زمان افشاريه

 نادرشاه افشار در قلعه دستجرد درگز در خانواده ای از ایل قرقلو از طایفه افشار چشم به جهان گشود و به نام جد خود (نورقلی بیک) موسوم گردید. وی با شجاعت و شهامتی که در دوران جوانی در مقابله با حملات طوایف مختلف از خود نشان داد. از طرفی به دلیل ضعف شاه صفوی بر اثر آخرین شکست از نیروهای عثمانی نادر به پادشاهی ایران برگزیده شد.
در زمان پادشاهی نادر ایران از جنبه هنری و فرهنگی پیشرفت زیادی نکرد. به همین دلیل در کتاب های هنری و در رشته های مختلف هنر جای مکتب افشاریه خاری است و از مکتب صفوی به سراغ قاچار رفته اند. و اگر اثر هنری یا فرهنگی از نادر به جای مانده بیشتر جنبه معماری دارد.
و یکی از دلایل اینکه در زمان پادشاهی وی مسائل هنری کمتر بوده است این است که دوره افشاریه دروه ای سراسر جنگ بوده و نادر از بچگی مردی جاه طلب و لجوج بود . ور در دوران پادشاهی خود غنایم جنگی را نیز به کسانی می داد که بیشتر با دشمنان مقابله می کردند. نادر در زمان جنگ لباس رزم می پوشید . تا از سایر سپاهیان شناخته نشود. و در مراسم مذهبی تغییر لباس می داد. و هنگامی که بر تخت جلوس می کرد لباس سلطانی می پوشید . که ابهت خاصی داشت. و درهنگام عصبانیت لیاس قرمز می پوشید.
نادر از بیست سالگی عمر خود را بر روی اسب و چادر اردوگاهها گذراند. اسناد و شواهد نشان می دهد که نادر یک نابعه بزرگ  نظامی بوده نبوغ نظامی او را همچون نپلئون ، اسکندر و تیمور می دانند.
البته نادر نیز کارهای برای هنر ایران کرده است. هر چند محدود ولی در زمان نادر ایوان طلا و ایوان نادری و گنبد طبرسی توسط هنرمندان هندی که نادر با خودش به ایران آورده است ساخته شده و نیز کارهای زیادی برای حرم حضرت رضا (ع) انجام داده است و نیز نادر در سال ۱۱۵۱ مناره و تپه ایوان حضرت علی (ع) را تعمیر و تذهیب نموده است.
آثار و ابنیه در زمان افشاریه (نادر شاه)
۱-    بنای آرامگاه و سقاخانه آب انبار در شهر مشهد.
۲-     مطالعه نمودن ایران طلای صحت عقیق حضرت رضا (ع)
۳-     ساختمان مناره شمالی صحن عقیق حضرت رضا (ع) و مطلا نمودن آن
۴-     اهدا ۷۰۰ جلد کتاب گرانبهای خطی به کتابخانه آستان قدس رضوی
۵-    بنای شهر جدید در نزدیکی شمالی داغستان
۶-    ساختمان محل تولد خود در دستگرد نزدیکی درگز به نام مولود خانه و بنای مسجدی متصل به آن
۷-    ساختمان آرامگان خود در کلات به نام عمارت خورشید
۸-     اهدا تندیسهای گرانبها و تعمیرات دیگر در آستان قدس رضوی
۹-    ساختمان تالاری به صورت ایوان در یکی از باغهای قزوین که بنام  نادر منسوب است.
۱۰-    مطلا نمودن ایوان مرقت علی بن ابیطالب در نجف و هدا نذورات بسیار و تعیمرات حرم و و صحن آن حضرت.
و همچنین  میرزا عبدالرزان نشاء تبریزی که در عصر نادر می زیسته است . در سال ۱۱۸۸ هجری قمری ۲۸ سال پس از قتل نادر قصیده ای به زبان ترکی سروده و در بالای ایوان نجف با طلا و شگرف به خط نستعلیق بسیار زیبا نوشته شده است.
۱۰- آثار ساختمانی زیادی نیز از نادر شاه در قفقاز و باغستان بر جای مانده است.
عمارت خورشید در کلات:
نادر شاه برای خود در کلات در سالهای ۱۱۵۵ و بعد از آن  آرامگاهی  عظیمی به مباشرت کریم خان زند و بوسیله معماران و حجاران ساخته شده این بنا که عمارت خورشید نام دارد و به ۲ دلیل این نام بر او نهاده شده است. 
۱- به این دلیل که از طلوع تا غروب خورشید آفتاب بر این کاخ می تابیده است و دوم اینکه چون نام یکی از همسران نادر خورشید بوده است و چون نزد نادر احترام خاصی داشته به نام او نامذگاری شده است. این بنا که اکنون در نهایت استحکام و تقریباٌ ۱۵ متر ارتفاع آن است. نمای خارجی آن تماماً از سنگ های بزرگی است که معروفست و به دستور نادر از مراغه به آنجا حمل گردیده پوشیده شده است. واصل بنا عبارتست از:‌
محل مقبره که تقریباً ۵*۵ متر و دارای چهار ستون سنگی است. به ارتفاع ۶ متر و در وسط آن جای مقبره ساخته شده و چهار ایوان در ۴ طرف که داخل آن گچ بری و نقاشی های تصویری رنگی داشته و فعلاً آثاری از آن باقی است.
بقیه بنا  اطراف آن اطاقهایی دارد که متصل به مقبره است. در روی بنا برجی قرار گرفته به قطر ۲ الی ۴ متر و ارتفاع ۵ متر که نمای آن در سنگهای تراشیده نیم گرد است. و معلوم می شود که در صدد انهدام آن بوده اند زیرا مقداری از سر برج را خراب کرده اند.
در اطراف بنا فضای بسیار بزرگی است که دور آن را قرار گرفته  ولی در شرف انهدام است.
در شمال  محوطه فضای برای (سرباز خانه و اصطبل و پاسدار خانه) بوده و در طرف دیگر ساختمانی به نام (ضرابخانه) است و روی سنگهای اطراف بنا نقش هایی از گل و بته و موز هندی در نهایت زیبایی (حجاری شده) .
اخیراً انجمن آثار ملی و اداره کل باستان شناسی در صدد تغییر آن برآورده اند.
بعضی تردید دارند که نادر عمارت خورشید کلات را برای آرامگاه خود ساخته باشد. اما نگارنده با بررسیهایی که در این خصوص به عمل آورده به این نتیجه رسیده که بنای مذکور را نادر منحصراً‌ برای آرامگاه خود ساخته است. زیرا اولاً کلیه کتب و تواریخ نادری تایید می کنند . ثانیاً اخیراً پس از خاکبرداری داخل مقبره محل قبری به طول ۲ متر و عرض ۸۰ سانتیمتر و عمق قریب به یک متر ساخته و پرداخته شده موجود است. بنابراین جای هیچگونه شک و تردید نیست که عمارت معروف به خورشید را نادر شاه برای آرامگاهی ابدی خود ساخته است.
کاخ خورشید که از مهمترین و بزرگترین آثار باستانی نادر است . ساختمان آن به شکل استوانه است که به سبک هندسی ساخته شده است. بخشی از دیوارهای درونی آن (با تذهیب  و مینیاتور) و گچبری بسیار استادانه آراسته شده است. که تدریجاً این آثار محو گشته تا چند سال اخیر اندکی از آنها بوده است. قسمتهای بیرونی قصر به خصوص طبقه دوم حجاری های زیبا حک کرده اند. و گویا بحالی نیافته تا این هنرمندان کار خود را تکمیل کنند به طوریکه شاخه گل نیمه کاره رها شده است.
قصه خورشید از سنگ بنا شده  که حجاریهای بر روی آنست که نقش آنها شامل: ‌گلدان شاخ و برگ و گل و بوته و نقش پرندگان و میوه های مختلف و میوه ها که عبارتند از : گلابی – انگور – گردو – موز – آناناس وجود دارد.
موز و آناناس که از مناطق گرم ناحیه هند است معرف تماس با آن سرزمین است. پرندگان که بین شاخو برگ دیده می شود تماماً طراحی است.
بررسی دیگر آثار تاریخی کلات نادری
کتیبه نادری: در تنگه دربند در اتفاع ۱۵۰ متری از سطح زمین بر روی تخته سنگهایی مشاهده می شود.
این کتیبه ۲۴ بیت شعر ترکی سروده بالای کتیبه و سمت چپ آن سایبانی از سنگ دارد و چنین به نظر می رسد که برای تراشیدن آن تخته سنگها کوه را تراشیده بعد از گذاشتن چند سوراخ و نصب چوب بست بکار پرداختند. می گویند این کتیبه درب گنج نادری است. حاشیه تزیینی که جانب کتیبه به عرض ۵/۲ سانتیمتر در بر گرفته دارای نقش های اسلیمی است. از ۱۲ بیت اشعار ۸ بیت ترکی و ۴ بیت فارسی و به خط نستعلیق است حجاری شده است. این کتیبه فاقد تاریخ و به وسیله تراش آن را مربوط به سالهای ۱۵۵ تا ۱۵۷  هـ ش است. در تنه در بند آثار آجرهایی که با ساروج به هم پیوند خورده اند که باقی مانده است از دروازه ای که به دستور ناد رساخته شده است به چشم می خورد.
برج ارعوانشاه:
در بالای تپه های شرقی مدخل در بند ساخته شده که از کف رودخانه ۳۵ متر ارتفاع دارد که کتیبه نادری دیده می شود  برج ارغوانشاه ساختمان دندانه وار مخروطی شکل ناقص بوده است که ۸ مترارتفاع دارد.
این بنا از نظر شکل کلی تزئینات آجری به برجهای ارگ کریم خانی شباهت دارد. تمایم نمای برج از آجر ساخته شده است ولی پایه این برج بر روی صخره های کوه است . در فواصل مختلف آجر کاری نقش های هندسی بکار رفته است.
جایگاه گنجینه های نادری
در سمت شمال کلات نادر در پرتگاهی بسیار خطرناک گودالی به چشم می خورد وقتی زر و جواهرات نادر به قدری زیاد بود که جلب توجه می کرد در خزانه های عادی نگهداری نمی کردند. برای همین در گودالهای بزرگی نگهداری می کردند. پس از انجام ماموریت از همان بالای پرتگاه زرها و طلاها را به پایین می انداختند و ملح گنچ پنهان می ماند.
پیش کشهای محمد شاه پادشاه موقت هند به نادر :
۱- تخت طاووس     طاق مرصع جواهر نشان ساخته شده از طلا و نقره
۲- سکه و شمش های طلا و نقره
۳- پارچه های زربافت
مسجد گنبد کبود:
مسجد گنبد کبود در صد متری شرق کاخ خورشید وجود دارد. مسجدی با گندی آسمانی و کاشیهای کبود بنا شده است . سر در آن بدون تزیین است داخل دور تا دور کتیبه ای به خط نستعلیق نوشته شده است . تعمیر اداره اطراف صحن کمکی از سنگ است. تزیینات جزرها و پشت و بغل ایوان هماهنگی با کاشیهای هفت رنگ دوره قاجار انجام شده است. پوشش بالای گنبد از کاشیهای زیبای کبود رنگ است  . ساقه استوانه ای شکل ان دارای کاشیهای فیروزه ای زرد سیاه و سفید رنگ که طرحهای هندسی و خط بنای را بوجود آورده است.
مجسمه نادر سوار بر اسب:
همراه سربازانش یکی از کارهای زیبا و ماندگار استاد ابولحسن خان صدیقی که از جنس برنز افروخته و به ارتفاع ۷ متر در کاخ برونی ساخته شده است.
ساختمان آرامگان نادر بر اساس دو شکل اصلی هندسی مربع و مثلث طراحی شده است. این بنا از سنگ خارای کوهسنگی مشهد ساخته شده است و اشاره به عظمت نادر را دارد . تالار آرامگاه به شکل برج از ۲ دیواره قرمز رنگ بسته و از دو قسمت ستون بندی تشکیل شده است. و سنگ مزار نادر در گوشه این مربع و در پناه ۲ دیوار قرار گرفته است. این زاویه و پناه و باز بودن تالار حالت صحنه جنگ را تداعی می کند و رنگ قرمز دیوار به معنای جنگ است و برجستگی های متفاوت سنگی که از دیوار بیرون آمده نبردهای مختلف را نشان می دهد. ستونهای اطراف نادر به خصوصیاتی اجرا شده که نشانه ای از کلاه نادر است.