آسيب شناسي هويت دانشجويي

دکتر سید حسین سید موسوی، استاد دانشگاه و مدیر فرهنگی دانشگاه فردوسی مشهد، با اشاره به اینکه هویت جوانان دانشجو، یک هویت دانشجویی است؛ یعنی ممکن است با آنچه عامه مردم می پسندند متفاوت باشد، می گوید: می توان گفت که دانشجو یک هویت جدید دارد، ولی ما پس از مقایسه هویت او با عامه مردم تصور می کنیم که وی دچار بی هویتی شده است، در حالی که من شخصاً معتقدم، هیچ دانشجویی بدون هویت نیست. البته، ممکن است با ورود به فضای جدید دانشگاه بسیاری از معیارهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی او تغییر کرده و اطلاعات جدیدی درباره نظراتی مخالف با آنچه تاکنون به آنها اعتقاد داشته کسب کند و حتی ممکن است گاهی این عوامل او را در ارزشهایش متزلزل کند. وی می افزاید: بعضی از دانشجویان برای اینکه در جامعه به عنوان یک دانشجو هویتی مستقل کسب کنند، در ظاهر و رفتار خود تغییراتی ایجاد می کنند.
به عنوان مثال، به زعم خود کارهایی روشنفکر مآبانه انجام می دهند.
وی اضافه می کند: این اعمال که بخشی از آنها نیز ممکن است صحیح باشد، شاید از زاویه دید افراد جامعه نشانه بی هویتی باشد، اما بیشتر این مسایل موقتی است و نمی توان آنها را نشانه بی هویتی این قبیل از دانشجویان دانست.
مدیر فرهنگی دانشگاه فردوسی مشهد در پاسخ به این سؤال که دلیل ناامیدی و کم شدن انگیزه که در بسیاری از دانشجویان وجود دارد، چیست؟ اظهار می دارد: من این مسأله را انکار نمی کنم، ولی این ناامیدی به محیط دانشگاه ارتباطی ندارد بلکه به فرهنگ غلطی بر می گردد که متأسفانه در جامعه ما جا افتاده است. منظورم توقع بی جای افراد از دانشگاه است که این محل را با مرکز کارآفرینی اشتباه گرفته اند و توقع دارند دانشجو بلافاصله پس از فارغ التحصیل شدن از دانشگاه صاحب شغل شود، در حالی که دانشگاه فقط نیروهای متخصص را تربیت می کند و کارآفرینی به خود فرد و جامعه بستگی دارد.
وی می افزاید: از آنجا که بسیاری از جوانان نمی توانند پس از فارغ التحصیلی از دانشگاه شغل مناسبی بیابند، نسبت به تحصیل بی انگیزه می شوند.
دکتر سید موسوی با بیان اینکه نمی توان جوانان را مجبور به انجام کاری کرد، می گوید: ما تصمیم گرفته ایم به زودی در محیط دانشگاه طرحی را پیاده کنیم به این نحو که رابطه صمیمانه ای بین استادان و دانشجویان ایجاد نماییم و امیدواریم که ببیشتر مشکلات فرهنگی دانشجویان با راهنمایی های دلسوزانه استادان مجرب دانشگاه برطرف شود.

دکتر سید مهدی قمصری، معاون فرهنگی دانشگاه تهران نیز با بیان اینکه دانشگاه محل تربیت بخش مهمی از نیروی انسانی متخصص جامعه است و از این رو توجه به وضعیت فرهنگی دانشگاه اهمیت بالایی دارد، اظهار می دارد: من با این نظر که دانشجویان ما دچار بحران هویت شده اند موافق نیستم، زیرا اکثر دانشجویان دانشگاههای ما به اعتقادات و ارزشهای ملی و مذهبی خود پایبندند و این مسأله را در عرصه های مختلف ثابت کرده اند. البته نباید انکار کرد که تعداد اندکی از دانشجویان ما در اجزای هویتی خود دچار گسست و شکاف شده اند که این مسأله نیز به مسایل تربیتی و پایه اعتقادی آنها در مراحل قبلی تکامل اجتماعی (یعنی خانواده و مدرسه) بر می گردد. وی اضافه می کند: اگر دانشجویان در محیطی که غنای فرهنگی کافی نداشته، رشد کرده باشند؛ بویژه افرادی که برای ادامه تحصیل از شهرهای کوچک به دانشگاههایی در شهرهای بزرگ نقل مکان می کنند، ممکن است با قرار گرفتن در محیط باز دانشگاه، در سلایق خود بویژه از نظر ظاهری تغییراتی ایجاد کنند که این مسأله به پیشینه اعتقادی آنها بر می گردد. دکتر قمصری ادامه می دهد: اگر می خواهیم دانشجویان ما دچار بحران هویت نشوند، باید از خانواده و مدرسه شروع کنیم. البته سالم سازی محیط دانشگاه نیز تا حد زیادی می تواند به کاهش آسیبهای فرهنگی کمک کند. وی ایجاد همسویی و همگرایی بین نهادهای فرهنگی دانشگاه را در این امر مهم مؤثر دانسته و می افزاید: خوشبختانه ما نشستهایی را در سطح مدیریت دانشگاه تهران در این زمینه آغاز کرده ایم و تصمیم داریم با برنامه ریزیهای اصولی و به روز، آسیبهای فرهنگی دانشجویان را به حداقل برسانیم.

بحران هویت یا ناکامی اجتماعی؟
از دیدگاه جامعه شناسی، بحران هویت در برگیرنده متغیرها و عوامل خاصی است.

دکتر امیلیا نرسیسیان، جامعه شناس و عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، در این زمینه می گوید: از نظر جامعه شناسی هویت یک فرد ترکیبی از هویتهای مختلف است. مثلاً هویت یک فرد به عنوان فردی ایرانی ممکن است تحت تأثیر هویتهای بومی، قومی و فرهنگی قرار بگیرد. بنابراین، اعتقاد به اینکه هویت پدیده منسجمی است که همه باید مطابق آن رفتار کنند، اشتباه است. وی اضافه می کند: هویت دانشجویی هم همین طور است. به عنوان مثال، با توجه به اینکه یک دانشجو متعلق به کدام شهر یا روستا باشد و یا از چه دین و مذهبی پیروی کند و در چه خانواده و محیطی تربیت شده باشد، نوع رفتار و گرایشهایش تغییر می کند. بنابراین، هر کس برای خودش هویتی دارد و هیچ فردی بدون هویت نیست.
این استاد دانشگاه می افزاید: به اعتقاد من، برخی از آسیبهای اجتماعی که ما از آنها به بی هویتی تعبیر می کنیم، نمی تواند ریشه در هویت افراد داشته باشد؛ بلکه ممکن است ریشه در ناکامی های اجتماعی داشته باشد. وی در توضیح این مطلب می افزاید: مشکلی که دانشجویان ما با آن دست به گریبانند، به هویت ربطی ندارد؛ بلکه بیشتر به بحران الگوها و نبود بسترهای مناسب فرهنگی بر می گردد. به عبارت دیگر، مهمترین دلیل بحران موجود در قشر دانشجو، عدم زیرساختهای فرهنگی و اجتماعی برای آینده جوانان و معرفی نکردن الگوهای مناسب رفتاری به آنان است.
به اعتقاد دکتر نرسیسیان، نسل جوان دانشجو باید جدی تر گرفته شوند زیرا اگر در این زمینه برنامه ریزی منسجم و اصولی صورت نگیرد، نسل دانشجوی ما نخواهد توانست به فعالیتهای مفید فرهنگی و اجتماعی بپردازد و از این جهت در آینده با مشکل مواجه خواهیم شد.

دکتر اسلامی، جامعه شناس و استاد دانشگاه، نیز با بحث بی هویتی جوانان دانشجو مخالف است.
وی با بیان اینکه دانشگاه از اجتماع جدا نیست، می گوید: به نظر من مسایلی را که ما از آنها تعبیر به بی هویتی می کنیم، نمی توان بی هویتی محسوب نمود بلکه باید آن را نوعی خرده فرهنگ دانست. وی می افزاید: البته بی توجهی به ارزشها را می توان نوعی آسیب تلقی کرد، بدین معنا که گروهی از دانشجویان نتوانسته اند در زمینه ارزشها به عناصر هویتی خود انسجام داده و آن را به عنوان معیاری برای احراز هویت در لایه های درونی شخصیت خود جا بیندازند.
این جامعه شناس ادامه می دهد: معمولاً یک دانشجو پس از ورود به دانشگاه با هنجارهای تازه ای روبرو می شود که می توان آن را نوعی از اجتماعی شدن ثانویه محسوب نمود که این اجتماعی شدن توسط دانشگاه و نهادهای دانشجویی شکل می گیرد و به نظر من، ضوابط و اصول حاکم بر این فرایند، چندان مناسب نیست. به خاطر همین، برخی از دانشجویان دچار تضاد فرهنگی می شوند. از سوی دیگر، برنامه مناسبی در سطح دانشگاهها انجام نگرفته و بی برنامگی ها و جزیره ای عمل کردن مدیران دانشگاهها یکی دیگر از عوامل آسیب زاست. البته شاید این مسأله به عدم شناخت مسؤولان دانشگاه از آسیبهای نسل جوان برگردد.
دکتر اسلامی معتقد است، اگر عناصر فرهنگی ایرانی و هویت اصیل دانشجویی را در فرایند اجتماعی شدن جوانان به خوبی برایشان ترسیم کنیم و به آنها نشان دهیم که دانشجوی ایده آل کیست و چه ویژگیهایی دارد، می توانیم به هویت آنها سر و سامان منطقی و معقول بدهیم. لازم به ذکر است، اخیراً مقام معظم رهبری بحثی را تحت عنوان “مهندسی فرهنگی” مطرح کردند که یکی از ابعاد این طرح، برنامه ریزی و طراحی معقول و مناسب برای آسیب زدایی از سطح دانشگاه ها را در بر می گیرد.

خلأ فرهنگی، مهمترین آسیب
اما روان شناسان درباره بحران هویت در قشر دانشجو چه نظری دارند؟
دکتر باقر غباری، روان شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، در این زمینه اظهار می دارد: عصر جدید، عصر گسترش ارتباطات است. در نتیجه، نسل جوان ما که هویتش در حال شکل گرفتن است، از طریق رسانه های گروهی، ماهواره و اینترنت با فرهنگهای مختلفی آشنا می شود و چون نمی تواند این اطلاعات جدید را با هویت و برداشتی که از قبل داشته تطبیق دهد، دچار بحران هویت می شود.
چنین جوانی تعریف مشخصی از خودش ندارد و نمی داند که کیست، چه کسی باید بشود و در شرایط بحرانی چطور تصمیم بگیرد و … به عبارت دیگر، دچار اغتشاش و چندگانگی هویت و آسیبهایی مانند کمی اعتماد به نفس، خمودی، پوچی و افسردگی می شود و چون این مسایل در ناخودآگاه فرد روی می دهد، خودش هم دقیقاً نمی داند که هویتش دچار اغتشاش شده است؛ ولی با توجه به رفتارهایش می توان به پوچی و اضطراب حاکم بر درونش پی برد.
وی می افزاید: از سوی دیگر، هیچ نهادی به جوانی که بر اثر ورود ارزشهای وارداتی و برخورد ناسالم با این ارزشها دچار اغتشاش هویت شده ارزشهای قبلی و هویت اصلی اش را گوشزد نکرده است.
دکتر غباری در ادامه می گوید: مرحله سنی ورود جوانان به دانشگاه، دورانی از رشد هویت انسان است که می توان آن را دوران برزخ نامید، زیرا جوان پس از اتمام دوران کودکی و نوجوانی که بیشتر رفتارهایش تقلیدی است، وارد مرحله استقلال می شود که برایش کمی دشوار است و چون می خواهد از یک لایه فکری وارد لایه فکری دیگر شود، در این شرایط، قرار گرفتن در برابر فرهنگ بیگانه بر کلافگی و سردرگمی او می افزاید. البته، هجوم فرهنگ بیگانه منحصر به تصاویر جلف و فیلمهای مستهجن نیست، اینها به جای خود مؤثرند، اما مهمتر از این مسایل، خلأیی است که این فرهنگ در ذهن جوانان ما ایجاد می کند، زیرا همان طور که قبلاً هم گفتم، پشتوانه فرهنگ ایرانی – اسلامی در ادبیات، هنر، اسطوره ها و به طور کلی در تمام پشتوانه ملی است که همراه با فرهنگ غنی اسلام در کتابهای گرانقدری مانند قرآن کریم، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و … نمود پیدا کرده است، در لابلای عروق و مویرگهای تمام جوانان ما وجود دارد؛ ولی چون به نحو مناسبی به جوانان ما تزریق نمی شود، دچار خلأ فرهنگی می شوند. در نتیجه، فرهنگ بیگانه راحت تر می تواند به روح آنها رخنه کند؛ دقیقاً مثل انسانی که به دلیل ضعف جسمانی توانایی مقاومت در برابر میکروبهای مختلف را ندارد و به محض اینکه در فضای آلوده قرار می گیرد بیمار می شود. تب و تاب روانی هم، بیشتر مواقع چنین ریشه هایی دارد.
این روان شناس، در پاسخ به این سؤال که نقش دانشگاه در ایجاد آسیبهای هویتی چیست، اظهار می دارد: یکی از مشکلات دانشجویان ما این است که متأسفانه ۹۹ درصد مسایلی را که در دانشگاه می آموزند، تئوریها و تحقیقات و نظریه های دانشمندان غربی است و این امر آسیبهای فراوانی را به هویت دانشجویان وارد می کند.
اولین آسیب این است که تئوریهای روانکاوی، شناختی و رفتارگرایی غربی ها در آب و گل فرهنگ غرب شکل گرفته است. جان دیویی، نظریه ای را در غرب آورد که بر مبنای نظریه او بسیاری از مبانی نظریه های رفتارگرایی مثل نظریه شوپنهاور و کانت شکل گرفت.
ما هم عملاً به سراغ تحقیقات آنها می رویم و از آن جا که این تحقیقات با فرهنگ ما سازگار نیست و در واقع استنشاق علمی از فرهنگ غرب است، به دانشجویان ما ابزارها و مقیاسهایی را معرفی می کند که نه تنها وطنی و بومی نیستند، بلکه با مبانی نظری ما در تضادند و این مسأله دانشجوی ایرانی را بتدریج گرفتار از خود بیگانگی فرهنگی می کند. از سوی دیگر، وقتی دانشجویان ما در کتابهایشان نتایج تحقیقات دانشمندان غربی را مشاهده کرده و کمتر به نام یک ایرانی بر می خورند، به طور ناخودآگاه این ذهنیت به آنها القا می شود که افراد غربی از توانایی بیشتری برخوردارند در نتیجه اعتماد به نفسشان کاهش می یابد.
وی اضافه می کند: مشکل دیگر این است که دانشجوی ما هنوز با گنجینه غنی فرهنگی خود آشنا نیست و این نوعی از بحران هویت است. من می خواهم سیستم دانشگاهها را در این امر دخیل بدانم، زیرا خود مسؤولان و استادان دانشگاهها هم با ارزشهای ملی و اسلامی خود آشنا نیستند.
پس ما باید سیستم آموزش عالی را متحول کنیم و در واقع به غنای فرهنگی خود برگشته و آنها را تقویت نماییم. من معتقدم که فرهنگ شرق بویژه فرهنگ ایرانی غنای عجیبی دارد، به طوری که حتی نیچه غربی از فرهنگ شرق الهام گرفته و گوته نیز می نویسد: “من از حافظ شرقی الهام گرفته و مدیون او هستم.” حتی یونگ شاگرد فروید در کتابش آیاتی از قرآن کریم را آورده و از لابلای آیات قرآن، مباحث روان شناسی را بیرون کشیده است. ولی در جامعه ما به این گنجینه گرانبها توجهی نمی شود. ما تمدن ارزشمندی داریم که با آبشخور وحی و احادیث پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) آبیاری شده و به اندازه ای در آنها مفاهیم دقیق انسانی، روان شناختی و جامعه شناسی نهفته که می تواند به عنوان منبعی قدرتمند مورد استفاده قرار گیرد. علاوه بر آن، از متون عرفانی برخورداریم که کار ما را بسیار ساده کرده است که از جمله آنها می توان به مبانی عرفانی محی الدین عربی، غزالی، فلسفه متعالی ملاصدرا و ملامحسن فیض کاشانی اشاره کرد.
وی اضافه می کند: متأسفانه استادان و دانشجویان ما دچار تنبلی فکری شده اند و می خواهند غذای آماده شده غرب را که به وسیله دانشمندان غربی سازمان یافته است مصرف کنند، در حالی که می توانند از فرهنگ غنی خودمان بهره گرفته و باور کنند که می توان از این کتابها، مبانی و تئوریهای لازم را استخراج کرد.
دکتر غباری همچنین نقش والدین و رسانه های جمعی را در آگاه کردن نسل جوان و آشنا ساختن آنها با هویت خویش، بسیار مهم می داند.

دین و هویت جوانان
ارتباط دین و هویت را نمی توان انکار کرد، به طوری که دین اسلام بر شکوفاسازی و ارجحیت گذاری هویت فطری، معنوی و اخلاقی اصرار ورزیده و این توصیه را برای بشر به ارمغان آورده که متعالی ترین عنصر هویت و شخصیت در انسان، سرشت معنوی اوست که باید آن را در مقایسه با سایر اجزای هویت درصدر نشاند. علاوه بر این، دین اسلام درباره دیگر اجزا و عناصر هویت فرهنگهای دیگر موضع تأیید و پذیرش دارد؛ اما بر تنظیم، متعادل سازی و اصلاح این عناصر تأکید می ورزد.
شایان ذکر است، حجم گسترده ای از فضای مباحث مربوط به هویت جوانان بویژه قشر دانشجو، درباره دین گریزی این قشر است. به بیان دیگر، گروهی از تحلیلگران معتقدند جوانان دانشجو به دلیل بی توجهی به ارزشهای دینی بی هویت شده اند، اما دکتر غلامعلی افروز، روانشناس و استاد دانشگاه تهران، چنین اعتقادی ندارد. وی می گوید: چنین ادعاهایی را در قالب مقالات مختلف در مجامع آکادمیک و حتی در لابلای نشریات تخصصی و غیر تخصصی مشاهده کرده ام. افرادی که در آتش این مباحث می دمند، دانش آموختگان دانشگاههای ما را نه مجموعه بریده از دین بلکه در یک کلام دین گریز خطاب می کنند. وی با بیان اینکه واژه دین گریزی اصولاً از نظر عقلانی و منطقی واژه درستی نیست و بسیاری از کسانی که بر طبل این واژه نادرست می کوبند، ناخواسته به یک بحث انحرافی دامن می زنند که نتیجه ای در پی نخواهد داشت، اظهار می دارد این ادعا از آن رو اشتباه است که داعیه دارانش گمان می کنند دین، تنها به مجموعه هایی از رفتارهای ظاهری خلاصه می شود؛ در حالی که ظاهر افراد تنها بیانگر ظاهر افراد است نه میزانی دقیق برای سنجش دینداری شان، به عبارت بهتر، آن چیزی که نسل جوان ما، دانشجوی ما و حتی سایر اقشار مردم از آن گریزانند فطرتاً هرگز نمی تواند دین باشد. دین و آیین آن قدر حلاوت دارد که آدمی درست یا نادرست دوست دارد، هر کاری که می کند زیر پرچم دستورات خدا باشد.
وی می افزاید: مباحث مربوط به دانشجویان و دانشگاهها همگی معلول علتهایی است که باید در مقاطع پایین تر به جست و جویش شتافت و سیاست گذاریهای کلان فرهنگی ما متأسفانه به گونه ای نیست که تربیت کننده معلمانی کارآزموده و الگو برای فرزندان این مرز و بوم باشد. نکته دیگری که از آن غفلت شده این است که ما بیشتر روی احساسات مذهبی کار کرده ایم تا شناخت مذهبی. ما زمانی شاهد تبلور رفتار مذهبی مطلوب هستیم که رفتارهای مذهبی بر پایه باورهای عمیق، دقیق، عاطفی و منطقی بروز پیدا کند. دکتر افروز اضافه می کند: برآیند احساس مذهبی و شناخت مذهبی، باور مذهبی را شکل می دهد و ما تا زمانی که در زمینه معرفت و شناخت کم کاری کنیم، نباید توقع داشته باشیم که نسل جوانمان از حیث باورهای مذهبی در حد مطلوب باشند، اما این دغدغه ها در کجا به چالش مبدل می شوند؟ ما برای درمانش نباید فقط چشم به این محیط بدوزیم. به اعتقاد بنده، تحت تأثیر مجموعه عواملی که به آنها اشاره کردم، شاهد جوانانی هستیم که به تعارض روانی دچارند و این تعارض جوانان را نسبت به باورهای مذهبی بی تفاوت کرده و آنها را به تجدیدنظر در باورها وا می دارد و در منظری دیگر در برابر رفتارهای مذهبی بزرگترها و مسؤولان موضع می گیرند. این موضعگیری را نباید به حساب جبهه گرفتن علیه اصل دین گذاشت، زیرا دین را به نحو اصولی به جوانان نشناسانده ایم؛ پس اگر ما گاهی در رفتار دانشجویانمان، ظاهر مذهبی را نمی بینیم نباید آن را حمل بر دین گریزی این گروه از جامعه نمود.