زبان ایران

مقدمه
معمول ترین  و ساده ترین  تعریفی که از زبان  ارائه می شود  این است  که زبان  وسیله برقراری  ارتباط  در جوامع بشری است . از هیمن  تعریف ساده می توان  دریافت  که زبان  امری اجتماعی  است .
از آنجا  که جوامع  بشری  پیوسته  در حال تغییر و تحول  اند ، نهادهای اجتماعی هم که  باید متناسب با نیازهای  اجتماع باشند ، هیچ گاه ثابت  و یکسان  نمی مانند و همواره  برای هماهنگی با جامعه  و نیازهای  آن متحول می شوند .
بدین  ترتیب زبان  که مهمترین  وسیله  و ابزار پیام  رسانی و برقراری  ارتباط  و انتقال  مفاهیم  ذهنی در جوامع بشری  است امری ثابت  نبوده  همواره  به تبع جامعه تحول می یابد.
برای بررسی تحولات  جوامع بشری  و پی بردن  به علل و موجبات  این تحولات  و شناختن حوادث ورویدادهای که منجر به پیدایش  عناصری  جدید و پدیده هایی نو می شوند  از تاریخ دور می جوییم .
هم چنانکه  تاریخ  سرگذشت  اقوام و ملتهای مختلف  و حوادث گذشته  برآنها را در زمانهای مختلف شرح  می دهد  به تاریخ یک زبان  نیز تغییرات  و دگرگونیهای ان زبان در گذار زمان  و در طول  دوره  دوام  و رواج آن زبان مشخص می کند . وبه کمک برررسیهای تاریخی هر زبان  است که  می توان  هم تغییرات  و تحولات  آن  زبان را در ادوار تاریخی  مختلف  شناخت  و هم قواعد  و قوانین حاکم و ناظر برآن  تحولات  را بدست آورد . زبان های مختلف  به طرق  گوناگون باقی مانده است  جمع آوری  کرد و سپس این اسناد  و مدارک  را به ترتیب تاریخی ، مرتب و منظم  نمود و آن گاه با توجه به شباهتها و تفاوتهای ساختاری و صوتی زبان بکار رفته  در این اسناد و با مقایسه  صورتهای مختلف  زبان ، آن مدارک را دسته بندی و طبقه بندی نمود.
بدین ترتیب مشخص می شود  که هر زبان  از زمانی  که قدیمی ترین آثار  مکتوب آن موجود است تا زمان حاضر ،دستخوش چه تحولات و تغییراتی شده است .
دراواخر قرن هجدهم میلادی در پی رواج فقه الله و دستور تطبیقی زبان ها یکی از مهم ترین خانواده های زبانی دنیا به نام خانواده زبانی «خسرواردیانی » که زبان های ایرانی نیز از اعضای این خانواده به شمار می روند ،شناخته شد .
در میان زبان های هندو اروپایی زبان فارسی این ویژگی ممتاز را دارد که می توان تاریخ آن را بر اساس منابع و مدارک موجود در تمامی ادوار تاریخی از قرن ششم پیش از میلاد تا زمان حاضر به طور پیوسته ای بررسی کرد .
زبان های فارسی در جهان
زبان و ادبیات فارسی به عنوان دومین  زبان جهان اسلام و زبان حوزه فرهنگی و تمدن ایرانی با هزاران آثار گران سنگ در زمینه های مختلف ادبی ، عرفانی ، فلسفی ، تاریخی همواره مورد اعتنا و اعتقاد ایرانیان و مردمان سرزمین های دور و نزدیک بوده است .
علیرغم حوادث و رویدادهای پرتب و تاب و گاه ناخوشایند سه صده اخیر باز هم این زبان شیرین و دلنشین در دورترین نقاط جهان امروز حضورو نفوذدارد .
این حضور و نفوذ حکایت از آن دارد که در ژرفای  زبان و ادب فارسی آنقدر  مهعانی  بلند و مضامین  دلنشین  علمی – ادبی  اخلاقی و انسانی وجود دارد که هر انسان سلیم الطبعی با اطلاع  واگاهی از آنها  خود به خود  به فارسی ئو ذخایر مندرج در آن  دل می سپرد . اگر چجنین نبود  ترجمه  و تالیف  هزاران  کتاب و مقاله  از سوی  خارجیان ددرباره  اثار جاودان  و جهان  ادب فارسی  مانند : شاهنامه فردوسی ، خمسه  حکیم نظامی گنجوی ، گلستان  و بوستان  شیخ اجل – مثنوی مولانا جلال الدین بلخی – چهره نمی جست               هزاران ایران شناس و ایران  دوست غیر ایرانی  دل و عمر بر سر شناخت ، فهم ، تفسیر  و ترجمه  این آثار  ارزنده در نمی باختند . واقع آن است  که نکات  نغز و حکمتهای بدیع  و درسهای  انسانیت ، بزرگواری  اخلاقی و مردم  دوستی در ادب  فارسی آنقدر  حلاوت ولطا فت  دارد که  می تواند عطش تمام تشنه کامان  وادی معرفت و حیرت  را یک  تنه به آب  عذب خوبیش سیراب گرداند.
با در نظر گرفتن  ویژگیها و مختصات  زبانی  قدیمی ترین آثار و مدارک  بازمانده  اززبانهای  ایرانی تا زمان حاضر  می توان  تحولات تاریخی  زبانهای  ایرانی رابه سه دوره  مهم  تقسیم کرد .
۱- دوره باستانی                2- دوره میانه                 3- دوره جدید
بدین ترتیب  می توان گفت  «زبان فارسی »که  یکی از زبانهای ایرانی  از قدیمترین  صورت  بازمانده  آن تا  فارسی دری ، سه  دوره تحولی ,: باستان ، میانه و جدید  را پشت سر گذارده است .
بنابراین  زبان فارسی  جدید  دنباله  طبیعی و صورت تحول  یافته زبان  «فارسی میانه » است  وفارسی میانه  خود صورت تحول یافته زبان «فارسی باستان » می باشد .
چون  زبانهای دوره باستان  و میانه  دیگر بصورت  زنده بکار  نمی روند  و تنها  در مطالعات  تاریخی از صورت  مکتوب آنها  استفاده  می شود، بطور کلی با زبانهای «مرده »و «خاموش» خوانده  می شوند .
دوره میانه
زبانهای ایرانی میانه
زبانهایی که حد فاصل  بین زبانهای باستانی  و زبانهای  دوره اخیر ایران اند ، زبانهای دوره میانه  نامیده می شوند . میزان  و ملاک تشخیص زبانهای میانه را  از یکسو  ساده تر  بودن  نسبت به صورت  باستانیان  و تغییر و تحول آشکار در سیستم  و نظام زبانی  قدیم و از سویی دیگر متروک و خاموش بودن آن دانسته اند .
البته  با توجه  به سیر و تحول تدریجی  زبان  از صورتی  به صورت دیگر ، تعیین تاریخ دقیق و مشخص به عنوان حد فاصل  قطعی  بین زبانهای باستانی  ، میانه و جدید  میسر نیست .
زبان شناسان تاسیس سلسه اشکانی در حدود (۲۵۰ سال پیش از میلاد ) را آغاز  دوره  زبانهای ایرانی  میانه محسوب می دادند  این دوره  تا پایان  فرمانروایی سلسله ساسانی  یعنی ۶۵۱ میلادی که  سال شکست  ساسانیان  از قوای  مسلمین  و انقراض  این حکومت است  ادامه می یابد .
بدین  ترتیب دوره  زبانهای ایرانی  میانه  در حدود  هزار سال ، از قرن  سوم پیش از میلاد تا قرن  هفتم  میلادی محسوب  می شود .
با توجه  به اینکه  از نظر  تاریخی دوره  زبانهای  باستانی  با انقراض هخامنشیان  در سال (۳۳۰ پیش از میلاد ) به پایان  می رسد  و دوره  میانه  نیز از(۲۵۰ قبل از میلاد) که سراغاز حکومت  اشکانیان  است شروع  می شود . فاصله ای  قریب یکصد سال  میان  این دو  دوره تاریخی  زبانهای  ایرانی  وجود دارد  که درتتبعات   تاریخی  زبان فارسی  به «سالهای تاریک » معروف است  زیرا پس از برافتادن  هخامنشیان  بدست اسکندر ، طولی نکشید که  اسکندر خود در گذشت  و سرزمینهای تحت تسلط وی میان  سردارانش  تقسیم  شد و فرمانروایی ایران  زمین ، را یک از سرداران  اسکندر موسوم  به «سلوکوسی» گردید .
سلوکوس و اعقابش قریب صد سال در ایران  حکومت  کردند  که در تاریخ  ایران به دوران  سلوکیها  معروف  است . آنچه مسلم است  این است  که بدلیل  یونانی بودن  فرمانروایان  سلوکی زبان  و خط ایرانی  کمتر مورد  توجه  دستگاه  حاکمه  بود  و همین  عامل  موجب رواج  و تاثیر زبان – فرهنگ  و هنر یونان  در زبان – فرهنگ  و هنر ایرانی  گردید . تاثیر مختصات  خط یونانی  در خطوط ایرانی  ابداع شده  در دوره  میانه  نیز به  هیمن دلیل  است .
بنابراین در تمام دوران  سلوکی ها اثری  مکتوب از خط و زبان  ایرانی  بر جای نماند  و به همین  دلیل هیچ گونه  اطلاع  و آگاهی از چگونگی و کیفیت  زبان فارسی  دراین  مقطع خاص زمانی  نداریم .
آخرین آثار  بازمانده  از دوره  باستان ، متعلق  به دوره هخامنشی  است و اولین  آثاری که از دوره  میانه بدست  آمده به دوران  حکومت  اشکانیان  تعلق دارد  و دوران  حکومت سلوکیان  که میان دو  سلسله  ایرانی هخامنشی و اشکانی است. «دوره تاریک »  در حلقه  مطالعات  تاریخی  زبان  فارسی  به شمار  می رود . بدین ترتیب  زبانهای  ایرانی  دوره میانه ، زبانهایی هستند که  در فاصله  زمانی  سالهای ۲۵۰ پیش از میلاد  (تاسیس سلسله اشکانی ) و ۶۵۱ میلادی ( انقراض  سلسله ساسانی ) در سرزمین ایران بکار می رفتند .
( این نکته  شایان دقت است که با یک تحول اساسی و چشم گیر سیاسی و اجتماعی ، زبان یک جامعه یکباره متحول  نمی شود . بلکه  ایجاد تغییر و تحول  در سیستم و نظام  زبان – امری  است که  به آهستگی و طی  قرنهای  متمادی  صورت می پذیرد )
از میان  زبانهای متعددی که درایران  دوره میانه بکار  می رفتند  آثار و اسناد  مکتوبی اززبانهای «پهلوی اشکانی »«پهلوی ساسانی » «سعدی »«سکایی»«بلخی »«خوارزمی »باقی مانده  است .
این زبانها با توجه  به مختصات  وویژگیهای ساختاری  و موقعیت  و محدوده  جغرافی شان  به دو گروه  اصلی تقسیم  می شوند .
الف : زبانهای  گروه شرقی
ب: زبانهای گروه غربی
ادبیات  زبانهای  ایرانی  میانه  گروه شرقی
زبانهای  ایرانی میانه  متعلق به گروه شرقی که از آنها  آثاری باقی مانده  است عبارتند از :
۱- سعدی         2- سکایی             3- بلخی               4- خوارزمی
سعدی
به زبان  سعدی در ایالت  سغد قدیم  سخن گفته  می شد که مهم ترین  شهرهای  آن سمرقند و بخارا (در جمهوری ازبکستان  کنونی ) بوده است .
علاوه بر این ایالت ، زبان  سغدی در نواحی دیگر مانند  واحه های تورفان  در ترکستان شرقی به عنوان  زبان  مراورات  تجاری و فرهنگی و زبان اداری و تالیف  و تصنیف رواج  داشته است  . از کتیبه بوگوت  در مغو لستان ، که متعلق  به اندک  زمانی پس از ۵۸۱ میلادی است ، چنین  بر می آید  که سغدی  زبان رسمی  نخستین  امپراتوری ترکان  بوده است  . این زبان نه تنها  در مکه  های حکم  دانان  سغده بلکه  در اسناد رسمی  و نامه های  آنها  نیز به کار می رفت  و درآسیای میانه به عنوان  زبان  میانجی ، از قرن  ششم تا دهم  میلادی (چهارم ) معمول  بود  لا گسترش زبان فارسی  در آسیای میانه  از حدود  قرن چهارم  هجری ، سغدی به تدریج  از اهمیت  افتاد . با این همه ، زرمنشان به عنوان  زبان تکلم تا حمله مغول  در قرن  هفتم هجری همچنان  به حیات خود ادامه داد .  بازمانده ای  از این  زبان  اکنون در دره رودخانه           در شمال  کوه نقیاب ( در جمهوری تاجکیستان ) قراول است . آثار  سغدی را بر حسب موضوع ،می توان به دو دسته عمده تقسیم کرد : آثار غیر دینی و آثار دینی .
آثار غیر دینی سغدی
آثار  غیر دینی سغری مشتمل  بر نوشته های  روی سکه ها ، اشیاء سیمین ، منسوجات ، چرم  سفالینه ها و سنگهای گرانبهاست .
قدیم ترین  سکه های سغری  متعلق به قرن دوم  میلادی است  و جدیدترین آنها از دوران  حکومت  عورک  فرامانروای سمرقند – است که  در ناحیه  پنجکنت (جمهوری تاجیکستان ) بدست  آمده اند .
نامه های  قدیمی سغری
این مجموعه ، که شامل  پنج  نامه کامل  و چند  قطعه ناقص است ، در یک  برج نگهبانی  متعلق  به دیوار  چین در غرب  تون – هوانگ بدست آمده و احتمالا  به اوایل  قرن  چهارم  میلادی  تعلق دارد .
این اسناد  قدیم ترین آثار مفصل سغری است و علاوه  بر اهمیت  زبان شناسی ، از جهت  در برداشتن  اشاراتی  به حوادث تاریخی  و پی بردن  به چگونگی نامه  نویسی  نیز مهم به شمار  می رود .
آثار  مکشوفه در سند  علیا
 در کاوشهای آسمانی – پاکستانی  بین سالهای ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۸ در نواحی  میان دهکده  شاتیان و شهر چیلاس و در هوترا در دره  سفر علیا ( شمال پاکستان ) بیش از ۶۷۰ سنگ نوشته  کوچک  به  زبانهای  ایرانی  میانه  کشف گردید  که بیشتر  ان کتیبه های سغری است  این کتیبه  ها همه از  قرن چهارم  میلادی  هستند  و از نظر  در برداشتن  نام های خاص ، همه به شمار  می روند .
کتیبه بوگوت
این کتیبه در سال ۱۹۵۶ در غرب  بروگوت  در جمهوری مغولستان  کشف گردید ، بر سه طرف  سنگ فرار قائمی نگاشته  شده  و جمعاً دارای ۲۹ سطر است  و در طرف چهارم  سنگ کتیبه ای  به سنسکریت (به خط براهی ) نگاشته  شده است . این  کتیبه  مربوط به کوتاه  زمانی  پس از ۵۸۱ میلادی  است و از جهت  در برداشتن  اطلاعاتی  درباره  تاریخ  فرمان روایان ترکان ، حائز اهمیت است .
کتیبه  های افراسیاب
در سال ۱۹۶۵ در خرابه های  افراسیاب در شمال  سمرقند  کنونی (جمهوری ازبکستان ) به همراه  نقش و نگارهای روی دیوار حدود ۱۰ کتیبه سغری  کشف گردید . کتیبه  ها در شرح نقوش  روی دیوارهاست . بر یکی از دیوارها یک کتیبه ۱۶ سطری  وجود دارد  که در ان  شرح  بار یافتن  فرستاده  چغانیان به حضور  فرمان روای  سمرقند  به نام  ورهومن آمده است  و پس از آن  سخن از فرستاده چاچی است . این کتیبه ها متعلق به اواخر قرن  هفتم  و اوایل  قرن هشتم میلادی  است .
کتیبه های پنجکنت
کتیبه های  کوچکی در پنجکنت ( تاجیکستان ) برروی  ظروف  سفالین ، استخوان و ظروف  سنگی بدست آمده است  که به اواخر  قرن  هفتم  واوایل قرن هشتم تعلق دارند . از میان  این آثار  یک قطعه  سفال  نوشته  شش سطری از اهمیت  بیشتری  برخودار است .  این  نوشته مشتمل است بر فهرست الفبای سغری ، نام کاتب آن (درواسپ ) و حاکمی (کوی فرن ) که دستور  تهیه آن را داده است .
کتیبه هایی که برروی  چوب متعلق به قصر  چهل  هجره  در شمال اسرو شنه (تاجکیستان ) بدست آمده است .
نیز متعلق  به اواخر  قرن  هفتم  واوایل  هشتم میلادی است .
آثار کوه منع
در۱۹۳۳ در خرابه نمای دژی در کوه  مغ در شمال  تاجکیستان ۷۴ فقره  سند متعلق به بایگانی  دیواشتیج ،آخرین  فرمان روای سغرؤ، بدست امد وی بهدنبال  حمله  اعراب  به قلمرو فرمان روایی خود به ان  دژ  کوهستانی  پناهنده  شده بود  . این اسناد  که روی چرم  و کاغذ  و پوست  نوشته  شده  ، مشتمل  بر  نامه های اداری – اسناد مالی ،یادداشتها و دستورهای اداری  و یک قباله ازدواج است .
این آثار  از نظر پی بردن  به شرایط سیاسی و اقتصادی  ناحیه  سغر در اوایل  قرن  هشتم میلادی  اهمیت بسیار دارد . 

کتیبه لادک
کتیبه ای  کوتاه در ۹ سطر  در لادک  در  ، جنوب غربی جامو – کشمیر در دست  است که  احتمالاً متعلق  به ۲/۸۴۱ میلادی است  و بادید  آن را  از نوع  کتیبه های یاد بودی به شمار آورد  .در این کتیبه  امده است که مردی سمرقندی  به نانم  نوش فرن که به عنوان  فرستاده راهی  درباره  خاقان     است .  به ناحیه  لادک  رسیده است . کتیبه  با ذکر سال (۲۱۰ احتمالاًیزدگردی ) شروع  می شد.
کتیبه  قره  بلگون
این کتیبه  به سه زبان (سغدی ،چینی و اویغوری ) است  ودر قره بلگون ، پایتخت  تابستانی  شاهان  اویفوری در ساحل رودخانه  ارغوان  در مغولستان به دست  آمده  و متعلق به تاریخی بین ۸۰۸ تا ۸۲۱ میلادی است . این کتیبه  را خاقان  او یغور  به مناسب  گرویدنش به مانویت بر پا داشته است .
کتبیه های قرقیزستان
کتیبه هایی در جمهوری  قرقیزستان  که بر روی  صخره  یا سنگ  به دستور  فرمان  روایان  ترک  قره خان  نگاشته  شده بدست  آمده است  و باید آنها را  از نوع  کتیبه های یادبودی  به شمار آورد . بعضی از آنها  با ذکر تاریخ  ( به احتمال  قوی یزدگردی ) شروع  می شود . این کتیبه  ها از قرن ۹ تا ۱۱ میلادی هستند .
علاوه  بر این  ، سفال  نوشته هایی در نواحی  گوناگون  سغر قدیم  مانند  ورخشه (بخارا ) ،فرغانه ، هفت  رود و وادی حصار و چند سفال نوشته  از خرابه های  مرو (ترکمنستان ) بدست آمده  است . آثار غیر دینی به خط خاص سغدی  نوشته  شده است .
آثار  دینی سغدی
این آثار  متعلق  به پیروان  ادیان  بودایی و مسیحی  و مانوی است  و همه آنها در اوایل  قرن بیستم  میلادی  در نواحی  تورفان  و تون  هوانگ ، در جنوب  شرقی  تورفان ، در ترکمنستان  چین ، که پیروان  این ادیان  دران  جا مستقر شده بودند ، بدست آمده است .
آثار بودایی
اصطلاحات به کار رفته  به خوبی  نشان  می دهد که  این آثار  بدست آمده بیشتر  از اصل سنکریت یا چینی  به سغدی ترجمه شده است  و تعیین  هویت  و تطبیق بسیاری  از انها  با اصل ، تاکنون  انجام گرفته  است .  بسیاری از این  آثار به شیوه سوتره های  هندی نوشته شده است  و بعضی نیز ترجمه های جاتکه ها (داستان  زندگی بودا )واودانه ها (مقوله ای از داستانهای روایی هند ) هستند .
از مهم ترین  آثار سغدی  بودایی می توان  از دو کتاب  نام برد . و سنتره  جاتکه ، داستان  تولد  بود او  سوترای علت  و معلول.
رساله های دیگر  در مجموعه  های آثار  سغدی بودایی به چاپ رسیده است  که مفصل ترین آنها متون سغدی  محفوظ  در کتابخانه  ملی پاریس  است . در این  مجموعه  علاوه بر متون خاص بودایی ، متن هایی نیز که  اختصاصاً جنبه دینی  ندارد ، مانند متون پزشکی ، طلسم باران و بعضی اندرزها و سخنان  حکیمانه  نیز آمده است .
قطعه ای  که از داستان  رستم  در این مجموعه آمده  از نظر  ادبیات فارسی  اهمیت ویژه ای  دارد.
آثار مسیحی
نوشته های سغدی  مسیحی بیشتر  در بولاییق در شمال  تورفان  کشف گردیده است  این آثار  بیشتر از  سریانی ، زبان دینی مسیحیان     آسیای میانه ، ترجمه شده است ودر مواردی . متن  سغدی همراه متن  سریانی  است .  در مواردی نیز متن  اززبان پارتی و احتمالا از فارسی میانه  مانوی ترجمه  شده است .  متون سغدی  مسیحی  شامل  ترجمه  بخش هایی از کتاب  متون ( دانیال، سوقا، یوحنا ) اعمال  قدسیان ( مانند بادشبا و جرحین /جرج قدیس ) مقاتل یا اعمال  شهدای مسیحی (مانند اعمال  پیشیون معاصر  یزد گرد دوم ساسانی که در آن شرح داده  شده است  که چگونه وی توانسته  است  دختری بنام ناهید و پدرش آدر هر مزد را که  موبر بوده  ، مسیحی  کند و سرانجام  هر سه شهید شده اند ، شهدای زمان شاپور دوم ) مواعظ و تفاسیر ،  فرامیر ، مجموعه ای از چیستان  ها و غیره .
آثار سغدی مسیحی  به گونه ای  از خط  سریانی  سطر بخیلی نوشته شده است .
مسیحیان  سغدی زبان ،گاه آثار خود را به زبان سغدی  نیز نوشته اند
آثار مانوی .
هیچ متن کاملی به زبان سغدی مانوی  بر جای  نمانده است ،آنچه بدست آمده  قطعاتی از متون  گوناگون  است .  از کتابهای هفتگانه  اصلی  مانویان ، تنها  قطعاتی  از کتاب  غولان  و قطعات  کوتاهی از نامه ها  در دست است .
مهم ترین  اثر سغدی مانوی عبارت اند از : توبه  نامه ها ، سرودهای کوچک و بزرگ ، سرگذشت  دین ، تکوین  سالم ، داستانها و تمثیلها ، واژه نامه  و فهرست  لغات  و فهرست  نام  ملتها  و جداول تقویمی و  غیره .
متون  مانوی به خاص مانویان  نوشته شده است .
سکایی
آثاری به زبان  سکایی در اواخر قرن نوزدهم  و اوایل  قرن بیستم  در تمشق ، نزدیک  مارال باشی واقع در شمال شرقی  کاشمر ودرختن ، در جنوب  شرقی همان شهر  بدست آمده است .
همه این آثار متعلق به بوداییان  است  و حتی اثار غیر دینی سکایی نیز رنگ و      بودایی دارد .
آثار غیر دینی  بخشی شامل  نامه های  خصوصی  و بخشی  شامل  مکاتبات  دیوان  ختن است .
آثار سکایی رابه دو دسته سکایی ختنی (یا ختنی مطلق ) و سکایی تمشق تقسیم  می کنند. آثار تمشقی از نظر  زبان  کهنه ترند .
تقریباً همه آثار  بودایی از سنکریت ترجمه  شده اند  که فقط  اصل  بعضی  از آنها  در دست  است و اصل  بسیاری از این آثار  را از روی ترجمه  های  تبتی و چینی موجود  که اصل  سنسکریت آنها از میان  رفته است ، می توان  باز شناخت . ترجمه ها گاه  تحت اللفظی  و گاه  نسبتاً آزاد  است .  متون  سکایی  شامل  مطالب  مربوط به اصول  عقاید ، تمثیل ها و روایتها  ، اقرارنامه ها و توبه نامه ، رسالت طبی ، یک متن  کوچک جغرافیایی ، واژه نامه هایی چینی – ختنی و یک واژه نامه ترکی – ختنی است . مفصل ترین  متن  ختنی  کتاب زمبست به شعر است .  داستان  هندی  رامه و همسرش سیتا منظومه ای  حماسی  است که  از ان  تفسیری  بودایی شده است .  در میان  اشعار  ختنی ، نمونه هایی از اشعار  غنایی و مدیحه  نیز وجود دارد .  نسخه های موجود  ختنی در تاریخ ۷۰۰ تا۱۰۰۰ میلادی به خط  براهی (مقتبس از سنسکریت ) نوشته شده است .
خوارزمی
آثار بدست آمده  از زبان  خوارزمی قدیم  به دو دسته عمده  تقسیم  می شود .
آثار  خوارزمی  قدیم و آثار خوارزمی متاخر
آثار قدیم مشتمل است بر نوشته های روس سکه های فرمان روایان خوارزم (قرن ۲یا۳ ق . م ) .
کتیبه هایی برروی چوب و چرم  از ناحیه  تو یراق قلعه  احتمالاً متعلق به قرن دوم میلادی ، کتیبه هایی (حدود صد قطعه ) بر دیوار  استودان هایی (ظروف مخصوص قراردادن استخوان مرده ) از ناحیه توق قلعه  محتملاً مربوط به قرن  هفتم میلادی  و کتیبه هایی برروی  ظروف  سیمین  با تاریخ  هایی احتمالاً میان  قرن ششم تا هشتم میلادی  و سفالینه ای  از ناحیه  خود ( هو مبوز) تپه . این آثار  همه به  خط قدیم خوارزمی  که مقتبس از خط آرامی بوده  ، نوشته شده  ودر انها  هزوارشی نیز بکار رفته است .
آثارمتاخرخوارزمی ازدوران  اسلامی وهمه به خط عربی است. درآثاربیرونی مانند آثار الباقیه وصیدنیه کلمات خوارزمی  بسیاری  نقل شده است .
در نسخه ای از کتاب  لغت مشهور زمخشری به نام  مقدمه الادب در برابر کلمات  و جمله های فارسی ، معادل آنها به زبان  خوارزمی آمده است . در دو نسخه  دیگر  از این کتاب نیز گاه گاه  معادل  خوارزمی  کلمات  عربی نقل شده است .
جمله های خوارزمی  را همچنین  در دسته ای از کتابهای فقهی  می یابیم :
قیمیه الدهر فی فتاوی اهل الدهر تالیف محمد بن محمود الترجمانی .
قنیه المینه تالیف نجم الدین  الزاهدی الغزمینی .
و رساله کوچکی به نام رساله  الالفاظ الخوارزمیه التحافی قنیه المسبوط تالیف کمال الدین العمادی الجرجانی ، مشتمل بر شرح لغات خوارزمی قنیه المینه
همان گونه که از عنوان  و محتوای این آثارمعلوم می گردد. هیچ کدام  ازآنها از نظر  ادبی اعتبار چندانی ندارد ، گرچه  اهمیت آنها  از نظر  زبان شناسی مسلم است .
بلخی
قدیم ترین اثر از زبان بلخی  متعلق به قرن دوم  میلادی است و آن کتیبه ای است  در ۲۵ سطر  که در مدخل معبدی  در سرخ کتل  در جنوب  شرقی  بغلان  بدست امده  است .
کتیبه های کوچک تری  نیز در این  ناحیه  کشف  گردیده است  . کتیبه های کوچک تری نیز از افغانستان  و ازبکستان  نیز در دست است  ، این آثار  به خط یونانی  نوشته شده است  . علاوه  بر این  کتیبه ها ، ۸ قطعه دست نوشته نیز به  خط یونانی – بلخی  در ترکمنستان  چین بدست آمده  است  و بنظر می رسد  متعلق به بوداییان  بوده است  . قطعه ای  نیز به زبان  بلخی و به خط مانوی  در دست است .
زبانهای  ایرانی میانه  گروه  غربی
زبانهای  ایرانی میانه  گروه غربی رابه  دو زبان  شمالی و جنوبی  تقسیم  می کنند.
زبان  ایرانی میانه  شمالی و جنوبی  ،زبان  ایلت  باستانی « یارت» است   نام این سرزمین در کتیبه  داریوش  به صورت      Paryawa = پرتو ذکر شده است .
زبان  ایرانی میانه  جنوبی غربی ، زبان  ایالت «پاریس»است  که در کتیبه  های فارسی  باستان به  صورت Parsa = پارسی ذکر شده است .
زبان پارتی
زبان  ایرانی  میانه غربی شمالی  که زبان  قوم  پارت  بوده است  در مدت  حکومت اشکانیان زبان  رسمی  و اداری ایران بود.
زبان پارتی  به نامهای پهلوانیک و پهلوی اشکانی نیز خوانده می شود.  این زبان  تقریباٌ تا حدود  قرن ۴ میلادی  در ایران  رواج  داشت  و حتی  کتیبه های  شاهان  نخستین  ساسانی  نیز  به این  زبان  نگاشته  می شد .  زبان ÷ارتی  در زبان  فارسی میانه  تاثیر قابل  توجهی  داشته است  و بسیاری  از واژه های  ÷ارتی  از طریق زبان فارسی  میانه  وارد زبان  فارسی جدید شده است .
آثار  و اسنادی  که از زبان  پارتی  موجود  است بطور کلی  به دو دسته  تقسیم  می شود .
الف :آثاری  که به خط پارتی نوشته  شده است .
بیوکلیماتیک : آثاری که به خط مانوی نگارش  یافته  اند و به نام  متون  تورفانی مشهورند .
اسناد نوع اول  عبارتند از :
۱٫    کتیبه ها
کتیبه های  شاهان  نخستین  ساسانی  از جمله  اردشیر شاپور  اول که در قرن  سوم میلادی  نوشته شده اند  به یه  زبان  میانه ، ÷ارتی و یونانی  می باشند . این کتیبه ها  در نقش رستم (کعبه زردشت ) نقش رجب بیشاپور و حاجی آباد قرار  دارند .
کتیبه های شاهان  بعدی  ساسانی  از جمله  کتیبه  نرسی دریا یکولی به دوزبان  فارسی میانه و پارتی  است و  بلاخره  کتیبه های شاهان  آخری ساسانی  تنها به زبان  فارسی میانه است .
 بدین ترتیب ،کتیبه های شاهاناولیه  ساسانی  از زمره  منابع  مکتوب بازمانده  از زبان  پارتی است  زیرا این  کتیبه ها  علاوه  بر زبان  فارسی میانه  به زبان پارتی  نیز  نوشته  شده اند .
به این  منابع  می توان  کتیبه های کال  چنگال  نزدیک  بیرجند در جنوب  خراسان  که احتمالا مربوط  به نیمه  اول قرن  سوم  میلادی است  و کتیبه  اردوان  پنجم  را که در  شوش  کشف  شده  افزود .
۲٫    سکه ها
شاهان  اشکانی  تا مدتها نام خود رابرروی  سکه ها  به یونانی  می نوشتند و کلمه  فیلهلن به یونانی روی آنها  دیده می شود  و گاهی  کلماتی  نیز به  خط پارتی  به چشم  می خورد  اما از  حدود  قرن  اول میلادی (از زمان  بلاش اول – حدود ۵۱ تا حدود ۷۶۸۰ م)  زبان  و خط پارتی  بکار رفته  است .
در ابتدا  نوشته های  پارتی  سکه ها  شامل  صورت  خلاصه  شده نام  شاه بوده  مانند ول به جای ولگش = بلاش ) وبعد  در ثلث دوم قرن  دوم میلادی نوشته ها  مفصل تر  می شود  و نام شاه  به صورت  کامل ذکر می گردد.
در روی  سکه های  مسی شاهان  محلی ایلام (جنوب شرقی  خوزستان ) در قرن  اول و دوم  میلادی  نیز ظاهراٌ نوشته های پارتی  دیده می شود .
مهرهایی نیز به خط پارتی  در دست است . این مهرها احتمالاٌ متعلق به اواخر  دوره اشکانی و اوایل  دوره ساسانی است .
۳٫    سفال نوشته ها
تعدادی از سفال  نوشته هایی که در کاوش های باستان شناسی در ناحیه  ورامین  و چال طرخان عشق آباد (نزدیک ری ) و قصر او نصر (نزدیک شیراز ) و مواضع  گوناگون  در جنوب  جمهوری  ترکمنستان  بدست آمده ، دارای نوشته هایی با مرکب  به خط  پهلوی متصل است .
        که در نزدیکی  عشق آباد  پایتخت  ترکمنستان  واقع شده است  . شهر مشهور  و قدیمی  پارت است و  احتمالا مقبره  شاهان  اشکانی  نسز در این  شهر قرار دارد .  از سنا به تعداد قابل  توجهی قطعات  سفالینه  یافت  شده که  متعلق  به قرن  اول قبل  از میلاد  است .  این آثار  سفالی  دارای  مکتوباتی است که  به زبان  پارتی  و به خطی مخوط  از آرامی  و پارتی  نوشته شده است این نوشته  ها بر روی  کوزه هایی بوده است که  برای حمل  شراب  از انهااستفاده  می شد و شامل  نام های اشخاص – جایها – وزن و تاریخ است .
۴٫    قباله های اورامان
سه نوع معامله مربوط  به فروش  دو تاکستان  که بر روی  پوست  آهو نوشته شده  در ادرامان  کردستان  پیدا  شده است  و اکنون  در حوزه  بریتانیا نگاهداری  می شود .
دو سند  از این  سه نوع ،به زبان  و خط یونانی  است  و هر  دو تاریخ  سلوکی دارد .  یکی  معادل ۸۴/۸۸ ق.م و دیگری معادل ۲۱/۲۲ ق.م  است  و در ÷شت  یکی از آنها  چند کلمه ای  به زبان  و خط پارتی  نوشته  شده که خلاصه  متن یونانی  است و احتمالاٌ تاریخ نگارش آن نسبت به متن  یونانی  جدیدتر  است .  سند سوم  به زبان  و خط پارتی  است و تاریخ  اشکانی دارد  که معادل  سده اول  میلادی  است .  خط پارتی  این  متن به خط  سفالینه  های نسا  شباهت  دارد .
۵٫ اسناد   مورا – اوروپوسی
از حضریات  انجام شده  در ناحیه دورا – اروپوسی در ساحل  رودخانه فرات  در وسیله  کنونی  نزدیک  مرز  عراق ، تعدادی آثار ایرانی میانه ، هم به پارتی  وهم  به فارسی  میانه  بدست آمده است .
دریکی از بادتگاههای محلی  سه دیوار  نگاره به زبان  پارتی  پیدا شده است . همچنین  از این ناحیه  سفالینه هایی به دو زبان  فارسی  میانه  و پارتی  بدست آمده ات .
زبان  فارسی میانه
فارسی  میانه  زبان  ایرانی  مانه  جنوبی غربی  است که  زبان  ایالت  پارس  بود  . از آن جهت  که صورت  میانه فارسی باستان  و فارسی  جدید است  فارسی میانه  خوانده می شود .  از این زبان  با نامهای پارسیک و پهلوی ساسانی  نیز یاد می شود .
فارسی میانه  در دوره  ساسانیان  زبان  رسمی  و اداری ایرانی بود . ولی برای تعیین  مدت  روج فارسی میانه  می باید  چندین  قرن  نیز به این  تاریخ رسمی  افزود  زیرا  یک تحول  اساسی و مهم  سیاسی – اجتماعی  بلافاصله  موجب  تحول زبان  نمی گردد بلکه  دهها سال طول  می کشد  تا زبان  در هر یک از دوره  تحولی را پشت سر  بگذارد .
 زبان فارسی  فارسی  میانه  هم  از این قاعده  مستثنی  نبود  و تحول  آن  به صورت  فارسی  جدید  در مدت  زمان مدیدی  بیش از دو قرن  به طول انجامید  و آثار و اسناد فراوانی  به زبان  فارسی میانه  که در بررسیهای  تاریخ  زبان فارسی  اهمیت  دارند  در طول  قرون  اولیه هجری  به رشته  تحریر درامد .
بنابر گواهی های موجود  تا اواخر قرن  سوم  هجری  برابر با  اواسط قرن  دهم  میلادی  هنوز  این  زبان به دروه  تحولی  جدید  خود نرسیده بود .
نخستین  آثار  زبان  فارسی  جدید که به  خط عربی  نوشته شده اند  و مرحله  نوین تحول زبان  فارسی را  منعکس  می کنند  به اواخر  قرن سوم  و اوایل  قرن چهارم  مربوط اند .
بدین ترتیب  دوره فارسی  جدید ملاٌ هزار ساله اخیر است .
خط پهلوی
خطی که برای نوشتن  متون فارسی  میانه  بکار رفته بسیار  شبیه  خط متون  پارتی است  و به همان  نام پهلوی خوانده می شود .
خز پهلوی در سراسر دوره میانه  یعنی از دوران  اشکانی تا حدود  قرن سوم  هجری در سنگ  نوشته ها ، سکه ها  اسناد معاملات ،کتابها و رساله های گوناگونی  که به زبانهای  پارتی و فارسی  میانه  نوشته شده  بکار رفته  است .
خط پهلوی در زمان اشکانیان  از روی  خط آرامی  اقتباس شد و  نسبت به قومی  که حاکم  بودند (توم پرتو ) پهلوی خوانده شد و در دوره های ساسانیان  نیز همین  خط با اندکی  تفاوت  بکار رفت .
همانطور  که قبلاٌ گفتیم  زبانهای ایرانی  میانه  هم به نام  پهلوی خوانده می شدند  براثر اختلاط دو مفهوم  زبان  و خط در اذهان ، فظ پهلوی علاوه  بر زبان  به خط  نیز اطلاق  شد .
خط پهلوی  گونه  های متعددی  دارد از جمله :
الف :پهلوی اشکانی ، این خط  به صورت  خطی  کتیبه ای  است و بروی مهره ها و سکه های  سلاطین  اشکانی دیده می شود .
ب: پهلوی  کتیبه ای ، خطی است  که در سنگنوشته ها  و سکه های دوره  ساسانی  بکار رفته  است .
ج: پهلوی کتابی : خط تحریری که نامه ها  و کتابها  را بدان  می نوشتند .
ظاهرا در دوره  ساسانی  خطوط  متعددی در ایران  متداول  بود که  هر یک  از آنها  مورد  استعمال ویژه ای  داشت  و به جای  خط لفظ  را بکار می بردند . برخی از مورخان  اسلامی  از جمله  حمزه  اصفهانی و ابن ندیم  ضمن  نقل  مطالبی درباره  خطوط  ایرانی در زمان  ساسانیان  انواع انها را بر شمرده اند  و تعدادشان را هفت ذکر کرده اند .
خط پهلوی  از جهت  اصول  شبیه  خط فارسی  جدید است  . این  شباهت  و همسانهای موجود میان دو  خط فارسی  میانه و جدید  امری اتفاقی  و تصادفی  نیست  بلکه بدان  دلیل است که  هردوی آنها  از یک  آشبخور  سرچشمه  گرفته اند . خطوط  ایراین میانه  از خط آرامی  که  خودریشه سامی دراد .  اقتباس  شده بودند  و خط فارسی  جدید همان خط کوفی عربی است  که با تغییرات جزئی  و ظاهری به صورت  کنونی درامده است  خط عربی  خود از زمره  خطوط  سامی  می باشد  . خواندن  خط پهلوی دشواریهای عدیده ای دارد و از جمله  ینکه  برخی از حروف آن  چند صدایی هستند  و گاه  یک نویسه  بردو یا چند  واج دلالت می کند .
مثلا نویسه های د،ا،س،ن هریک  نشانه  واجهای متعددی به شرح  زیر می باشد :
د=ی،د،گ،ج و ذ               ا= ر،ن،و
س،خ،آ                           ن=ف،پ
شکل دیگر این خط ا ز پیو ستن حروف به یکد یگر نا شی می شود توضیح این که گا ه بر اثر اتصا ل دو حرف شکلی  حاصل میشود که شبیه به حرف سو می است مثلا در خط فارسی جدیدکه اگر نقطه های با یا نا رادر نظر  نگیریم  پس از پیوستن  این حروف  به شکل سا  در می اید  که شبیه س است .
همچنین در خط پهلوی همانند خط عربی  نویسه ای  برای ضبط مصوتهای کوتاه  یعنیَ     ِ      ُ   وجو ندارد  و همین  امر خود  موجب بروز شکالاتی  در خواندن  خط پهلوی می شود . مهمترین  عامل  دشواری  خط پهلوی این است که  در این خط  هم مانند  اغلب  خطوط ایرانی  دوره میانه  عنصری به نام  هزوارش وجود دارد .

هزوراش
هزوارشها  کلماتی به زبان آرامی اند که  خط پهلوی نوشته  مس شوند و ظاهراٌ در موقع  خواندن  معادل  فارسی میانه  آنها تلفظ می شود مثلاٌ:
MN می نوشتند  و از  می خواندند (من عربی )
YDE می نوشتند ودست می خواندند (ید)
YEMمی نوشتند وروز  می خواندند(یوم )
LYLYA می نوشتند و شب می خواندند (لیل)
علت وجودهزوارش در خطوط ایرانی آن است  که از دوران هخامنشی کاتبان آرامی  به پشت  و ضبط درادین و امر دبیری و منشیگری  اشتغال داشتند و همین امرموجب اقتباس خطوط ایرانی از خط آرامی شد.بدین ترتسب ،کاتبان آرامی به زبان خودتسلط بیشتری داشتندهنگام  نوشتن زبانهای ایرانی معادل برخی از کلمات رااز زبان  خودمی نوشتند . کلمات  هزوارش بیشتر شامل حروف اضافه  ،ضمایر بن افعال و برخی  اسامی ویژه  بودکه کاربردشان درزبان زیادبود و نگارشی معادلهای آرامی برای این دبیران  متناسب ترو سهل تر می نمود.
نکته  قابل توجه درمورد هزوارشان  این است که  تنها معادل آرامی حروف اضافه ،ضمایر اسمها  نوشته  می شد . درحالیکه وضعیت افعال فرق می کرد . چون دستگاه  صرف  و ساخت  افعال  درزبان  فارسی با آرامی  فرق داشت  ناچار پس از نوشتن  صورت آرامی فعل به عنوان  ماده  وبن ،شناسه ها و یا پسوند مصدری (جزءصرفی فعل ) مطابق روال زبان فارسی بدان افزوده  می شأ . مثلاٌ مصدر آمدن  به دو بخش تقسیم می شد یکی  ماده کلمه که آن رابه زبان آرامی YATWN یاتون می نوشتند ودیگر علامت مصدر زبان  فارسی یعنی  تن که آن را به دنبال  صورت  آرامی فعل  می افزودند درنتیجه واژه آمدن به صورت یاتونتن نوشته می شد همچنین درصیغه های دیگر صرفی نظیر آیم وآید صورتهای یاتونیم ویاتونیت نوشته می شد.
تعدادهزوارشها در متون  پهلوی به مراتب فراوانترو متنوع تر از متون  متاخر است  در بعضی از متون  متاخر برای یک واژه واحد ،گاهی هردو صورت هزوارشی  غیر هزوارشی بکار میرود . مثلاٌ واژه روزدراین گونه متون به دو صورت هزوارشی (YOWM=یوم ) ر غیر هزوارشی (RAZ=روز ) نوشته می شد.
دردوره میانه گذشته ازانواع خطوطی که آنها را پهلوی می خواندند برای نوشتن زبانهای ایرانی چندخط دیگرهم بکاررفته که ظاهراٌ همه آنها از اصل آرامی مشتق بوده اند از جمله خط مانوی
خط مانوی
مانی در قرن سوم  میلادی به تبلیغ آیین خویش پرداخت  ر آیین مانوی درقرن  سوم ر چهارم  میلادی رواج فوق الهاده ای داشت وتاقرن هفتم میلادی از ادیان  رایج منطقه  بود، بویژه درشمال شرقی اران این آیین تا چنین نیزنفوذ  کرد ودرسراسر آسیای شرقی انتشار یافت .
مانی ر ÷یروانش بؤای نگاؤش آثار خوداز خطی آوا نگار  استفاده می کردند  که به خط مانوی مشهوؤ  است ر البته  الفابای آن همانند خطوط دیگر این دوره  مقتبس ازآرامی است  ولی مانی که  استعداد خاص درهنر نقاشی ر کتابت داشت آن را به شیوه ای ممتاز آراست .
مهمترین آثار مانوی که  برجای مانده  مکتوباتی  است که در ترکستان چین در ناحیه  تورفان  بدست آمده است . برخی از این کتابها  به نقاشیهای زیبایی مزین است . زبان نوشته های  مانوی متفاوت  است زیرا  مانویان  دین خودرا در هرمنطقه به زبان رایج درآن دیار تبلیغ می کردند ر مطالب مذهبی وادبیا ر سرودهای مانوی را به زبان محلی حوزه تبلیقی خود می نگاشتند ولی خطی که برای نوشتن  زبانهای مختلف  بکار می گرفتندیکی بود. همان خطی که خط مانوی خوانده  می شد.
بخش مهمی از آثار بازمانأه از زبانهای پارتی ر فارسی میانه  بدین خط می باشد.
آثار بازمانده  از فارسی میانه
کهن ترین آثار موجود از زبان  فارسی میانه متعلق  به آغاز دوره ساسانی است . اسناد بازمانده از این زبان  نسبت به آثار دوره باستان فراوانتر ر متنوع تر ند . هم این اسناد عبارتند از :
الف :کتیبه ها                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             
یکی از مهمترین  منابع بارمانده  از زبان  فارسی  میانه  کتیبه های است  که در دوران  فرمانروایی ساسانیان  بر سنگ  نگاشته شده است .
سنگ نوشته های فارسی  میانه  اغلب  مختصرند و چون  صدمه زیادی دیده اند  بطور  کامل خوانده  نمی شوند .  این کتیبه ها شامل  نام و لقب و در پاره ای از موارد سلسه و شرح فتوحات و نام  نواحی تحت  سلطه شاهان  ساسانی است .  اغلب  این کتیبه ها دارای نقوش  و نگاره هایی هستند که  مجدو عظمت شاهان  ساسانی  و خمایت  ایزدان  از ایشان  و تایید آنها بوسیله  اهورا مزدا  را نشان  می دهد .
نکته قابل  ذکر در مورد  کتیبه ها  این است که سنگ  نوشته های اولیه  ساسانی  مانند کتیبه های هخامنشی سه زبانی اند  سنگ  نوشته  های اردشیر و شاپور  اول  که در قرن  سوم میلادی  نوشته  شده به زبانهای  فارسی میانه – پارتی  و یونانی است . در کتیبه های بعدی روایت  یونانی  خذف شده است  و کتیبه های آخری تنها  به زبان  فارسی میانه  می باشد .
مهمترین  سنگ  نوشته های  عصر  ساسانی  عبارتند از :
کتیبه اردشیر بابکان  در نقش رستم .
کتیبه شاپور اول در نقش رستم (کعبه زردتشت)
کتیبه شاپور اول در نقش رجب
کتیبه شاپور اول در حاجی آباد
کتیبه نرسی دریا یکولی (ناحیه ای است  میان قصر شیرین و سلیمانیه  عراق )
   کتیبه نرسی در شاپور  فارسی
کتیبه شاپور دوم در طاق بستان
کتیبه شاپور دوم در تخت جمشید
کتیبه شاپور دوم در مشکین شهر
کتیبه شاپور سوم در طاق بستان
کتیبه کریتر در نقش رستم (کعبه زردشت)
کتیبه کریتر در نقش رجب
کتیبه  مهر نرسی (از وزرای نامدار ساسانیان ) در فیروز آباد فارس
چندین  کتیبه متعلق  به اواخر دوره ساسانیان  در نواحی :دربند قفقاز- استانبول – تخت طاووس – بیشاپور –مقصود آباد و چند ناحیه دیگر .
ب:سکه ها
قدیم ترین سکه هایی که نوشته روی آن  به زبان  فارسی میانه  است مربوط می شود  به اواسط قرن  دوم  پیش از میلاد  این سکه ها توسط فرمانروایان  محلی ایالت فارس پیش از آغاز سلطنت ساسانیان  ضرب شده است و نوشته های روی سکه ها شامل  است بر نام و نسب شاهی که سکه را ضرب کردند .
نکته قابل توجهی که  مربوط به سیستم  نگارشی خط پهلوی است آن است که  حتی در میان  نوشته های این سکه ها نیز هزوارش وجود دارد .
از شاهان ساسانی  سکه های زر و سیم فراوانی  به جای مانده که بر روی آنها علاوه  بر صورت شاه  نام و لقب  او نوشته شده است . برروی  دیگر  این سکه  ها معمولاً آتشکده ای با درنگاهبان آتش نقش شده است .
ج: مهرها  و سنگهای قیمتی و ظروف  سیمین
از شاهان  ساسانی  تعداد قابل توجهی مهر و احجار کریمه  کهبرروی آنها اشکال ومطالبی به زبان فارسی میانه  کنده شده  موجود  است .  همچنین تعدادی ظروف و آلات  سیسمین  که مزین  به نقشهای زیبا و کتیبه هایی به زبان  فارسی محسوب می شوند .
د: آثلر یافت شده  در دورا-اروپوسی
بر اثر تحقیقات  اکتشافی از ناحیه ای  درساحل رودخانه  فرات واقع  در سوریه کنونی  نزدیک  مرز عراق که صالحبه نامیده می شود .آثاری بدست آمده  که بخشی از این آثار  به زبان  فارسی میانه است .
آن دسته  از اسناد  دورا-اروپوس که به زبان  فاترسی میانه است  عبارتند از :چندین دیوارنگاره مربوط به قرن  سوم میلادی و قطعاتی برروی پوست  و اشیاء سفالی
هـ :پاپیروسها
در حدود  یک قرن پیش در مصر قطعات  پاپیروسی که به زبان  فارسی میانه نوشته  شده است  بدست آمده  یادگار دوران کوتاه  دست  یافتن  ایرانیان  بر مصر  در اوایل  قرن  هفتم  میلادی  است ..
این پاپیروسها هم از  زمره اسناد مربوط به تاریخ  زبان فارسی  به شمار می آیند .
و:ترجمه  فرامیر داوود
در ناحیه ای موسوم  به «بلاییق» واقع در شمال  تورفان ، مجموعه ای  مشتمل بر قطعاتی  از فرامیر داوود  به زبان فارسی  میانه یافت  شده است . ظاهراً این متون در اواخر دوره  ساسانی  از سریانی به  فارسی میانه ترجمه  شده است .
مانویان از نیمه دوم قرن سوم میلادی برای رهایی از آزار و تعقیب ساسانیان  مراکز تجمع و فعالیت  خود را به شمال شرقی ایران  و آسیای میانه  انتقال  دادند  و ظاهراً دیانت مانوی در ان سامان  رواج و رونق بسیاری یافت . ازآنجا که در میان  مانویان آن  خطه ، اقوام  ایرانی بسیار زیاد بودند اغلب متون مانوی یافت  شده  در تورفان  به زبانهای ایرانی از جمله : پارتی میانه – پارتی و سغدی است .
متون فارسی میانه  که غالباً مربوط به اواخر قرن  هشتم  و قرن  نهم میلادی  است  بخش مهمی  ازآثار  مکشوفه تورفان  را تشکیل  می دهد .
خطی که برای نگارش این متون به کار رفته  همانند  متون پارتی و سغدی ، خط ابداعی  مانی است  که نسبت به  خطوط دیگر رایج  در دوره میانه  مزایایی دارد از جمله  اینکه  در این  خط هزوارش وجود  ندارد  لذا تلفظ کلمات  را دقیق تر و روشن  تر از خط پهلوی بدست می دهد .
متون تورفانی  فارسی میانه  در بررسیهای تاریخی  زبان  فارسی  اهمیت  به سزایی دارد زیرا  نه تنها  مجموعه  بازمانده از زبان  فارسی میانه  را غنی تر می سازد . بلمه بسیاری  با پیدا شدن  این متون  بر طرف  شده است .  بویژه  اینکه  خط پهلوی  املای تاریخی را منعکس می کند  و ازاین رو نمی تواند تحولات  صوتی زبان  فارسی را  در طول  دوره میانه  که طی چند قرن  صورت گرفته  نشان  بدهد .
در حالیکه  متون مانوی تاحدی  تلفظ رایج در قرون اخیر  دروه  میانه  را منعکس  می کند .
متون  تورفانی  فارسی میانه  شامل نامه ها – قطعات  ادبی – دعاها ،سرودها و نیز قطعاتی  از دو  کتاب  معروف  مانی به نامهای« شاپور گان » و«انجیل مانوی » است .
ح: متون پهلوی
مهمترینم منابع و مدارک  بازمانده  از فارسی میانه  رسالات و کتابهایی است که  بخط پهلوی کتابی نوشته شده است . اکثر این آثار  به دوره  متاخر ساسانی  تعلق دارند  و برخی از انها  نیز در قرون  اولیه  هجذری  به رشته  تحریر درامده اند  این کتابها  رابا توجه به مطالب  و مضامین شان  به دو بخش تقسیم  می کنند .
الف : کتب دینی زردتشتی       ب: کتب غیر دینی  زردتشتی
الف : کتب دینی زردتشتی
سلاطین ساسانی  خود را وارثان  هخامنشیان  می دانستند  و در بسیاری  از موارد  سعی  می کردند  تا رسوم  گذشته رادوباره  مرسوم  بدارند .  همچنین  دیانت  زردتشتی  را دین رسمی  قرار دارد .
به همین  دلیل کتب  و. رسالات بسیار  زیادی  درزمینه مذهب  زردشت  در دوران  ساسانی  تالیف  و تدوین  شد  با اینکه  قسمت  اعظم  این مجموعه  حجیم  از میان  رفته  همین  مختصر هم  که بازمانده  برای  پی بردن  به تحولات تاریخی  زبان  فارسی اهمیت فوق العاده ای  دارد . زیرا  این آثار  علاوه  بر اینکه  انباشته  از واژه ها هیتند  و این خود  می تواند  تا حدودی  تغییرات  صوتی ، تحولات  معنایی و مجموعه  واتژگانی  زبانی را  معین  کند ،جملات  و عبارات  بکار رفته  در این  کتابها  اطلاعات  جامعی درباره  دستگاه  زبان  و ساختمان  صرفی  و نحوی زبان  فارسی  دردوره  میانه  در اختیار  ما می گذارد .
آنچه به عنوانم  متون مذهبی  زردشتی از فارسی میانه بر جای مانده خود به دو بخش مشخص تقسیم می شود .یکی متون مذهبی که در دوره میانه تالیف و تحریر شده و دیگر ترجمه های پهلوی کتاب مقدس زردشتیان به نام اوستا . این ترجمه ها اصطلاحاٌزند خوانده میشوند.
زند اوستا
همچنانکه پیش از این ذکر شده اوستا کتاب دینی زردشتیان به یکی از زبانهای باستانی ایران است که اصطلاحاٌ زبان اوستایی خوانده می شود. مطالب اوستا قرنهای متمادی به همان زبان کهن به صورت شفاهی سینه به سینه نقل و حفظ می شود و بالاخره در دوره میانه به صورت مکتوب درآمد ولی چون زبان اوستایی کهن و باستانی بود برای عامه مردم قابل فهم و درک نبود.    
لذا در دوره ساسانی آنچه که از اوستا حفظ و مدون شده بود به زبان فارسی میانه ترجمه و به خط پهلوی نوشته شده بود. علاوه بر ترجمه ، توضیحات و تفسیرهایی نیز بر این متون افزوده گشت که برروی هم ترجمه وتفسیرهای اوستا به زبان فارسی میانه و به خط پهلوی زند اوستا خوانده می شود.
زند و پازند
بزرگترین مشکل زند اوستا خطی است که برای ثبت آن بکار رفته است زیرا از یکسو خط ناساز و ناقص پهلوی نمی توانست تلفظ دقیق و صحیح واژگانی را که در نوشته های مقدس اوستا بکار رفته بود مشخص کند و از سویی دیگر وجود هزوارش در این خط بر مشکل خواندن آنها می افزود .لذا تقدس متون مذهبی و اهمیت درست ودقیق خواندن آنها موجب شد تا برای رفع این نقیصه تدبیر بیندیشند و از خطی استفاده کنند که کاملاٌ آوا نگار باشد و خوانندگان را از لغزش و خطا در تلفظ برهاند.
از این رو الفبای اوستایی که یکی از کاملترین خطوط دنیاست و چگونگی تلفظ واژگان را دقیقاٌ ثبت می کند استفاده کرده متون زند را که ترجمه و تفسیربه زبان فارسی میانه بود به خط اوستایی نگاشتند . این متون که به زبان فارسی میانه و به خط اوستایی هستند اصطلاحاٌ پازند خوانده میشوند.
نکته قابل توجه این است که چون پازند نویسی مشکل خواندن خط پهلوی را برطرف می کردبعدها برای نگارش متون  دیگر فارسی میانه نیز بکار رفته است .امروزه آثار قابل توجهی از زبان فارسی میانه به صورت پازند وجود دارد .
بنابراین بخش اعظم متون مذهبی فارسی میانه عبارت است از ترجمه و تفسیرهای اوستا به زبان پهلوی و به خطوط پهلوی و اوستای که اصطلاحاٌ زند وپازند معروفند.
گذشته از ترجمه های اوستا، متون مذهبی فراوانی به زبان پهلوی موجود است که مهمترین آنها عبارتند از :نیکره (یعنی کتاب تکالیف و اعمال دینی )پذهشن (به معنای اساس و بن خلقت)و اردادیرافنامه روایات پهلوی مینوی خرد گزارش گمان شکن جاماسب نامه پند نامه زردشت و غیره
ب-کتب غیر دینی پهلوی
متون غیر دینی پهلوی را نیز به دو بخش تقسیم نمود. یکی اندرزنامه های پهلوی و دیگر کتب و رسالاتی که درباره موضوعات متعدد تالیف و تدوین شده اند.
اندرزنامه ها که بخش مهمی از ادبیات فارسی میانه را تشکیل می دهند پیشینه و اهمیت ادبیات اندرزی را در ایران که موضوع آنها اخلاقی، پند واندرز و امثال و حکم است نشان می دهد . اکثر این اندرزنامه هابه بزرگان و فرزانگان و حکیمان نسبت داده شده مانند اندرز بزرگمهر ، اندرز آذر باد مهراسپندان ، اندرز دانایان به فردسینان و غیره.
گذشته از اندرزنامه ها، کتب و رسالات متعددی به زبان پهلوی در زمینه های غیر دینی تالیف یافته که مهمترین آنها عبارتند از : کارنامه اردشیر بابکان – درخت آسودریک – شهرستانهای ایران- خسرو تبادان دریدک- افریهای سیستان- مادیگان شطرنج- مادیگان هزار دستان و غیره.
بطور کلی آثار دینی و غیر دینی موجود از زبان فارسی میانه که مختصراٌ به نام متون پهلوی خوانده می شود ، حاوی اطلاعات وآگاهیهای فراوانی درباره واژگان و دستور زبان فارسی میانه است و اطلاعات سودمندی از چگونگی زبان فارسی در دوره میانه در اختیار ما می گذارد که در بررسی تاریخ زبان بسیار با ارزش و مهم است .
به امید آن روز که ما هم زبان فارسی را پاس بداریم و نگذاریم با ورود لغات و واژگان فرنگی در آن خدشه ای وارد شودهمانطور که دیگران به ما سالم تحویل دادند ما هم برای آیندگان بدون لطمه وارد ساختن به آن به دست آنها بسپاریم.
                                                                                                       
        به امید آن روز