نو پا و رقابت سراسری است.
۱- بستر مناسب اطلاعاتی و ارتباطی
یکی از امکاناتی که اینترنت در اختیار تجارت و بازرگانی قرار میدهد اطلاعات نسبتاً کامل و گستردهای است که در مورد هر کالا چه از نظر فنی و چه به لحاظ تجاری میتوان یافت. امکانی که در دنیای واقعی، ارزش تجاری بسیار زیادی دارد اما بدون صرف هزینه و زمان زیاد بهدست نمیآید. ارزش دیگر تجارت الکترونیکی آن است که امکان ایجاد ارتباط با همه افرادی که برای تکمیل یک فرآیند بازرگانی لازم است با آنها تماس گرفته شود، در کوتاهترین زمان از طریق e-mail ،chat و روشهای دیگر امکانپذیر است.
۲- حذف نسبی واسطه ها
حذف واسطهها یکی دیگر از ارزشمندترین دستاوردهای تجارت الکترونیکی می باشد که باعث کاهش بیسابقه قیمت کالاها و خدمات در جهان شده است. براساس برآوردهای انجام شده، حذف واسطهها و ایجاد ارتباط مستقیم بین خریداران و فروشندگان بین ۱۵ تا ۵۰ درصد موجب کاهش قیمت تمام شده کالاها و خدمات برای مشتریان شده است.
۳- افزایش قدرت خریداران و پیدایش بازارهای جدید برای تولید کنندگان
ارتباط اینترنتی فرصتی را در اختیار خریداران قرار میدهد که بتوانند با طیف گستردهای از تولیدکنندگان در سرتاسر جهان ارتباط برقرارکنند و از این طریق به تقاضای مورد نظر خود از بین پیشنهادهای مختلف برسند و در مقابل فروشندگان قدرت چانهزنی بیشتری برای کسب امتیاز و مزایای بیشتر داشته باشند. در صورتیکه در دنیای حقیقی به علت محدودیتهای ناشی از فاصله جغرافیایی، مشتریان چنین قدرت انتخابی ندارند. البته این ساختار برای تولیدکنندگان هم دارای مزایا و امتیازات فراوانی است. از جمله میتوان به امکان عرضه و فروش محصولات به تمام مردم جهان اشاره کرد. در واقع تجارت الکترونیکی به تولیدکنندگان امکان جهانی شدن محصولاتشان را با صرف هزینه کم (نسبت به آنچه که در مقابل بهدست میآید) میدهد. شاید جالب باشد که بدانید به عنوان مثال، جلد پنجم کتاب داستانی هریپاتر توانسته است با استفاده از شیوه فروش آنلاین در شب اول انتشار خود فروشی معادل یک میلیون جلد را در جهان داشته باشد. امکان وقوع چنین حادثه شیرینی برای ناشر این کتاب در دنیای حقیقی، آن هم در مدت زمانی کوتاه، یا اصلاً محال بود یا به امکانات گسترده مالی و تبلیغاتی و توزیع نیاز داشت که هر سازمانی توانایی انجام آن را دارا نیست.
۴- سفارشی کردن محصولات و خدمات پشتیبانی قوی
مزیت دیگر تجارت الکترونیکی آن است که شما قادر خواهید بود که محصولات مورد درخواست خود را به صورت سفارش و مطلوب خود خرید کنید. به عنوان مثال ما میتوانیم هنگام مراجعه به سایت شرکت Dell کامپیوتر مورد درخواست خود را با همان خصوصیاتی که مایلیم، سفارش داده و خریداری کنیم. در این فرایند روش کار شرکت دل برای قبول سفارش در خواستی به این صورت است که ابتدا امکان انتخاب و ارائه پیشنهاد در اختیار مشتری قرار میگیرد. سپس پیشنهاد مشتری با توجه به امکانات شرکت مورد بررسی قرار گرفته و نهایتاً مورد قبول یا عدم قبول قرار میگیرد. در صورت قبول درخواست، مراحل بعدی ثبت سفارش و دریافت مبلغ طی میشود و اعلام ارسال کالا و شیوه پیگیری محموله در مدت ارسال از طریق فرستادن e-mailهای متعدد انجام میشود. مشتری نیز به نوبه خود میتواند زمان دریافت را اعلام نماید. نهایتاً مشتری میتواند با دادن اطلاعات مختلف درمورد کالاهای خریداری شده و برقراری ارتباط الکترونیکی با شرکت تولیدکننده نسبت به رفع نقص کالای مورد نظر اقدام نماید.شرکتهایی که از این طریق به فروش محصولات و خدمات خود اقدام میکنند به طور دائم از طریق روش های مختلف، سریع و کم هزینه در ارتباط با مشتریان خود هستند و پشتیبانی قوی باعث ترغیب مردم به خرید از اینترنت میشود. در سالهای نخست رواج شیوه الکترونیکی فروش کالا، استفاده از این روش فقط برای کالای کوچک و ارزان مثل ساعت، عروسک، کتاب، لباس استفاده میشد اما اکنون با توجه به رشد روزافزون تجارت الکترونیکی، صنایع بزرگی همچون صنعت ماشین سازی نیز به این روش رو آوردهاند. مثلا با مراجعه به سایت شرکت فورد میتوانیم ماشین مورد درخواست خود را از نظر رنگ یا امکانات جانبی به دلخواه انتخاب کنیم.
۵- پیدایش مؤسسات اقتصادی نوپا و رقابت سراسری
یکی از پیامدهای تجارت الکترونیکی ایجاد مؤسسات جدید اقتصادی است که توانایی رقابت و حتی در مواردی سبقت گرفتن از شرکتهای کهنه کار را دارند. درحال حاضر دو نوع بازار خرید و فروش یعنی بازار سنتی و حقیقی و بازار مجازی و مبتنی بر شبکه به موازات یکدیگر عمل میکنند و هر کدام دارای قواعد تجارتی خاص خود هستند که گاه دارای خصوصیاتی مشترک و گاه با یکدیگر متفاوت هستند. در برخی موارد کسب و کارهای نوپا توانستهاند با ایجاد سیاستهای کاربردی در بازار جدید مجازی گوی رقابت را از رقبای سنتی بگیرند و بازار محصولات مختلف را تصاحب کنند. مثلا میتوان به رقابت بین مؤسسه BarnesNoble و شرکت Amazon در خرید و فروش کتاب یا موارد دیگری چون Dell در کامپیوتر و etoys در اسباب بازی اشاره کرد.

شکلهای گوناگون تجارت الکترونیکی
استفاده از اینترنت به عنوان مهمترین بستر ارتباطی در تجارت الکترونیکی همزمان با رشد روزافزون شبکه جهانی ارتباطات باعث پیدایش مدلهای گوناگونی در این تجارت گردیده است. این مدلها حاصل تعامل سه گروه اصلی از افراد یک جامعه، از دیدگاه اقتصادی، هستند که عبارتند از دولت یا سازمانهای وابسته (government) ، سازمانهای تجاری و اقتصادی، تولیدکنندگان کالا و ارائهکنندگان خدمات (business) و در نهایت مردم عادی که خریداران نهایی کالا یا خدمات (consumer) هستند.مدلهای مختلف تجارت الکترونیکی از تعامل دوبهدوی این سه گروه اصلی حاصل میشوند.
government consumer business
business b۲g b۲c b۲b
consumer c۲g c۲c c۲b
governmanet g۲g g۲c g۲b
۱- مدل B۲B
در مدل(B۲B)ارتباط بین دو یا چند سازمان، مؤسسه اقتصادی، تولید کنندگان مواد اولیه، تولیدکنندگان انواع مختلف کالای مصرفی، ارائهکنندگان انواع گوناگون خدمات و … موردنظر است، در واقع این مدل را به نوعی میتوان توسعه یافته مدل قدیمیتر
 EDI (Electronic Data Interchange) دانست. ۱مدل B)۲(B دربرگیرنده همان عملیاتی است که درEDI انجام می شد یعنی تبادل اطلاعات، داده ها، ثبت سفارش، خرید و فروش و … همچنان وجود دارد. اما در مدل جدید فرآیند ارتباطی بسیار باز و قابلانعطاف طراحی شده طوری که تولیدکنندگان مواد اولیه، تولیدکنندگان کالاهای مختلف و فروشندگان و توزیع کنندگان بتوانند به راحتی با یکدیگر ارتباط مستقیم داشته باشند. این به معنی کاهش واسطهها نیز هست. موضوعی که به نوبه خود باعث کاهش قیمتها میشود. عوامل ذکر شده باعث گردیده است که این مدل بهعنوان اصلیترین مدل تجارتالکترونیکی به حساب آید و طی مدت کوتاهی که از زمان پیدایش آن می گذرد درآمد قابل توجهی را نصیب صاحبان سرمایه سازد. براساس آمارهای موجود، بازرگانان و فعالان در این عرصه توانستهاند از درآمد ۴۳ میلیارد دلاری در سال ۹۸ به ۱۳۰۰ میلیارددلار در پایان سال ۲۰۰۴ برسند.
۲- مدلهای B۲C وC۲B
این دو مدل بیانکننده ارتباط متقابل بین تولیدکننده اصلی کالاهای گوناگون با استفادهکننده و خریداران نهایی این محصولات و خدمات می باشد. این روزها میتوان کالاهای مختلفی از مواد اولیه صنعتی گرفته تا اتومبیل، ماشینآلات صنعتی و کالاهای عمومی مانند مواد غذایی، محصولات فرهنگی، گل و گیاه و اقلام کادویی را به همراه طیف وسیعی از خدمات مثل رزرو هتل، بلیط هواپیما، قطار، اتوبوس، اجاره ماشین و … به صورت آنلاین خریداری کرد. در این دو مدل تولیدکنندگان میتوانند مصرفکنندگان نهایی محصولات خود را شناسایی کنند و محصولات خود را به صورت مستقیم به آنها عرضه کنند B۲C مصرفکنندگان نیز به نوبه خود میتوانند از بین تولیدکنندگان، آنکه شرایط مطلوبتر را دارا میباشد و از هر جهت مناسبتر است را انتخاب نمایند C۲B مدلهای B۲C و C۲B معمولاً دارای مزایایی چون خرید ارزانتر کالا نسبت به دنیای واقعی هستند. مزیت دیگر، امکان ارسال کالا به مکان درخواستی خرید است. فرق اصلی بین دو مدل B۲C وC۲B در نحوه خرید و شیوه ایجاد ارتباط بین مشتریان و تولیدکنندگان میباشد.در مدل B۲C خریداران اطلاعات کافی در مورد کالای مورد نیازشان، شرکت عرضهکننده آن و قیمت خود کالا) در دنیای حقیقی( را دارا میباشند و بیشتر بهعلت پایینتر بودن بهای محصول در اینترنت از این مدل برای خرید خود استفاده میکنند. اما در مدل C۲B اطلاعات مشتری عمدتاً به مشخصات کالای مورد نیازش محدود است و اطلاعات چندانی در مورد شرکتهای عرضهکننده آن یا قیمتهای احتمالی آن ندارد. در این حالت شرکتهای گوناگونی در اینترنت با توجه به شرایط مشتری به او پیشنهاد ارائه میکنند و مشتری از بین این پیشنهادها هر کدام را که برایش مناسبتر بود انتخاب میکند. به بیان دیگر، در B۲C مشتری به یک شرکت تولیدکننده یا فروشنده پیشنهاد خرید را ارائه میکند، اما در مدل C۲B این شرکتهای عرضه کننده هستند که به مشتری پیشنهاد فروش را ارائه میکنند.
۳- مدل C۲C
این شیوه در تجارت الکترونیک عمدتاً براساس مدلی بهوجود آمده است که پیر امیدیار طراح و صاحب سایت eBay و افراد مبتکری مثل او خلق کردهاند. در مدل C۲C فروشندگان اجناس این امکان را مییابند که در یک محیط گسترده اجناس خود را به خریداران نهایی ارائه کنند. پیر امیدیار میگوید ایده فروش کالا از طریق وب سایت در وحله اول برای فروش شیرینیهای پخته شده توسط همسرش برای توزیع در شهر لسآنجلس به ذهنش رسید. او در طرح اولیه سایت خودش از مدل B۲C استفاده کرده بود و به مرور زمان و توسعه این سایت مدل جدیدی را براساس حراج کالا و فروش اجناس دست دوم در دنیای حقیقی طراحی کرده است.امیدیار کوشید با توجه به طیف گسترده بازدیدکنندگان در اینترنت، بستری را فراهم کند که فروشندگان بتوانند کالای خود را به شیوه حراج اجناس )با شیوهای مشابه دنیای واقعی( به فروش برسانند. اما تفاوت اصلی این نوع از حراج تعداد بیشمار شرکتکنندگان و مخاطبان حراج است. امروزه به دلیل استقبال گستردهای که ازeBay بهعمل آمده است، این سایت بهعنوان سمبل C۲C شناخته میشود. سایت eBay توانسته است در سال ۲۰۰۲ میلادی مبلغ ۲۰ میلیارد دلار برای صاحبان خود درآمد ایجاد کند.

۴- مدلهای در ارتباط با دولت
مدلهای مرتبط با دولت را نیز میتوان به سه دسته تقسیم کرد. دسته اول شامل مدلهای G۲B وB۲G است. در این دو مدل سازمانها، نهادها و مراکز دولتی و وابسته به دولت درارتباط با مراکز اقتصادی، بنگاههای تجاری و شرکتهای تولیدکننده و ارائهکننده کالا و خدمات هستند. در این ساختار طرفین با مراجعه به یکدیگر و تعامل با هم از طریق شبکههای کامپیوتری امور بازرگانی میان خود را انجام میدهد. این امور شامل مواردی چون گرفتن انواع مجوزها از دولت و سازمانهای مربوطه، پرداخت وجه مورد درخواست دولت، گرفتن اطلاعات از نهاد دولتی و موارد دیگری است که همگی در این دو مدل خلاصه میشوند. مزیت اصلی این دو ساختار صرفهجویی در انجام عملیات گوناگون برای دولت و سازمانهای مربوطه و کاهش زمان انجام این امور و کاهش نیروهایی است که بیهوده صرف انجام کمبازده و یا بدون بازده در سازمانها میشود. دسته دوم شامل مدلهای G۲C و C۲G است. در این دو مدل ارتباط بین مردم و سازمانهای دولتی مطرح میباشد و رابطه میان دولت و مردم بیش از آنکه ماهیتی تجاری داشته باشد، حول و حوش خدماتی که دولت میتواند به مردم ارائه کند و یا تسهیل ارتباطات مالی مردم و دولت در زمینه امور مالیاتی و مشابه آن دور میزند. فعالیتهای این دو مدل شامل مواردی چون گرفتن انواع مدارک شناسایی، انجام عملیات بانکی و گرفتن اطلاعات از دولت است.دسته سوم نیز براساس مدل G۲G است که ارتباط و تقابل بین دو سازمان دولتی دو یا چند وزارتخانه را فراهم میسازد و مواردی چون ارتباط شهرداریها با پلیس، وزارت کشور، نهادهای نظامی و … را شامل میشود. در این مدل مبادلات میان دوسوی یک فرآیند الکترونیکی ممکن است شامل مبادلات بازرگانی باشد یا صرفاً به تبادل اطلاعات محدود باشد.
در قسمت قبل به مدلهای مختلف تجارت الکترونیک اشاره کردیم و از مدل B۲C به عنوان یکی از مدلهای اصلی این شیوه تجارت یاد کردیم. بخش مهمی از این مدل تجارت الکترونیک به ابزاری متکی است که کارت اعتباری نامیده میشود و ابزار الکترونیکی نقل و انتقال پول به شمار میرود. بسیاری از مردم مایلند بدانند این کارتها چه هستند و چگونه میتوان آنها را تهیه و مورد استفاده قرارداد. اگرچه در ایران هنوز یک نوع کارت اعتباری استاندارد که در سراسر کشور و در تمام بانکها معتبر باشد و قابلیت استفاده در شبکه اینترنت را (دست کم برای مبادلات داخلی) داشته باشد معرفی نشدهاست، ولی اغلب افراد آشنایی با این کارتها و امکان استفاده از آنها را مقدمه و پیشزمینهای برای ورود به دنیای خرید و فروش الکترونیکی میدانند. در این قسمت از مجموعه مقالات الفبای تجارت الکترونیک نگاهی مختصر به تاریخچه، ساختار و انواع کارت اعتباری خواهیم داشت. در مقالات بعدی شرح نحوه استفاده از این کارتها را در شبکه اینترنت به تفصیل توضیح خواهیم داد.
کارت اعتباری چیست؟
کارت اعتباری یک کارت پلاستیکی است که روی آن نام صاحب کارت و شماره آن به صورت برجسته وجود دارد و پشت کارت یک نوار مغناطیسی دیده میشود که درون خود برخی اطلاعات مهم مثل هویت و آدرس دارنده کارت را ذخیره کرده است. سیستمهای مالی کامپیوتری مانند دستگاههای خودپرداز ATM از این اطلاعات هنگام احراز هویت فرد به منظور برداشت پول استفاده میکنند. یک کارت اعتباری استاندارد شامل یک عدد ۱۶ رقمی نیز هست که حاوی اطلاعات مهمی درباره نوع کارت، بانک صادرکننده آن و اطلاعات دیگر است. این شماره برای دارنده هر کارت منحصر به فرد است. از این شماره برای شناسایی دارنده کارت هنگام انجام معاملات الکترونیکی روی اینترنت نیز استفاده میشود.
تاریخچه
آنطور که در دائرهالمعارفهای بریتانیکا و انکارتا آمده است، استفاده از این نوع کارت برای انجام نقل و انتقال پول ابتدا در دهه ۱۹۲۰ و در کشور آمریکا رواج یافت. در آن زمان برخی شرکتهای خصوصی مانند بعضی از هتلهای زنجیرهای و تعدادی از شرکتهای نفتی مشتریان خود را به استفاده از این کارتها برای سهولت در پرداخت تشویق میکردند. استفاده از این کارتها پس از جنگ جهانی دوم و خروج از رکود اقتصادی شدت گرفت.اولین کارت اعتباری از نوع امروزی آن، یعنی کارتی که بتوان با استفاده از آن در طیف وسیعی از فروشگاهها و کسبوکارها پول مبادله کرد، در۱۹۵۰ توسط Diners Club Inc معرفی شد و هنوز هم یکی از کارتهای اعتباری شناختهشده از این نوع به شمار میرود. در۱۹۵۸ نیز کارت اعتباری دیگری در همین رده توسط شرکتAmerican Express معرفی شد که در حال حاضر یکی از معروفترین نوع کارتهای اعتباری است. مشخصه اصلی این دسته از کارتها ایناست که شرکت صادرکننده کارت از دارنده آن یک مبلغ عضویت سالانه دریافت میکند و سپس به صورت ماهانه یا سالیانه و یا در دورههای زمانی دیگر برای او صورتحساب میفرستد و معادل مبلغ این صورت حساب از موجودی دارنده کارت نزد شرکت صادرکننده آن کسر میشود.مدتی بعد سیستم کارت اعتباری بانکی رواج یافت. در این سیستم که امروزه نیز مورد استفاده است، صادرکننده کارت در اصل یک بانک است و هریک از دارندگان کارت اعتباری نزد بانک یک حساب دارند. هنگامی که کالا یا خدماتی توسط دارنده کارت (مشتری)خریداری میشود، این پول بلافاصله به حساب فروشنده (که خود نزد بانک حسابی دارد) واریز میشود.بانک نیز به نوبه خود این هزینه را به صورت ماهانه و یا در دورههای زمانی معین دیگری به حساب مشتری منظور میکند و صورتحساب برایش صادر میکند و در صورتی که به میزان کافی در حساب مشتری پول نباشد، طی مهلت معینی از مشتری میخواهد که حساب خود را تکمیل کند. مشتری میتواند مبلغ مورد نظر را یکجا و یا با اقساطی که بهره به آن تعلق میگیرد، به بانک بپردازد.اولین سیستم بانکی از این نوع در سال ۱۹۵۹ و از سوی Bank of America در کالیفرنیا معرفی شد وBankAmericard نام داشت. این سیستم تنها در همان ایالت کار میکرد. اما بعدا در سال ۱۹۶۶ در ایالتهای دیگر نیز راهاندازی شد و صورت سراسری به خود گرفت. در سال ۱۹۷۶ این سیستم بانکی به VISA تغییر نام داد. ویزا امروزه یک کنسرسیوم بینالمللی است که سیستم بانکی اغلب کشورهای دنیا در آن مشارکت دارند.در همان سال ۱۹۶۶ اتحادیه کارت بین بانکی یا Interbank Card Association شکل گرفت و بعدا به MasterCard تغییر نام داد. ویژگی مسترکارت این بود که هیچ بانک خاصی در آن نقش محوری نداشت، بلکه هرکدام از بانکهایی که به صورت محلی اقدام به صدور کارت اعتباری برای مشتریان خود میکردند مایل بودند روشی برای متصل کردن سیستمهای مالی خود به یکدیگر پیدا کنند. چنین سیستمی میتوانست در میان مشتریان کوچک بانکها که مایل بودند از کارت خود برای کارهایی مثل خرید مایحتاج روزانه و یا خرید اتومبیل و مسکن استفاده کنند علاقهمندان زیادی داشته باشد.
چرا کارت اعتباری؟
ممکن است این سوال در ذهن کسانی که با این کارتها آشنایی ندارند بهوجود آید که اصولا فلسفه حضور این کارتها چیست و مزیت اصلی آنها کدام است. کارتهای اعتباری چنانکه از نامشان پیداست مقدار معینی اعتبار مالی در اختیار صاحب کارت قرارمیدهند. هنگامی که شما با حساب بانکی خودتان کار میکنید، سابقه مبادلات مالی شما نزد بانک محفوظ میماند. بانک با استناد به این سابقه میتواند تخمین بزند که اصولا میزان گردش مالی حساب شما در طول یک دوره زمانی خاص چقدر است. درواقع میانگین مانده حساب شما در هر دوره نشان دهنده حداقل میزان درآمد شما یا به تعبیر صحیحتر میزان توانایی مالی شما در هر دوره زمانی معین است. بانک یا هر موسسه مالی و اعتباری مشابه آن میتواند براساس آن مانده به شما اعتبار بدهد. اعتبار معمولا مقدار نقدینگی یا پولی است که برابر یا بیشتر از میزان مانده حساب شما است. مقداری که میتوانید در هریک از آن دورههای زمانی از موسسه یا بانک قرض بگیرید. فرض موسسه مالی مذکور ایناست که شما قادر خواهید بود در اولین فرصت این قرض را برگردانید. به این ترتیب انجام قطعی معاملات و مبادلات مالی شما با دیگران موکول به میزان نقدینگی واقعی در دست شما نخواهد بود بلکه به میزان اعتبار شما نزد موسسه مالی متکی خواهد بود.
انواع کارت اعتباری
کارتهای اعتباری را اساسا میتوان به دو دسته کارتهای بانکی و غیربانکی تقسیم کرد. کارتهای اعتباری بانکی مثل ویزا و مسترکارت از سیستم اعتباری بانکها استفاده میکنند. در حالی که کارتهای غیر بانکی را شرکتها و موسسات دولتی و خصوصی به مقاصد مختلفی عرضه میکنند. آمریکن اکسپرس و دینرکلاب نمونه کارتهای اعتباری غیر بانکی هستند. همچنین در برخی کشورها شرکتهای مخابرات و تلفن و یا شرکتهای توزیعکننده نفت، گاز و بنزین و نیز فروشگاههای زنجیرهای و باشگاههای تفریحی اقدام به صدور کارت اعتباری میکنند. دامنه کاربرد این کارتها بستگی به دامنه فعالیت شرکت مربوطه و یا اهداف مالی آنها دارد. در هرصورت فعالیت تمام این موسسات صادر کننده کارت باید زیر نظر نهاد مالی رسمی آن کشور و دارای مجوز فعالیت باشد.کارتهای بانکی نیز دارای تنوع زیادی هستند. کارتهای اعتباری تنها یک دسته از کارتهای بانکی هستند و خود به انواع مختلفی تقسیم میشوند. انواع فرعی کارتهای اعتباری بانکی معمولا بر اساس نحوه محاسبه بهره، سقف میزان اعتبار منتسب به کارت و حداقل موجودی دارنده حساب، نرخ حق اشتراک سالیانه و فاکتورهای مالی دیگر محاسبه میشود. بانکهای صادرکننده کارت و یا شرکتهای غیر بانکی معمولا علاقه دارند که انواع کارتهای خود را برحسب امتیازات متفاوتی که در اختیار صاحب آن قرار میدهد به گروههایی با نام طلایی، نقرهای و از این قبیل تقسیم کنند.یک دسته دیگر از کارتهای بانکی مشابه آنچه که این روزها در کشور ما رایج است تنها به ارائه خدمات بانکی محدود از طریق باجههای خودپرداز اختصاص دارند و فاقد برخی از ویژگیهای مهم یک کارت اعتباری استاندارد هستند. دسته دیگری از کارتهای اعتباری بانکی نیز وجود دارند که در بسیاری از کشورهای دنیا که سیستمهای بینالمللی مانند ویزا و مسترکارت در آن ها به رسمیت پذیرفته شده، بهکارگرفته میشوند. این کارتها معمولا نام یک سازمان و یا شرکت را برخود دارند. سازمان یا شرکت مذکور لزوما یک موسسه یا نهاد مالی نیست بلکه ممکن است به قصد ارائه خدمات مالی به گروهی از اعضای وابسته به خود پدید آمده باشد. مثلا برخی از فروشگاههای اینترنتی مثل آمازون یا Barnes ِ Nobel یا حتی پورتال یاهو خدمات مالی از این دست را به اعضای خود ارائه میکنند. مشترکین یک ISP، اعضای یک باشگاه و یا مشتریان یک فروشگاه ممکن است این شانس را داشته باشند که با تهیه یک کارت اعتباری از این نوع، ضمن بهرهمندی از مزایای عمومی یک کارت اعتباری بانکی، از خدمات ویژه شرکت یا سازمان مذکور نیز استفاده کنند.مدل های مختلفی برای تعامل میان این سازمانها از یک سو و بانکهای صادر کننده کارتهای بانکی و نیز کنسرسیومهای ویزا و مسترکارت وجود دارد. گاهی این سازمانها مستقیما با ویزا یا مسترکارت وارد معامله میشوند و خود یک واحد اعتباری مالی راهاندازی میکنند. گاهی نیز با یک بانک معتبر طرف قرارداد با هریک از این کنسرسیومهای بینالمللی وارد مذاکره میشوند. شکل اخیر رایجتر است زیرا معمولا بانکهای محلی شناخت بهتری از سابقه مالی نهادهای محلی دارند. همچنین سازمان یا شرکت واسطه ممکن است بسته به نوع تعامل مالی خود با بانک صادر کننده اصلی کارت یا خود کنسرسیوم بینالمللی ویزا و مسترکارت، درصد اندکی از بهای هر معامله را )به عنوان پورسانت( دریافت کند. به هرحال کاربران میتوانند با تهیه کارتهایی از این نوع بدون مراجعه مستقیم به یک بانک معتبر و با واسطه یک شرکت تجاری به شبکه مالی مسترکارت یا ویزا بپیوندند.
یک دسته مهم دیگر نیز از کارتهای بانکی هستند که البته اعتباری نیستند ولی بیشتر قابلیتهای آن مشابه کارت اعتباری است. به این کارتها اصطلاحاً Debit Card یا کارت بدهی میگویند. برخلاف کارت اعتباری که به دارنده آن اجازه خرج کردن بیشتر از موجودی مانده در حساب میدهد، این کارتها فقط به اندازه موجودی مانده در حساب مرتبط با آنها اعتبار دارند و پس از به پایان رسیدن اعتبار یا باید مجددا شارژ شوند و یا از درجه اعتبار ساقط میشوند.میزان حداقل و حداکثر موجودی در حساب این کارتها نیز محدود است. مثلاً اگر سقف موجودی یک کارت بدهی ۱۰۰۰ دلار باشد به معنی آن است که دارنده آن نمیتواند بهای یک کالای ۱۱۰۰ دلاری را یکجا بپردازد. همچنین اگر کف موجودی یک کارت ۱۰۰ دلار باشد به معنی آن است که صاحب آن اگر در کارت خود ۱۱۰ دلار داشته باشد تنها قادر است ۱۰ دلار آن را واقعا هزینه کند و مابقی نزد بانک سپرده خواهدبود. همچنین بسیاری از کارتهای بدهی فاقد قابلیت استفاده در دستگاههای خودپرداز(ATM) هستند.
سیستم شمارهگذاری
اگرچه سیستم کارت اعتباری به عنوان یک مدل اقتصادی در مبادلات مالی در تمام دنیا مورد استفاده قرار میگیرد اما این به معنای آن نیست که شرکتهای صادرکننده این کارتها همگی از سیستم و روش واحدی برای ذخیره اطلاعات و شمارهگذاری کارتها استفاده میکنند. اما امروزه تمام کارتهای اعتباری استاندارد و مشهور بینالمللی از سیستم شمارهگذاری ANSI Standard X۴.۱۳-۱۹۸۳ برای این منظور استفاده میکنند. در این سیستم از یک عدد ۱۶ رقمی استفاده میشود. این عدد برای سهولت هنگام خواندن یا به خاطر سپردن به صورت چهار مجموعه چهار رقمی نوشته میشود اما این تقسیمبندی چهارتایی هیچ ارزش و معنای خاصی ندارد.مثلاً شمارهگذاری یک کارت استاندارد مانند مسترکارت یا ویزا به این صورت انجام میشود :از سمت چپ، اولین رقم مشخص کننده سیستم کارت اعتباری است. عدد ۳ مشخص کننده یک کارت از خانواده کارتهای باشگاههای تفریحی و سیروسفر است. مثلا ۳۷ به معنی American Express و ۳۸ به معنی Diners Club است. عدد ۴ برای Visa ، عدد ۵ برای MasterCard وعدد ۶ برای Discover Card استفاده میشود.در مورد MasterCard رقم دوم تعداد ارقام بعدی که باید به عنوان شماره شناسایی بانک تفسیر شود را مشخص میکند. مثلا عدد یک به معنی ایناست که رقم سوم شماره بانک است یا عدد ۲ یعنی رقمهای سوم و چهارم شماره بانک است. ارقامی که پس از شماره بانک میآیند، حداکثر تا رقم پانزدهم مشخصکننده شماره حساب دارنده کارت است و رقم شانزدهم یک رقم کنترلی (Check Digit) میباشد.در مورد Visa ارقام دوم تا ششم شماره بانک و ارقام هفتم تا دوازدم یا هفتم تا پانزدهم شماره حساب و ارقام سیزدهم یا شانزدهم رقم کنترلی هستند.اطلاعات این نوار بر روی سه تراک که عرض هرکدام به اندازه یک دهم اینچ است ذخیره میشود. تراکهای اول و سوم میتوانند ۲۱۰ بیت بر اینچ (bpi) و تراک دوم میتواند ۷۵ بیت بر اینچ ذخیره کند. جزئیات نحوه ذخیرهسازی اطلاعات روی این تراکها در استاندارد ISO/IEC۷۸۱۱ آمده است.متناظر با هر کارت اعتباری بانکی مشخصات مهمی از دارنده کارت نزد بانک صادرکننده کارت ثبت میشود. این اطلاعات حداقل شامل نام ونام خانوادگی دقیق دارنده کارت، آدرس صحیح وی و شهر و کشور محل سکونت است. علاوه بر اطلاعات فوق، تاریخ انقضای اعتبار کارت نیز ثبت میشود. به طور معمول، پیش از سررسیدن تاریخ انقضای کارت، صادرکننده آن با صاحب کارت تماس میگیرد و او را برای جایگزین کردن کارت فعلی با کارت جدید تشویق میکند. کارت جدید ممکن است دارای شماره متفاوتی باشد یا از همان شماره قبلی برای مدت معین دیگری مجدداً استفاده شود.
استفاده از کارت اعتباری
اطلاعاتی که همراه هر کارت اعتباری بانکی بینالمللی ثبت میشود توسط کنسرسیوم مربوطه، بانک اصلی صادرکننده، واسطه احتمالی صدور کارت، و نیز خود دارنده آن قابل دسترسی است. اما هنگامی که یک معامله الکترونیکی از این طریق صورت میگیرد، فروشنده کالا یا خدمات تنها به اطلاعات ناچیزی از این مجموعه دسترسی دارد که آن نیز فقط برای انجام الکترونیکی معامله مورد نیاز است و در سیستمهای امن و استاندارد شبکه مبادلات الکترونیکی پول هرگز مشخصات کامل دارنده کارت در اختیار فروشنده قرار نمیگیرد.اگر یک کارت اعتباری یا بدهی از نوع ویزا و مسترکارت توسط یک بانک معتبر صادر شود، به احتمال زیاد دارنده آن کارت خواهد توانست از طریق شبکه اینترنت و با مراجعه به سایت بانک مربوطه، به حساب مرتبط با کارتش دسترسی پیدا کند و علاوه بر اطلاعات هویت و آدرس خود، سابقه گردش مالی حسابش را ببیند و از دیگر خدمات آنلاین بانک مذکور استفاده کند.همچنین صاحب کارت میتواند با مراجعه به یکی از هزاران سایت فروشنده آنلاین کالا و خدمات در اینترنت، کالایی سفارش دهد. هنگام ثبت سفارش خرید، همان اطلاعاتی که در کارت اعتباری درج شده است از خریدار تقاضا میشود. اگر سایت مذکور قبلاً یک گواهی معتبر(Certificate) از یکی از شرکتهای صادر کننده گواهی دیجیتالی دریافت کرده باشد، به معنی آن است که این اطلاعات مستقیماً و از طریق یک پروتکل امن برای بانک صادرکننده کارت ارسال و صحت اطلاعات ارسالشده و میزان موجود حساب کارت کنترل و نتیجه آن به سایت فروشنده اطلاع داده میشود. هنگام ثبت سفارش دو آدرس توسط فروشنده از خریدار تقاضا میشود. اگر خریدار هنگام ثبت سفارش قصد داشته باشد کالا را به آدرس دیگری به غیر از آدرس ثبت شده در کارت اعتباری خود بفرستد (اصطلاحا اگر آدرس Billing یا صورت حساب متفاوت از آدرس Shipping یا ارسال کالای خریداری شده باشد( آدرس دومی نیز ضروری است در غیراینصورت کالا به آدرس پیشفرض در کارت اعتباری ارسال میگردد. توجه به این نکته ضروری است، که برخی از سایتهای اینترنتی برای خریداران خود یک پروفایل ایجاد میکنند و نام خریدار، آدرس ثبت شده در کارت اعتباری و شماره ۱۶رقمی کارت را به همراه نوع آن )مثلا مسترکارت( روی بانک اطلاعاتی خود ثبت میکنند تا خریدار در مراجعه بعدی نیازمند پرکردن مجدد این مشخصات )هنگام ثبت سفارش( نباشد. در این صورت باید خریدار اطمینان حاصل کند که اطلاعات کارت اعتباری او از سوی سایت فروشنده مورد سوء استفاده قرار نخواهد گرفت.
برخی اصطلاحات مهم مرتبط با کارت اعتباری
در مقالات آینده به تفصیل نحوه استفاده از کارتهای اعتباری بینالمللی و مکانیزم گردش الکترونیکی پول در شبکه اینترنت را توضیح خواهیم داد. اما قبل از اینکه بخواهید از این کارتها استفاده کنید و احتمالا کالایی را به صورت الکترونیکی بخرید، بد نیست با بعضی از اصطلاحات رایج بینالمللی در این زمینه آشنا شوید.
Annual Fee : حق عضویت سالانه که برخی شرکتها هنگام صدور کارت یا تمدید عضویت دریافت میکنند. این روزها بسیاری از صادرکنندگان کارت شعار <بدون حق عضویت سالانه> را تبلیغ میکنند و احتمال آنهایی هم که اکنون این مبالغ را دریافت میکنند در آینده از آن چشم پوشی خواهند کرد تا مشتریان خود را حفظ کنند.
Finance Charge : شارژ مالی. عبارت است از پولی که شما بابت استفاده از کارتاعتباری میپردازید. به زبان ساده، این همان پولی است که شما هنگام خریدن کالا و خدمات از حساب خود خارج میکنید. این مقدار علاوه بر هزینههای مربوط به بهره ممکن است شامل کارمزدهای دیگری مانند cacheadvance fees نیز باشد. کارمزد اخیر هنگامی از دارنده کارت اخذ میشود که شما بیش از موجودی مانده در حساب خود هزینه کنید.
Interest Rate : نرخ سود. شیوههای مختلفی برای محاسبه نرخ سود وجود دارد. اغلب کارتهای اعتباری از شیوههای مختلف محاسبه APR استفاده میکنند. اما کارتهای بدهی ممکن است از شیوههای دیگری مثل کسر مقدار ناچیز و ثابتی از پول به ازای هر بار خرید استفاده کنند.
(Annual Percentage Rate )APR : درصدی از میزان شارژ مالی شما در طول یک سال. این عدد به زبان ساده همان سود سالانهای است که بابت ارائه خدمات الکترونیکی از شما کسر میشود.
Fixed Rate : اگر APR بر مبنای نرخ سود ثابت سالانه محاسبه شود به آن نرخ ثابت میگویند.
Variable Rate : اگر نرخ سود سالانه متغیر و وابسته به دیگر انواع نرخ بهره بانکی باشد، به آن نرخ شناور یا متغیر میگویند. این نرخ معمولا از مجموع دو عدد دیگر یعنی نرخ پایهای بهره )که قابل تغییر توسط مدیریت امور بانکی کشور است( و درصدی از همین عدد که توسط موسسه مالی مربوطه تعیین میشود بهدست میآید.