جستجو در تک بوک با گوگل!

تابعيت پايگاه تك بوك از قوانين جمهوري اسلامي ايران

فلزات سنگین

6,501

بازدید

فلزات سنگین ۴٫۰۰/۵ (۸۰٫۰۰%) ۸ امتیازs
تعداد ۳۲ نمونه غذا ، آب منابع و عضله ماهی به منظور اندازه گیری فلزات سرب و آهن در فصلهای تابستان و پاییز ، در دو نوبت با فاصله ۳ ماه از چهار مزرعه پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان در استان چهارمحال بختیاری اخذ شده و مورد بررسی قرار گرفت .
میزان آهن و سرب به ترتیب در کل نمونه‌های آب مزارع مختلف برابر با ۴/۴ ± 6/60 و   2/0 ± 5/2 میکرو‌گرم بر لیتر ، میزان آهن و سرب به ترتیب در کل نمونه‌های خوراک مصرفی مزارع مختلف برابر با۸/۱۸۳ ± 4/563 و۱/۱ ± 3/3 میلی‌گرم بر کیلو‌گرم و همچنین میزان این دو فلز به ترتیب در کل نمونه‌های ماهی مزارع مختلف برابر با
۹/۳ ± 7/8 و۱/۰ ± 3/0 میلی‌گرم بر کیلو‌گرم بوده است . با توجه به مقادیر بدست آمده از دو فلز فوق هیچ‌گونه تفاوت معنی‌داری در سطح (۰۵/۰ p <) بین خوراک، ماهیان و آبهای مختلف مشاهده نشد ولی در کل ارتباط منطقی بین میزان این دو فلز در غذا و ماهیان تغذیه شده از همان غذا مشاهده گردید بطوریکه بیشترین میزان تجمع فلزات سنگین یاد شده در غذای کارخانه شماره 2 و همینطور ماهیان تغذیه شده از این غذا و کمترین میزان تجمع این فلزات در غذای کارخانه شماره 3 و ماهیان تغذیه شده با این خوراک مشاهده شد .
با توجه به استاندارد های FAO برای فلزات سنگین و مقایسه آن با مقادیر بدست آمده در تحقیق حاضر، میزان این فلزات در آب، غذا و عضلات ماهی از حداکثر مجاز پیشنهادی کمتر می‌باشد. لذا هیچ‌گونه خطری از جانب این منابع متوجه مصرف‌کنندگان بعدی مثل انسان نیست .

۱-۱- بیان مسأله:

فلزات سنگین به عنوان یک مسئله خطر ساز از ابعاد مختلف و به طور جدی می‌توانند زیست انسان و سایر موجودات زنده را به خطر بیاندازند. یکی از عمده‌تر‌ین منابع تولید کننده این عوامل سنگ‌های معادن و غبارهای آتشفشانی می‌باشند ولی در کنار اینها انسان خود به اشکال مختلف مانند صنایع رنگرزی، آبکاری فلزات و باطری سازی در انتشار فلزات سنگین نقش دارد(۸). حضور این عوامل در محیط زیست در دراز مدت منجر به کاهش توان تولید مثلی آبزیان ، مشکلات تنفسی و عصبی و غیره شده و در ضمن با توجه به تجمع آن در بدن  (تجمع زیستی)  و انتقال آنها به مصرف کنندگان بعدی از جمله انسان می‌تواند عوارض غیر قابل جبرانی را ایجاد نماید. یکی از منابع مهم انتقال فلزات سنگین خوراک مصرفی ماهیان پرورشی است که با اندازه گیری دو فلز سرب و آهن می‌توان به میزان حضور این عوامل در غذا و احیاناً بالا بودن آنها بیش از حد استاندارد پی برد. همچنین بررسی میزان این فلزات در آب و ماهیان مزارع پرورشی از نظر مقایسه‌ای می‌تواند راه کار مناسبی در نحوه استفاده از این منابع آبی و یا حتی ماهیان مورد پرورش در این آبها به ما بدهد.

۱-۲- اهداف، فرضیات و سؤالات تحقیق:
۱-۲-۱- اهداف تحقیق:
۱- بررسی و اندازه گیری دو فلز سنگین سرب و آهن در چهار نوع خوراک مصرفی، آب و عضله ماهی قزل آلای رنگین کمان استان چهار محال و بختیاری.
۲- مقایسه بین میزان فلزات سنگین سرب و آهن در انواع غذا، آب ورودی مزارع و عضله ماهیان مزارع مختلف قزل آلای رنگین کمان .
۱-۲-۲- فرضیات تحقیق:
۱- میزان فلزات سنگین سرب و آهن در خوراک مصرفی، آب و ماهیان قزل آلای رنگین کمان بالاتر از حد استاندارد است.
۲- میزان فلزات سنگین سرب و آهن در خوراک مصرفی، آب و ماهیان قزل آلای رنگین کمان کمتر از حد استاندارد است.
۱-۲-۳- سؤالات تحقیق:
۱- میزان فلزات سنگین سرب وآهن در خوراک ، آب و عضله ماهی قزل آلا چقدر  می‌باشد؟
۲- آیا میزان فلزات سنگین در آبهای مختلف مزارع پرورشی با هم تفاوت دارد ؟
۳- آیا میزان فلزات سنگین بین ماهیان مختلف مزارع پرورشی با هم تفاوت دارد ؟
۴- آیا میزان فلزات سنگین غذای کارخانه های مختلف با هم تفاوت دارد ؟

۱-۳- روش تحقیق و پژوهش:

در این مطالعه از منابع غذا، ماهی و آب مزارع پرورشی قزل آلای رنگین کمان به منظور اندازه گیری میزان دو فلز سرب و آهن نمونه گیری صورت می گیرد. به ترتیب از چهار نوع خوراک پر مصرف استان چهار محال و بختیاری، در هر کدام از مزارعی که از غذای مورد نظر استفاده می‌کنند نمونه گیری صورت گرفته و از آب و ماهیان همان مزرعه نیز نمونه گیری انجام می گیرد بطوریکه از هر مزرعه یک نمونه آب ورودی ، یک نمونه غذای GFT و دو قطعه ماهی ۲۰۰ گرمی برداشت شد و سه ماه دیگر نیز همین روال تکرار می شد. بطوریکه با احتساب دو فلز سرب و آهن در هر نمونه ، مجموعاً ۱۶ فلز در غذا، ۱۶ فلز در آب و ۳۲ فلز در ماهیان ۴ مزرعه‌اندازه گیری خواهد شد(مجموعاً ۶۴ فلز) برای سرب اسپکترومتری جذب اتمی‌با کوره و برای آهن اسپکترومتری جذب اتمی‌با شعله انجام می‌شود. داده‌های بدست آمده با تست آماری آنالیز واریانس تجزیه و تحلیل و مقایسه میانگین داده‌ها با آزمون آماری دانکن صورت خواهد گرفت.

GFT: به غذای سایز ماهیان دوره رشد گفته می شود.
۲-۱-فلزات سنگین

علاوه بر کربوهیدرات‌ها، لیپیدها، اسیدهای آمینه و ویتامین‌ها برخی از فلزات سنگین برای فعالیت بیولوژیکی سلول‌ها ضروری می‌باشند. برخی از فلزات مانند آهن برای زندگی جنبه حیاتی داشته و گروهی دیگر مانند مس و روی و سرب به مقدار جزئی برای فعالیت آنزیم‌ها ضروری هستند(۷). این فلزات به علت داشتن وزن اتمی‌بالا فلزات سنگین نامیده می‌شوند. چنانچه میزان ورود این فلزات ضروری به بدن بیش از حد مورد نیاز باشد باعث ایجاد مسمومیت می‌شوند. فلزات سنگین غیر ضروری و یا فلزات سمی‌نیز در بدن آثار سمی‌تولید می‌نمایند، به طور کلی فلزات سنگین موجود در محیط زیست یک خطر بالقوه برای موجودات زنده به شمار می‌آیند. انسان و حیوانات همیشه در معرض آلودگی با فلزات سنگین می‌باشند اینگونه فلزات با ترکیبات ضروری بدن از قبیل اکسیژن، گوگرد و ازت به صورت گروههایی از قبیلS-S  ، SH ، OH ، COO و COOH پیوند برقرار می‌نمایند. بیشتر ترکیبات ضروری بدن از جمله آنزیم‌ها و پروتئین‌ها دارای چنین گروههایی می‌باشند در نتیجه فلزات سنگین موجب وقفه فعالیت آنزیم‌ها و اختلال در سنتز ترکیبات ضروری بدن می‌شوند(۶).

۲-۱-۱- منشأ فلزات سنگین:

       این فلزات جزء عوامل متشکله طبیعی آب دریاها می‌باشند و مقادیر فراوانی از آنها به صورت طبیعی از طرق متنوعی مانند فرسایش سنگ‌های معادن، باد، ذرات غبار، فعالیت‌های آتشفشانی، رودخانه‌ها و آبهای زیرزمینی وارد دریا می‌شوند. ولی آنچه مسئله ساز است افزایش منطقه‌ای این فلزات به واسطه فعالیت‌های صنعتی انسانی مانند افزایش پساب‌ها و ضایعات صنعتی کارخانجات ،آلودگی‌های نفتی، سموم ، دفع آفات و … می‌باشد(۸). این آلاینده‌ها از یک طرف باعث کاهش اکسیژن محلول در آب شده و از طرف دیگر دارا بودن سموم اثر مستقیمی‌بر روی ماهی‌ها داشته و باعث تلفات آنها می‌شود.
آبی که از مناطق آبخیز یا بستر رودخانه‌ها عبور می‌کند، سنگ‌های معدنی یا مواد محلول را با خود انتقال داده و باعث مسمومیت ماهیان قسمت‌های پائین رودخانه می‌شوند این روند سبب شده است که قسمت‌های مشخصی از نهرها، دریاچه‌ها یا سایر آب‌ها از ماهی تخلیه شوند. از موارد دیگری که سبب آلودگی آب‌ها می‌شوند می‌توان از صنایع استخراج سنگ فلزات نام برد که طی بهره برداری از معادن، آب زهکشی آنها دارای مقادیر زیادی فلزات سمی‌است. PH بعضی از این آب‌ها به مقدار کمی‌اسیدی است و سبب افزایش حلالیت فلزات می‌شود به عنوان مثال آب زهکشی معدن زغال سنگ به دلیل اسیدیته زیاد فلزات موجود در بستر معدن را در خود حل می‌کند(۷)

۲-۲- سابقه تحقیقات در مورد سرب
۲-۲-۱- سابقه تحقیقات در مورد مسمومیت با سرب و اثر             آلوده کنندگی آن در انسان
سرب فلزی سنگین خاکستری مایل به آبی رنگ، عدد اتمی ۸۲‌ و نقطه ذوب ۳۲۷ درجه سانتیگراد است .این عنصر در گیاهان و خاک به مقدار بسیار کم یافت می‌شود. در خاک‌های اسیدی حلالیت آن زیاد شده و برای گیاهان سمی‌خواهد شد(۹و۱۱). لذا باران‌های اسیدی به طور غیر مستقیم در افزایش مسمومیت گیاهان و جانوران نقش دارند. از بین تمام ترکیبات سرب تنها تترااتیل سرب که در بنزین به عنوان ماده بالا برنده درجه اکتان مصرف می‌شود در حرارت معمولی اتاق قابل تصعید است لذا از سمی‌ترین ترکیبات سرب محسوب می‌شود. سرب از طریق پوست، دستگاه گوارش و تنفس جذب می‌شود(۱). مهمترین راههای ورود سرب به بدن تنفس و پس از آن گوارش می‌باشد. جذب شدن از طریق پوست بستگی به نوع ترکیب آن دارد. ترکیبات معدنی سرب به کندی، در حالی که ترکیبات آلی سرب چون استات و اولئات سرب به خوبی از راه پوست جذب می‌شوند، تتراتیل سرب نیز به صورت مایع یا بخار از راه پوست جذب بدن می‌گردد(۴و۱۲).
شایع ترین علت مسمومیت با سرب جذب ذرات سرب موجود در هوا از طریق مجاری تنفسی است به خصوص در صنایعی که گرد و غبار و بخارات و دود سرب تولید می‌شود. جذب سرب از طریق استنشاق در افراد بالغ حدود ۱۰ درصد و در اطفال حدود ۴۰ درصد می‌باشد که حدود ۹۵ درصد آن جذب خون می‌شود و ما‌بقی به دنبال هوای بازدم خارج شده یا در قسمت فوقانی دستگاه تنفسی تجمع می‌یابد و مجدداً بلع می‌گردد. به طور اولیه مسمومیت سرب در بزرگسالان از راه تنفس است(۴و۱۲).
     تا قبل از سال ۱۹۴۲ تجمع و ذخیره شدن سرب در استخوان‌ها مورد توجه نبوده و وجود آن را در استخوان‌ها در مقایسه با عضلات و نسوج بی اهمیت می‌دانستند. بعدها معلوم شد که ترکیبات معدنی سرب ابتـدا در بافت‌های نرم شامل مغز ، کبــد و ماهیچــه‌ها توزیع و ته نشین شده و به زودی در طول زمان مقدار آن کمتر می‌شود و سپس در بافت‌های استخوانی دندان و مو ذخیره میگردد. ذخیره سرب در استخوان شباهت زیاد به ذخیره کلسیم دارد و به صورت فسفات سرب ذخیره می‌شود. چنانچه غلظت فسفات خون کم باشد سرب در بافت‌های غیر استخوانی ذخیره می‌شود،  ویتامین D باعث ذخیره سرب در استخوان شده و هورمون پاراتیروئید موجب کاهش ذخیره در بافت استخوان و افزایش آن در خون می‌شود. سرب اساساً از طریق ادرار و به مقدار ناچیز از طریق مدفوع، عرق و شیر دفع می‌شود. دفع سرب در حیوانات آزمایشگاهی بیشتر از طریق صفرا است(۴). آب‌ها به واسطه عبور در مسیر معادن سرب و نیز راه یابی فاضلاب کارخانجاتی چون صنایع باطری سازی، کریستال سازی، رنگ سازی و … آلوده می‌شوند. این آب‌ها موجب تجمع سرب در ماهی و آبزیان میگردد. مطالعات بیانگر ارتباط مستقیم بین غلظت سرب موجود در آب‌ها و لجن و غلظت آن در بافت‌های آبزیان است و از طرف دیگر آبیاری مزارع و مراتع به وسیله این آب‌ها منجر به افزایش میزان سرب در بافت‌های گیاهی و به دنبال آن افزایش میزان سرب در شیر، گوشت و تخم مرغ دام‌ها می‌شود(۳).
 سرب با بسیاری از ترکیبات ضروری بدن مانند آنزیم‌ها وپروتئینها اتصال برقرار نموده و موجب وقفه در فعالیت آنزیم و اختلال در سنتز پروتئین و غیره می‌گردد. این فلز موجب وقفه فعالیت آنزیم سدیم- پتاسیم- آدنوزین تری فسفات(Na-k-Atpase) گشته و میزان آنزیم ترانس آمیناز افزایش می‌یابد در حالی که این فلز موجب کاهش فعالیت آنزیم آلکالین فسفاتاز و متیل استراز می‌شود(۲۰).
اولیــن عـــلائم مسمومیت ســرب غالباً غیر اختصاصی است به صـورت خستــگی، تهوع، بی اشتهایی، تغییر وضعیت خواب، اسهال، یبوست، افسردگی بروز می‌کند و با افزایش آن در فرد عوارض دیگری چون افزایش فشار خون، تغییر خلق و خو و اختلالات حرکتی،کم خونی ، عوارض عصبی ، آنسفالپاتی و نوریت بروز می کند(۱و۴). حداکثر میزان سرب برحسب استانداردهای موجود در کشورهای مختلف و بر اساس قوانین غذایی ۱۹۷۹ در آب آشامیدنی ۵۰ میکروگرم در دسی لیتر و در عضله ماهی به میزان ۲ میلی گرم در کیلوگرم می‌باشد(۱۱).

۲-۲-۲- اثر آلوده کنندگی سرب در آب دریا و ماهیان:
سرب در محیط آب بیشتر در رسوبات بستر تجمع یافته و میزان آن ۴ برابر بیشتر از سرب موجود در آب است. این ماده به طور عمده در کلیه، آبشش، عضلات و استخوانها  تجمع پیدا می‌کند. طبق گزارش FAO    سالانه حدود ۲ هزار تن سرب به دریا ریخته می‌شود که به پلانکتونها به ویژه فیتوپلانکتونها که حدود ۷% اکسیژن را تأمین می‌کنند صدمه زده و سبب مرگ و میر آنها می‌شود. سرب در هوا، آب و خاک وجود داشته از طریق گردش خون در بافت‌ها رسوب نموده و ایجاد مسمومیت می‌نماید.
سمیت سرب برای ماهی و سایر موجودات آبزی تحت تأثیر کیفیت آب بوده و به قابلیت انحلال ترکیبات سرب و به غلظت‌های کلسیم و منیزیم در آب بستگی دارد به عنوان مثال مشخص شده است که سمیت سرب با افزایش غلظت کلسیم و منیزیم در آب کاهش می‌یابد. مسمومیت حاد سرب ابتدا باعث آسیب به اپیتلیوم آبشش شده و ماهی مبتلا به علت خفگی تلف می‌شود. علائم مشخص مسمومیت مزمن سرب شامل تغییرات تابلوی خونی با آسیب شدید گلبول‌های قرمز و سفید، تغییرات تحلیل رونده بافت‌های پارانشیماتوز و آسیب سیستم عصبی است(۷و۵). حضور بیش از حد سرب در آب ممکن است باعث محدودیت آنزیمی‌موجود در بافت‌های مختلف بدن شود اما اثر زیادی در تنظیم پتاسیم توسط آبشش ندارد چنین وضعیتی ممکن است بدین علت باشد که ماهیان اغلب در آب‌های تقریباً ایزوتونیک با خونشان زیست می‌کنند بنابراین شیب یا تغییرات زیادی در داخل یا خارج بدن ماهی برای سدیم وجود ندارد(۷).
۲-۳- سابقه تحقیقات در مورد آهن
۲-۳-۱- سابقه تحقیقات راجع به مسمومیت با آهن و اثر آلوده کنندگی آن بر انسان:
شایع ترین شکل مسمومیت به صورت خوراکی است. به طور طبیعی بدن به ۴ تا۵ گرم آهن نیاز دارد که در نسوج مختلف توزیع شده است. حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد از آهن خورده شده از سلول‌های مخاطی دئودنوم و ژئوژنوم به صورت آهن دو ظرفیتی جذب می شود. دفع طبیعی آهن از بدن محدود به ۱ تا ۲ میلی گرم در روز از طریق خون قاعدگی و پوسته ریزی مخاط دستگاه گوارش است. بدن توانایی دفع آهن را بیشتر از ۲ میلی گرم در روز ندارد و از این رو مصرف بیش از حد آهن موجب تجمع آهن در اعضای هدف می‌گردد 
و اصولاً خوردن بیش از ۳۰ میلی گرم بر کیلوگرم آهن موجب مسمومیت و بیش از ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلی گرم بر کیلوگرم آن موجب مرگ می‌شود(۱).

 مکانیسم اثر آهن در ایجاد مسمومیت به ۴ فرم است:
۱- گشاد شدن پس شریانچه‌ای
۲- افزایش نفوذپذیری مویرگ‌ها به علت اثر مستقیم آهن
۳- اسیدوز به دلیل آزاد شدن یون‌های هیدروژن
۴- آسیب میتوکندری به خصوص در سلول‌های کبد.
اثر آهن بر دستگاه گوارش:
آهن سبب نکروز هموراژیک قسمت‌های ابتدایی دستگاه گوارش و همین طور موجب انفارکتوس قسمت انتهای روده کوچک می‌شود البته تنگی پیلور و انسداد روده از دیگر عوارض دیررس و نادر می‌باشد.
اثر آهن بر کبد:
تأُثیر آهن روی کبد از حالت عدم تغییر تا نکروز هموراژیک اطراف پورت و تغییر وضعیت سلول‌های کوپفر و سلول‌های پارانشیمال متغیر است. آسیب کبدی مذکور می‌تواند موجب هیپوکلسمی، هیپوپروتئینمی و اختلال‌های انعقادی و در نهایت نارسایی کبد بشود(۳۳).
اثر آهن بر قلب و عروق:
تأثیر آن به صورت گشاد شدن انتهای مویرگ و افزایش نفوذ‌پذیری آنها می‌باشد که موجب پر شدن وریدها، کاهش حجم خون و کم شدن برون ده قلب می‌شود. فرآورده آهن ممکن است شامل یکی از ۳ نمک فرو(سولفات، فومارات و گلوکونات) باشد مسمومیت براساس مقدار عنصر آهن موجود در نمک(۲۰ درصد در نمک سولفات، ۳۳ درصد در فومارات و ۲ درصد در گلوکونات) می‌باشد خوردن بیش از ۲۰ میلی گرم در دسی لیتر عنصر آهن سبب ایجاد مسمومیت گوارشی و خوردن بیش از ۶۰ میلی گرم در دسی لیتر باعث مسمومیت سیستمیک می‌گردد. تظاهرات اولیه مسمومیت ناشی از آهن شامل استفراغ و اسهال خونی و تب و هیپرگلیسمی‌و لکوسیتوز می‌باشد(۱و۴).

۲-۳-۲-اثر آلوده کنندگی آهن در آب دریا و ماهیان:
این عنصر در آب‌های سطحی به اشکال اکسید ۲ ظرفیتی یا ۳ ظرفیتی وجود دارد و در آب‌های کم دما و واجد آهن، باکتری‌های ته نشین کننده آهن به میزان زیادی روی آبشش‌ها تکثیر یافته و به اکسیداسیون آهن ۲ ظرفیتی کمک کرده و کلونیهای رشته‌ای آنها آبشش‌ها را می‌پوشاند ابتدا آبشش‌ها بی رنگ می‌شوند ولی بعداً آهن ته نشین شده و باعث قهوه‌ای شدن کلونیهای رشته‌ای می‌شود ترکیبات رسوب یافته آهن و رشته‌های باکتری‌های ترسیم کننده آن سطح مفید تنفسی آبشش‌ها را کاهش داده باعث آسیب به اپیتلیوم تنفسی و شوک در ماهیان می‌شود(۷). حد مجاز آهن برای کپور معمولی کمتر از ۲/۰ و برای قزل‌آلا کمتر از ۱/۰ میلی گرم در لیتر آب است(۲۴). گرچه اثرات سمی آهن و نمک‌های آن به ندرت رخ می‌دهد اما اثرات کشنده حضور این مواد در مجاورت طولانی با ماهی در آب‌هایی که به مقدار ضعیفی بافر بوده و PH  آنها پایین است قابل توجه است همانطور که ذکر شده تأثیرات غیر مستقیم سمی‌آهن به طور عمده محدود به رسوب هیدروکسید فریک و یا اکسید فریک در روی آبشش ماهی می‌باشد. رسوب هیدروکسید فریک بر روی تخم‌های دارای جنین در حال رشد نیز ممکن است باعث خفگی و مرگ و میر جنین شود دلیل عمده تلفات ناشی از رسوب هیدروکسید فریک بر روی آبشش ماهی به دلیل ممانعت از جا‌به‌جایی اکسیژن و یا در تخم‌های چشم زده به دلیل ممانعت از ورود اکسیژن از طریق پرده کوریون جنین به داخل تخم است(۳۴).
شاپر کلوز(۱۹۹۲) عامل اصلی صدمات ناشی از آهن را رسوب ترکیبات این عنصر بر روی آبشش می‌داند و معتقد است که این رسوب باعث ایجاد مناطق نکروتیک بر روی آبشش ماهی قزل آلای جوان می‌شود. به طور کلی می‌توان ابراز نمود آبهایی که واجد ترکیبات آهن قابل  رسوب  هستند  معمولاً  دارای  اکسیژن  محلول کم ،  مقدار  زیادی دی اکسید کربن و PH کمتر از ۷ می‌باشند هوادهی این آب‌ها باعث کاهش دی اکسید کربن و افزایش اکسیژن محلول می‌گردد و اجازه می‌دهد که آهن به طرف بستر استخر رسوب نماید(۳۲).
طی تحقیقی که توسط کوگی و همکاران (۲۰۰۶) روی ماهی کفال  و ماهی خاردار  در شمال شرقی دریای مدیترانه در ترکیه انجام شد میزان کادمیوم، مس، آهن، روی و سرب توسط جذب اتمی با شعله در کبد ، آبشش و عضله اندازه گیری  و نتایج زیر حاصل شد .
۱- به جز سرب بیشترین میزان از هر فلز ابتدا در کبد،  سپس در آبشش و بعد در عضله بوده است.
۲- آهن ، روی و مس بیشترین فراوانی و کادمیوم و سرب کمترین فراوانی را در بافتهای مختلف داشتند.
۳- تغییرات فصلی نیز در میزان فلزات مشخص شد ولی به طور کلی بیشترین میزان برای تمام فلزات در بافت‌های مختلف هر دو گونه ماهی در تابستان مشاهده شد(۱۸).
        در تحقیقی که توسط اشرف و همکاران (۲۰۰۶) روی میزان هفت فلز سنگین(سرب ، کادمیوم ، نیکل ، مس ، روی ، کروم و آهن ) در ماهی‌های کنسرو شده ساردین، آزاد و تن که در کشور عربستان مورد استفاده قرار می‌گیرد انجام شد سرب و کادمیوم از طریق   اسپکتروسکوپی جذب اتمی تیوپ گرافیتی و نیکل، مس، کروم و آهن با استفاده از اسپکتروسکوپی جذب اتمی‌با شعله تعیین شد.
–  میزان سرب در ماهی آزاد برابر با ۲/۱-۰۳/۰ میکروگرم در گرم با میانگین ۳۱۳/۰ میکروگرم در گرم می‌باشد .
–  میزان سرب در ماهی تن برابر با ۵۱/۰-۰۳/۰ میکروگرم در گرم با میانگین ۲۳۳/۰ میکروگرم در گرم می‌باشد .
–  میزان سرب در ماهی ساردین برابر با ۹۷/۱-۱۳/۰ میکروگرم در گرم با میانگین ۸۳۵/۰ میکروگرم در گرم می‌باشد .

مشخص شد که میانگین غلظت سرب در ساردین ۴ برابر ماهی تن و به طور کلی میزان فلزات به ترتیب زیر است:
ماهی تن< ماهی آزاد< ساردین
این تحقیقات نشان داد که ماهی کنسرو شده به طور کلی و ماهی تن به طور خاص دارای غلظت‌های مجاز و در چهارچوب سازمان بهداشت جهانی  و سازمان خاروبار جهانی  از نظر فلزات سنگین هستند(۱۶).
       طی مطالعه انجام شده توسط اشمیت و همکاران (۲۰۰۶) خرچنگ و ماهی از شش گونه معرفی عمده(کپور معمولی  و گربه ماهی کانال  و گربه ماهی سرپهن  ماهی خاردار دهان گنده  و ماهی خاردار خالدار  و کراپی سفید۳). در سال‌های ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ در شمال شرق الکاهاما از آب‌های رودخانه اسپرینگ و رودخانه نیوشو که هر دو به  4TSMD تخلیه می‌شوند جمع آوری گردید.
نمونه‌هایی هم از مکان‌های آلوده به مواد معدنی در میژوری شرقی جمع آوری شد و همراه با نمونه‌هایی از مکان‌های مرجع مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. غلظت فلزات در نمونه‌هایی که به شدت تحت تأثیر مواد معدنی قرار داشتند بالاتر بود و در نمونه‌های مرجع در کمترین حد خود بوده است. غلظت‌ و تراکم فلزات و نیز میزان خطر در ماهی و خرچنگ شاخه‌های آلوده رودخانه اسپرینگ بیش از جریان‌های اصلی رودخانه اسپرینگ یا رودخانه نیوشو بوده است. براساس نتایج حاصل از این بررسی مصرف کپور و خرچنگ را می‌توان با توجه به معیار فعلی میزان سرب، کادمیوم و روی محدود نمود و مصرف گربه ماهی کانال را نیز می‌توان به واسطه میزان سرب محدود نمود غلظت فلزات در گونه میکروپتروس۵ و کراپی۶ به طور یکنواختی اندک است نیاز به محدودیت مصرف ندارد (۳۳).
      کارادد و همکاران (۲۰۰۴) توزیع برخی فلزات سنگین در سه‌اندام مختلف ماهی کفال و گربه ماهی لیزا آبو۷ و سیلوروس تریوستگوس۸در سد دریاچه آتاتور‌ک واقع در فرات  ترکیه را مورد بررسی قرار دادند. تجمع فلزی در کبد و آبشش ماهیان در مقایسه با مقدار فلزات در عضلات کاملاً بیشتر بوده است .
غلظت فلزات کبالت، مس، آهن، منگنز، نیکل و روی که در عضلات ماهی مشخص گردیده کمتر از محدوده‌های مجاز اعلام شده از سوی سازمان خار و بار جهانی  می‌باشد (۲۷).
         در تحقیقی که توسط آندرژی و همکاران (۲۰۰۶) انجام شد، ماهی‌ها از دو مزرعه در جنوب غربی اسلکواکی انتخاب شدند و هدف از این مطالعه تشخیص و ارتباط بین غلظت فلزات سنگین انتخابی و میزان بار میکروبی(شمارش باکتری‌های کل – باکتری‌های اسپورزای بی هوازی مزوفیلیک ) در عضلات ماهی کپور معمولی بوده است .
غلظت فلزات انتخابی با اسپکتروفتومتری جذب اتمی مدل ”  Pye unicam spq” اندازه گیری شد. غلظت فلزات برحسب میلی گرم بر کیلو گرم  بر پایه وزن خالص برابر با:
آهن ۱۵/۱۵-۴۷/۳  ، منگنز ۴۲/۰-۱۴/۰ ، روی ۵۲/۹- ۴۷/۳ ، مس ۳۲/۱- ۲۴/۰ ، کبالت ۱۷/۰- ۰۵/۰ ، نیکل ۴۲/۰ – 07/0 ، کروم ۱۹/۰- ۰۸/۰ ، سرب         30/0 -11/0 و کادمیوم ۰۵/۰ – 01/0 گردیدند.
شمارش باکتریایی بی هوازی مزوفیلیک و باکتریهای کل بر حسب واحد تشکیل کلنی در گرم به ترتیب برابر با ۳ ۱۰   76/7- 12/1 و۶ ۱۰   59/7- 03/0 بوده است. اختلاف معنی داری در سطح P<0.05 برای تجمع زیستی کروم ، نیکل و مس و شمارش بار میکروبی باکتریهای بی هوازی مزوفیلیک در مزرعه‌ها ثبت شده است. همبستگی مثبت بین شمارش باکتریهای بی هوازی مزوفیلیک و تجمع فلزات سنگین به جز نیکل و همبستگی منفی بین شمارش باکتری‌های کل و تجمع فلزات سنگین به جز کروم  ثبت شده است. غلظت سرب از حداکثر میزان مجاز در قوانین تغذیه‌ای اسلکواکی (2/0 میلی گرم بر کیلو گرم) %60 در استخر A و %40 در استخر B  و میزان شمارش باکتریهای بی هوازی مزوفیلیک از حداکثر میزان آن در %100 دو استخر تجاوز کرده است و به طور متوسط ترتیب میزان فلزات در عضلات ماهی به این صورت بوده است (15).
استخر A : آهن < روی < مس< منگنز< سرب< کروم< نیکل< کبالت< کادمیوم
استخر  B: آهن <روی< مس< منگنز< سرب< نیکل < کروم< کبالت< کادمیوم
    طی بررسی انجام گرفته توسط فلم و همکاران(۲۰۰۵) فلس ماهی آزاد اقیانوس اطلس در مرحله قبل از اسمولت از چهار جمعیت وحشی و پرورشی با استفاده از  LA-H-ICP-MS  مورد آنالیز قرار گرفت هدف از این تحقیق بدست آوردن اختلافات بین ترکیبات عناصر ماهی آزاد که در آب‌های شیرین ، تا مرحله اسمولتیفیکاسیون زندگی کرده‌اند و به طور طبیعی رهاسازی یا به قفس‌هایی روی دریا انتقال داده شده‌اند می‌باشد. این جمعیت تحت آزمایش در واقع از انواع گونه‌های واقع در بخش برمنگر  و سورفولد  و یک گونه پرورشی از مسا  و یک گونه محلی وحشی از رودخانه گولا  بوده اند. عناصری که مورد آنالیز قرار گرفت شامل(لیتیم ، منیزیم ،کلسیم ، کرم ، منگنز، آهن، روی ، باریوم و سرب ) بوده است، کلسیم نیز به عنوان استاندارد داخلی طبیعی مورد استفاده قرار گرفت.
با اندازه‌گیری این ده عنصر توانایی تشخیص یک نوع جمعیت از بین جمعیتهای مختلف( گولا، مسا، سورفلد و برمنگر) بدست آمد .
اختلافات در ترکیبات عناصر فلس‌ها که امکان تشخیص چهار خانواده را فراهم می‌کند احتمالاً در اثر تنوع بستر سنگ‌ها در محل چهار نوع آب شیرین است که ماهی آزاد در طول دوره قبل از اسمولت در آن بوده است (۲۳).
        اندرسون و همکاران (۲۰۰۴) بر روی انتقال فلزات سنگین از رسوبات به ماهی قزل آلای رنگین کمان   و همچنین ترشحات صفرای آنها مطالعه نموده و از میان هفت فلز سنگین روی، سرب، نیکل، جیوه، مس، کروم و کادمیوم تنها سه مورد جیوه، سرب و مس در صفرا متمرکز شده و نسبت صفرا به پلاسما بزرگتر از ۱ بوده است.
 برای تعیین سمیت صفرای پلاسمای خون ماهی قزل‌آلا از سنجش‌حیاتی  سخت‌پوست دافنی  استفاده شد،  آنالیز واریانس نشان داد که سمیت صفرا و پلاسمای خون با استفاده از دافنی در مــاهیان قــزل آلایی کــه در معرض فلزات سنــگین قـرار گرفته بودند رابطه معنی داری با موارد زیر دارند(۱۳).
۱- غلظت پلاسما و صفرای مورد آزمایش
۲- استفاده ازاسید در صفرا و پلاسما (هیدرولیز پلاسما و فلز وکمپلکس صفرا- فلز)
۳- تراکم فلزات سنگین در رسوبات طی قرار گرفتن ماهی در معرض آن.

     طی تحقیقات انجام شده توسط کوئلو و همکاران (۲۰۰۴) بر روی ماهیان انگشت قد آب شیرین ماهی باس دهان گشاد  نسبت به ماهی خورشیدی سبز  و ماهی طلایی  در برابر با ۲۵۰ میلی‌گرم در لیتر سوسپانسیون سرب یا محلول نیترات سرب تحمل بیشتری را داشته است. هنگامی‌که موکوس تهیه شده از ماهی باس دهان گشاد به ظرف حاوی سرب افزوده شد مقدار دوز کشنده ۵۰%   در ماهی خورشیدی سبز و ماهی طلایی افزایش یافت. اضافه کردن فلس‌ها به ویژه اگر فلس‌ها با محلول قلیایی سیستین و گلایسین تیمار شده باشند  همه این گونه‌ها را در مقابل دیگر غلظت‌های کشنده سرب و یا جیوه مقاوم می‌‌نماید. فلس‌ها PH   محلول نیترات سرب را با فره کرده و سرب و جیوه را(پس از کمپلکس کردن سرب) ته‌نشین می‌کنند. فلس‌های مربوط به ماهیان جوان‌تر گونه ماهی باس دهان گشاد در مقایسه با فلس‌های مربوط به انواع پیرتر کارآیی بیشتری در شلاته کردن فلزات سنگین داشتند(۱۹).
    در مطالعه‌ای که توسط زلیکوف و همکاران (۱۹۹۳) بر روی تأثیر آلوده کننده‌های فلزی بر پاسخ‌های ایمنی ماهی‌ها در شرایط آزمایشگاه  و بدن موجود زنده  انجام گرفت، بنا به دلایل زیر فلزات سنگین به عنوان آلوده کننده برای این بررسی در نظر گرفته شد:
۱- فراوانی آنها در آب آلوده .
۲- احتمال بالقوه ایمنوتوکسیک در دستگاههای بدن پستانداران.
۳- قدرت ایجاد تومور در جوندگانی که در معرض آنها قرار گرفته‌اند.
۴- سمیت کلی آن برای انواع گونه‌ها.
لذا برخی از فلزات سنگین از جمله کادمیوم، کروم، مس، سرب، منگنز و نیکل و روی برای بدن پستانداران ایمنوتوکسیک هستند به علاوه اعمال تنظیم ایمنی را در انواعی از گونه‌های ماهیان تغییر می‌دهند که این تغییرات می‌تواند سرانجام به افزایش مستعد شدن میزبان نسبت به عفونت‌ها و بیماری‌های خوش‌خیم در ماهیانی که در آبهای آلوده به فلزات سنگین ساکن شوند منجر گردد(۳۶).
     در مطالعه‌ای که توسط پیتر و همکاران (۱۹۸۷) انجام گردید مشخص شد که در خلال سنجش کیفیت آب، تاثیرات متقابل و سرنوشت فلزات سنگین در نظر گرفته نمی‌شود به عنوان مثال:
۱- متیلاسیون جیوه توسط باکتریهای رسوبات، چربی دوستی(لیپوفیلی) آن را افزایش داده و موجب انباشته شدن آن توسط ماهی‌ها می‌شود.
۲- بی مهرگان قسمت‌های عمیق اقیانوس با جذب سطوح معمولی سلنیوم آب می‌توانند برای ماهیانی که از موجودات ته اقیانوس تغذیه می‌کنند کشنده باشد.
۳- اتصال پروتئین‌ها به فلزات سنگین که با در معرض قرار گرفتن فلزات  روی می‌دهد، می‌تواند موجب افزایش تحمل ماهی‌ها نسبت به فلزات سنگین شود و متابولیسم طبیعی آنها را در رابطه با مواد مغذی مانند روی تغییر دهد در نتیجه: میزان آلودگی با فلزات مستلزم شناخت بیشتر درباره چگونگی جذب و متابولیسم فلزات در ماهی و ایجاد معیارهایی در رابطه با میزان بار فلزی و غلظت آنها می‌باشد(۳۰).
      دمیراک و همکاران (۲۰۰۵) غلظت فلزات سنگین کادمیوم، کروم، مس، سرب و روی در آب و رسوبات کف و بافت‌های عضلات و آبشش ماهی لئوسیسکوس سفالوس  مربوط به رود  دیپسیز۲ در حوضه یاتاگان(جنوب غربی ترکیه) که محل یک نیروگاه حرارتی می‌باشد را اندازه گیری نمودند غلظت کادمیوم، سرب، روی و کروم  در آبشش‌ها بیش از عضلات  و سطح مس در عضلات بالاتر از آبشش‌ها بوده است، از طرف دیگر ارتباطی بین غلظت فلز در آب و رسوبات با عضلات و آبشش ماهی‌ها پیدا نشد و فقط یک رابطه مثبت بین غلظت مس و روی در رسوبات و بافت ماهی مشاهده شد نتایج نشان می‌دهد که آلودگی حاصل از نیروگاههای حرارتی ممکن است منبعی از این عناصر باشد(۲۲).
      در مطالعه‌ای که توسط سلدا و همکاران (۲۰۰۵) بر روی غلظت فلزات سنگین مس، آهن، روی، منگنز، کروم، سرب و کادمیوم در بعضی از اندام‌های ماهی لای ماهی و بافت‌های انگل آن در دریاچه کوادا  ترکیه با استفاده از اسپکتروفتومتری جذب اتمی ‌انجام شد از بین فلزات فوق چهار فلز مس، آهن، روی و منگنز همزمان در آب، رسوبات و پلروسرکوئیدهای انگل لیگولا اینتستینالیس۲  و نمونه‌های ماهی مشاهده شد. این عناصر دارای غلظت بیشتری در پلروسرکوئیدها نسبت به بافت‌های مختلف ماهی(عضلات، کبد، آبشش) بوده‌اند و غلظتی معادل ۴/۳۷-۶/۱ برابر میزان اندازه‌گیری شده در عضلات کبد و آبشش را داشته‌اند.
مشخص شد که سستودها جهت تعیین میزان فلزات سنگین در رسوبات مناسبند و اطلاعات موثق تری را درباره آلودگی واقعی منابع آب فراهم می‌کنند(۳۱).

–    لالشاه و همکاران (۲۰۰۵) نیز بر روی میزان تجمع فلزات سنگین کادمیوم، سرب و جیوه و میزان h96/50Lc در بدن ماهیان مطالعه انجام دادند بطوریکه  غلظت جیوه، کادمیوم و سرب به ترتیب برابر با ۰۱۱/۰ ،۳۲/۰ و۵۹/۱ میلی‌گرم درگرم و میزان h96/50Lc آنها به ترتیب برابر با ۱ و۵/۶ و۳۰۰ قسمت در میلیون (ppm  ) بوده است . تجمع عمومی فلزات سنگین در h96/50Lc به صورت سرب  <کادمیوم<  جیوه، بوده است. ماهیانی که غلظت بدنی کمتری از فلزات سنگین را دارا می باشند میزان h96/50Lc مربوط به فلزات سنگین در آنها کمتر است(28).
–    در تحقیقی که آلام و همکاران(۲۰۰۰) بر روی کپور ماهیان وحشی موجود در رودخانه کاسومیگورای ژاپن انجام دادند مشخص شد که میزان غلظت فلزات سنگین در بدن این ماهیان از حد استاندارد تجاوز نمی کند(۱۰) .

–    در محیطهای اطراف آبزیان، فلزات سنگین به شکل محلول توسط ارگانیسم های آبزی جذب شده و از طریق باندهای سولفیدریل پروتئینی در بافتهای آنها تجمع می‌یابد(۲۱).

۲-۳-۳- مقادیر استاندارد پیشنهاد شده آهن و سرب از سوی سازمانها ومحققان مختلف :

     – حداکثر میزان سرب در عضلات ماهی که توسط سازمان خوار و بار جهانی (FAO)پیشنهاد شده ۵/۰ میلی‌گرم در کیلوگرم است(۲۶).

     – حداکثر میزان آهن در عضلات ماهی که در جدول ترکیبات مواد غذایی انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور(۱۳۷۹) پیشنهادشده ۸ میلی‌گرم در کیلو‌گرم می‌باشد.
     
    – حداکثر  میزان آهن در آب مورد استفاده قزل آلای رنگین کمان که توسط هولیمان (۱۹۹۳) پیشنهاد شده ۱۰۰ میکرو‌گرم بر لیتر است(۲۵) .

    – حداکثر میزان آهن در آب مورد استفاده آزاد ماهیان که توسط اسوبودووا و همکاران(۱۹۹۳)  پیشنهاد شده ۱/۰ میلی‌گرم بر لیتر است (۳۵).

    – حداکثر  میزان سرب در آب مورد استفاده قزل آلای رنگین کمان که توسط اسوبودووا و همکاران(۱۹۹۳)  پیشنهاد شده۳۰  میکرو‌گرم بر لیتر است(۳۵)

۳-۱ – مواد و لوازم مورد نیاز :

۱- ظروف یک لیتری پلاستیکی جهت جمع‌آوری نمونه‌های آب .
۲- نایلون جهت جمع‌آوری نمونه‌های غذا .
۳-  نایلون جهت جمع‌آوری نمونه‌های ماهی .
۴- جعبه یونولیتی جهت سرد نگه داشتن نمونه‌های ماهی .
۵- قطعات یخ جهت سرد نگه داشتن نمونه‌های ماهی .
۶- برچسب برای یادداشت مشخصات هر نمونه .
۷- دستکش یک‌بار مصرف جهت نمونه‌برداری از غذا و ماهی.

۳-۲- روش کار :

در ابتدا طی تحقیقات انجام شده مزارعی که از غذاهای مورد نظر جهت تغذیه ماهیان استفاده می‌کردند مشخص شده و نشانی آنها یادداشت گردید .
سپس جهت نمونه برداری به این مزارع مراجعه شد و در ضمن مراجعه ، در مورد سیستم پرورش ماهیان قزل‌‌آلا و نوع استخرهای پرورشی جهت یکدست بودن سیستم پرورشی مزارع انتخابی اطلاعات مورد نیاز از مسؤولین بدست آمد و در مجموع از چهار نوع خوراک مصرفی مورد نظر در سایز GFT ٬ آب ورودی مزارع منتخب و ماهیان سایز ۲۰۰ گرمی نمونه‌برداری صورت گرفته و به آزمایشگاه ارجاع شد .

۱- نمونه‌برداری از ‌آب : ظروف شیشه‌ای مربوط به نمونه‌برداری از آب ابتدا بوسیله اسید کلریدریک و سپس آب مقطر شستشو داده شد تا PH ظروف خنثی بماند (۲). سپس از قسمت ورودی آب مزارع نمونه‌برداری صورت گرفته و مشخصات نمونه از قبیل نام و مشخصات مزرعه ٬ تاریخ نمونه‌برداری و نام مسؤول مزرعه روی نمونه یادداشت گردید . دمای آب ورودی اندازه‌گیری شده و با نگه‌داری ظروف در مجاورت یخ در جعبه یونالیتی دمای آب تا رسیدن به آزمایشگاه در همان دما نگه‌داری گردید .

۲- نمونه‌برداری از غذا : پس از ورود به انبار از کیسه‌های غذا در سایز GFT  بوسیله دستکش یک‌بار مصرف و از هر کیسه به مقدار مساوی از اعماق مختلف برداشت شده و در نایلون ریخته شد و با تکان دادن مخلوط گردید . دلیل این‌کار جلوگیری از بروز خطا ناشی از مشکل‌دار بودن احتمالی یکی از کیسه‌ها بود . سپس مشخصات نمونه روی آن یادداشت گردید .

۳- نمونه‌برداری از ماهی : ماهیان انتخابی همگی از نظر سلامت ظاهری مشاهده شده سپس با اخذ تاریخچه غذایی ماهیان  ٬ از مزارعی که در طول مدت رشد ماهی از چند نوع غذا استفاده کرده بودند نمونه‌برداری صورت نگرفت و فقط ماهیانی جمع‌آوری شدند که از ابتدا تا رسیدن به این وزن از یک نوع غذا تغذیه شده بودند .از هر مزرعه جهت اطمینان دو عدد ماهی مورد بررسی قرار گرفت . سپس ماهیان درون نایلون گذاشته شده و در مجاورت یخ به آزمایشگاه حمل شدند .
نمونه‌ها ظرف مدت ۲-۱ ساعت به آزمایشگاه منتقل گردیده و فرآیندهای زیر روی آنان صورت گرفت :

۱) اقدامات انجام گرفته بر روی نمونه‌های آب :
بعد از انتقال ظروف به آزمایشگاه ، اسید سولفوریک به این ظروف افزوده شد که PH آب زیر ۲ قرار گیرد تا در میزان فلزات سنگین تغییری حاصل نشود .

۲) اقدامات انجام گرفته بر روی نمونه‌های خوراک :
نمونه مورد نظر را در اسید نیتریک همراه با اسید کلریدریک هضم می‌کنیم و با جذب اتمی شعله‌ای قرائت می‌کنیم . عناصری مانند آهن که مقدار آن در غذای ماهی زیاد می‌باشد، باید ابتدا رقیق شده و سپس قرائت شود .

۳) اقدامات انجام گرفته بر روی نمونه‌های ماهی :
نمونه عضله ماهی را با اسید نیتریک هضم می‌کنیم و با جذب اتمی شعله‌ای عناصر مورد نظر را قرائت می‌کنیم . مقدار عناصر در عضله و خوراک ماهی به حدی است که با شعله قابل قرائت می‌باشد و نیازی به کوره گرافیتی نیست ولی در مورد آب مقدار عناصر در حد قسمت در بیلیون (ppb) است که باید با کوره قرائت شود .
(لازم به ذکر است که دستگاه جذب اتمی مورد استفاده، مدل یونیکم ۹۳۹ می‌باشد که محصول مشترک آلمان و انگلستان است )

۳-۲-۱- تاریخچه دستگاه جذب اتمی:
روش جذب اتمی در اواسط سال ۱۹۵۰ توسط آلن والش معرفی شد گرچه اصول اساسی طیف جذب اتمی در سالهای قبل از سال ۱۸۶۰ ، بنا نهاده شده بود.
به طور کلی جذب اتمی  اسپکتروفتومتری در مفهوم تجزیه ای بعنوان روشی برای تعیین مقدار غلظت یک عنصر در نمونه با اندازه گیری مقدار جذب تشعشعات در بخار اتمی تولید شده از نمونه در طول موجی که مشخص و خاص عنصر تحت اندازه گیری می باشد توصیف می شود.
بطوریکه ثابت کرده اند جذب اتمی اسپکتروسکپی دقیق ترین وسیله فنی برای تخمین و تعیین مقدار فلزات در محلولها می باشد کارائی این وسیله به تنهایی توسط این حقیقت که بین ۶۰ تا ۷۰ عنصر فلزی را با آن در غلظتهائی از حدود جزئی تا مقادیر نسبتاً زیاد میتوان تعیین مقدار نمود روشن می شود. این وسیله محدود به محلولهای آبی نمی شود زیرا حلالهای آلی و مخلوط حلالهایی آلی و آبی نیز مناسب هستند و در بسیاری حالتها برای تعیین مقدار با صرفه تر می باشند. در این روش تصفیه شیمیایی نمونه بندرت مورد نیاز می باشد بطوریکه اندازه گیری غلظت انواع فلزات با اتمیک ابسورپشن به سرعت و آسانی انجام می شود. اصول علمی جذب اتمی بشرح زیر است:
اگر یک محلول شامل ترکیبات فلزی به داخل شعله مانند هوا – استیلن تزریق شود بخار اتمی از فلز تشکیل خواهد شد طریقه انتشار نور بدین ترتیب است که در لامپ مخصوص بعضی از اتمهای فلز به یک سطح انرژی بالا رسیده ئ تشعشعات مخصوص آن فلز را انتشار می دهند پس از تزریق نمونه به دستگاه و تبدیل شدن یونهای فلزی به اتم، اتمها قادر خواهند بود نور منتشر شده از منبع نور را که از میان شعله حاوی اتمهای عنصر عبور می نماید جذب نمایند در حالیکه میزان جذب متناسب با تراکم اتمها در شعله می باشد.
این روش اصولاً خاص یک عنصر به خصوصی است که اندازه گیری می شود زیرا اتمهای یک عنصر بخصوص فقط می تواند تشعشعات طول موج مشخص خودشان را جذب نمایند به بیان دیگر نور یک فرکانس مشخص فقط می تواند به وسیله عنصر بخصوصی که مشخص است جذب شود بنابراین تداخلات طیفی که در روشهای انتشار مزاحم می باشند ندرتاً اتفاق می افتد(۲).

۳-۲-۲- قسمتهای مختلف دستگاه جذب اتمی :

۱- یک منبع نورانی پایدار که رزونانس خطی عنصری را که باید تعیین مقدار شود انتشار میدهد منبع نور معمولاً لامپی کاتدی و تو خالی می باشد که کاتد آن از جنس عنصری که باید تعیین مقدار شود ساخته شده است داخل لامپ از گاز بی اثر آرگون یا نئون در فشار کم پر شده است. انتشار نور از این لامپ طوری تنظیم یافته که منحصراً تشعشعات آن، نه تشعشعات منتشر شده از شعله در گالوانومتر مشخص نشان می شود.
۲- سیستم شعله که نمونه محلول با سرعت یکنواخت به داخل آن تزریق میشود و درجه حرارت به اندازه کافی است تا بخار اتمی انواع مورد نیاز از ترکیبات موجود در محلول را بتواند تولید نماید. عمومی ترین شعله مورد استفاده سیستم هوا – استیلن می باشد.
۳- یک مونوکروماتور که خطوط رزونانس مختلف را از هم جدا می کند و فقط نور یکنواخت عبور می دهد.
۴- یک فتومولتی پلاتر (دستگاه تقویت کننده) که نور را تبدیل به انرژی نموده و شدت آنرا تقویت می کند.
قسمتهای مختلف دستگاه جذب اتمی که در بالا بیان گردید در شکل ۳-۱ نشان داده شده است.
از جمله مزایای جذب اتمی اسپکتروفتومتریکی این است که برای تعداد زیادی از عناصر کاملاً اختصاصی می باشد همچنین در این روش میزان جذب بستگی به مقدار اتمهای آزاد تحریک نشده در شعله دارد که این دسته از اتمها به مقدار فراوان تری از اتمهای تحریک شده وجود دارند بنابراین عناصری نظیر روی و منیزیم که به آسانی تحریک نمی شوند و نتایج خوبی با روش نورسنجی با شعله نمی دهند به آسانی با متد جذب اتمی اندازه گیری می شوند مزیت دیگر ان در این است که با نصب کربن رودا تمایزر میتوان غلظت بسیاری از فلزات در حدود میکروگرم در لیتر را تعیین مقدار نمود در موقع اندازه گیری با سیستم C.R.A سیستم شعله با یک لوله استوانه ای شکل کوچک از گرافیت تعویض می شود(۲).
 

۳-۲-۲-۱ روش کار با دستگاه جذب اتمی با شعله:
ابتدا دستگاه اندازه گیری باید تنظیم شود و صفر آن با تزریق آب مقطر به داخل شعله مشخص گردد. پس از روشن شدن لامپ نور بدون مانع از لامپ کاتدی انتشار می یابد و بر روی تقویت کننده می افتد و وقتی محلولی حاوی یونهای قابل جذب به داخل دستگاه تزریق می شود قسمتی از نور منتشره از  لامپ کاتدی جذب خواهد شد در نتیجه شدت نور روی دستگاه تقویت کننده کاهش می یابد.

محلولهای استاندارد عنصری که باید تعیین مقدار شود برای رسم منحنی کالیبراسیون به کار می روند تا از روی آنها بتوان غلظت عناصر در نمونه های مورد آزمایش را با توجه به میزان جذب نور آنها به دست آورد.
به علت اختلاف بین مدلها و ساخت دستگاه اتمیک ابسورپشن توسط کارخانجات سازنده آموزش یک متد فرموله شده قابل قبول برای طرز کار با هر وسیله امکان پذیر نمی باشد ولی بطور کلی طرز عمل به ترتیب زیر می باشد:
۱- لامپ کاتدی فلزی را که می خواهیم تعیین مقدار نماییم در دستگاه نصب کرده و طول موج آنرا تنظیم می کنیم.
۲- عرض شکاف (دیافراگم) را بر طبق کارخانه سازنده دستگاه برای عنصری که اندازه گیری می شود تنظیم می نمائیم.
۳- دستگاه را روشن و مقدار جریان قراردادی بوسیله کارخانه تولید کننده را برای لامپ کاتدی به کار می بریم.
۴- فرصت می دهیم که دستگاه گرم شده منبع انرژی ثابت شده. این مرحله معمولاً ۱۰ تا ۲۰ دقیقه زمان نیاز دارد بعد از گرم شدن دستگاه در صورت نیاز مجدداً جریان را تنظیم می کنیم.
۵- شعله پخش کن را نصب می نمائیم(۲).   
۶- جریان هوا را برقرار نموده و میزان آنرا توسط کارخانه سازنده جهت به دست دادن ماکزیمم حساسیت برای فلزی که اندازه گیری می شود معین شده است تنظیم می نماییم.
۷- جریان استیلن را برقرار نموده و میزان آنرا تا مقدار معین شده تنظیم کرده و شعله را روشن می نمائیم.
۸- آب مقطر اسیدی شده با غلظت ۵/۱ میلی لیتر اسید نیتریک غلیظ خالص در لیتر به داخل دستگاه تزریق کرده و سرعت تزریق را برای بیشتر از ۱۰ دقیقه کنترل کرده و صبر نموده و چنانچه لازم باشد سرعت را بین ۳ تا ۵ میل لیتر در دقیقه تنظیم نموده و دستگاه را صفر می کنیم.
۹- شعله پخش کن را در حالت ایده آل تنظیم می کنیم.
۱۰- اکنون دستگاه آماده برای کار می باشد پس از اتمام آنالیز شعله را با قطع جریان استیلن و سپس هوا خاموش می نماییم.

۳-۲-۳- آماده سازی نمونه ها جهت اندازه گیری فلزات:

۱) عمل صاف کردن: اگر فلزات محلول اندازه گیری شوند نمونه را باید در موقع جمع آوری از صافی ۴۵/۰ (میکرون) عبور داد و سپس آنها را با اسید نیتریک غلیظ به PH مساوی یا کمتر از ۲ رساند و به طور مستقیم آنها را اندازه گیری کرد چنانچه رسوبی هنگام اسیدی کردن نمونه ایجاد شد قبل از آزمایش عمل هضم را بر روی نمونه ها انجام می دهند. 
قبل از استفاده صافی را در محلول ۵/۰ نرمال اسید کلریدریک فرو برده و سپس آنرا با آب می شویند.
۲) آماده سازی اولیه جهت اندازه گیری فلزات قابل استخراج با اسید:
نظر به اینکه فلزات قابل استخراج به طور جزئی جذب سطحی مواد خاص می شوند برای بدست آوردن نتایج صحیح کنترل دقیقی بر روی نمونه ها انجام می گیرد در هنگام جمع آوری نمونه ۵ میلی اسید نیتریک غلیظ به نمونه اضافه می شود.
برای آماده سازی نمونه ها آنها را خوب مخلوط کرده و یک بشر ۱۰۰ میلی لیتری ریخته و ۵ میلی لیتر اسید کلریدریک ۱+۱ به آن می افزایند سپس نمونه را از صافی ۴۵/۰ میکرون عبور می دهند و محلول صاف شده را با آب مقطر به حجم ۱۰۰ میلی لیتر رساند و سپس نمونه را آزمایش می کنند نتایج بدست آمده مربوط به فلزات قابل استخراج با اسید می باشد(۲).

۳-۲-۴-عمل هضم اولیه در فلزات :

در مورد اندازه گیری فلزات عمل هضم با اسید بر روی نمونه بدون عمل صاف کردن انجام می گیرد برای آزمایش در مورد نمونه هایی که صاف شده اند محلول صاف شده را هضم و سپس مستقیماً آزمایش می کنند در مورد نمونه های صاف نشده فلزات عمل هضم را روی صافی و نمونه انجام می دهند و یک صافی بعنوان شاهد هم برای تصحیح نتایج برمیدارند نمونه ای که حاوی فلزات هضم شده است با دستگاه جذب اتمی اندازه گیری می شود.
بسته به نوع و هدف اندازه گیری از یکی از روشهای هضم استفاده می شود برای شعله اتمیک ابزورپشن اسید کلریدریک و اسید پر کلریک مناسب هستند. برای روش الکترونرمال اتمیک ابزورپشن اسید نیتریک مناسب است.
بطور کلی از بکار بردن اسید کلریدریک، اسیدپرکلریک و اسید سولفوریک برای اکثر فلزات اجتناب می شود..
از اسید نیتریک و اسید سولفوریک در مورد نمونه هایی که حاوی مواد آلی هستند و به سهولت اکسید می شوند و از اسید نیتریک و اسید پرکلریک در مورد نمونه هایی که حاوی مواد آلی زیادی هستند و مشکل اکسید می شوند استفاده می شوند.
چون اکثر اسیدها شامل مقدار کمی از فلزات هستند از اسیدهای استفاده می شود که مقدار آهن و فلزات سنگین آنها کمتر از ۰۰۰۱/۰ درصد باشد و اگر چنین اسیدهایی در دسترس نبود از یک نمونه شاهد از اسیدها استفاده می شود(۲).   

بحث :
     طی مطالعه بر روی ماهیان ، آب و غذای چهار مزرعه مختلف در استان چهار محال و بختیاری با هدف اندازه‌گیری دو فلز آهن و سرب نتایج زیر حاصل گردید . البته در این تحقیق خوراک چهار کارخانه تولید کننده غذای کشورکه در مزارع قزل‌آلای رنگین کمان استان چهار محال و بختیاری دارای مصرف بالایی هستند ، مورد ارزیابی قرار گرفته و به همین جهت از ماهیانی که از این خوراک صرفاً تغذیه کرده نیز کار اندازه‌گیری دو فلز یاد شده صورت پذیرفت .
     همانطور که در نمودار ۴-۱ مشاهده می‌گردد میزان آهن در آب ورودی مزارع مختلف (برم ، سرداب رستم‌آباد ، ده‌چشمه و لردگان ) دارای اختلاف بوده ولی این اختلاف چندان قابل توجه و معنی‌دار در (۰۵/۰< p) نمی‌باشد .
     با توجه به نمودار ۴-۲ و۴-۳ میزان آهن در خوراک کارخانجات مختلف و همچنین ماهیانی که از این خوراک تغذیه کرده‌اند متنوع و ارتباط منطقی بین این دو نمودار وجود دارد بطوریکه حداقل میزان آهن در غذای کارخانه شماره ۳ و حداکثر آن در غذای کارخانه شماره ۲ وجود دارد که چنین وضعیتی را در ماهیانی که از این خوراکها نیز مصرف کرده‌اند می‌توان مشاهده نمود . لذا ترتیب میزان فلز آهن در ماهیان تغذیه شده با خوراک مختلف بشکل زیر می‌باشد :
کارخانه شماره ۳>  کارخانه شماره  4>  کارخانه شماره۱  > کارخانه شماره ۲

و همچنین ترتیب میزان آهن موجود در خوراک مختلف نیز بشکل زیر می‌باشد :
کارخانه شماره ۳>  کارخانه شماره  4>  کارخانه شماره۱  > کارخانه شماره ۲
     با توجه به نمودار ۴-۵ نیز اختلاف میزان سرب در آب ورودی مزارع مختلف به چشم می‌خورد بطوریکه حداقل آن در آب سرداب رستم‌آباد و حداکثر آن در آب ده‌جشمه حضور دارد ولی این اختلاف در (۰۵/۰ < p) چندان معنی‌دار نیست .اما با ملاحظه نمودارهای 4-4 و 4-6 مجددا ارتباط منطقی بین این دو نمودار را می‌توان مشاهده نمود بطوریکه حداقل و حداکثر میزان سرب در خوراک کارخانجات مختلف و همچنین ماهیان تغذیه شده با این خوراک به ترتیب کارخانه شماره 3 و کارخانه شماره 2 می‌باشد لذا این ترتیب را  می‌توان بشکل زیر در خصوص میزان فلز سرب در خوراک  کارخانجات مختلف  ترسیم نمود:
کارخانه شماره ۳>  کارخانه شماره  1>  کارخانه شماره۴  > کارخانه شماره ۲
و در خصوص میزان سرب در ماهیان تغذیه شده با خوراک کارخانجات فوق نیز بشکل زیر می‌باشد :
کارخانه شماره ۳>  کارخانه شماره  1>  کارخانه شماره۴  > کارخانه شماره ۲
     این مطالعه به منظور اندازه‌گیری فلزات سنگین آهن و سرب با توجه به اهمیت خاص آنها از بعد زیست محیطی و ایجاد مسمومیت در آبزیان و انسان صورت گرفته است.
     فلزات سنگین بدلیل داشتن وزن اتمی بالا بدین نام خوانده شده و این ترکیبات باعث ایجاد وقفه در فعالیت آنزیمها و اختلال در سنتز ترکیبات ضروری بدن می‌شوند. یکی از راه‌های مسمومیت، مسمومیت مزمن خوراکی با مقادیر کم فلزات سنگین طی مدت زمان طولانی می‌باشد.
     این فلزات به مقدار زیادی به صورت طبیعی از طریق فرسایش سنگهای معادن، باد، ذرات غبار فعالیت آتشفشانی، رودخانه‌ها و آبهای زیرزمینی وارد دریا می‌شود ولی به این منابع عوامل ناشی از فعالیتهای انسانی، مانند افزایش پسابها و ضایعات صنعتی کارخانجـات، آلودگیهای نفتـی، سمـوم دفع آفات و غیره را نیـز بایستی اضافه نمـود  که می‌تواند در مقادیر  زیاد سمی شده و منجر به تلفات آبزیان گردند یا اینکه در بدن آنها تجمع پیدا کرده و برای مصرف کننده بعدی موجب بروز خطراتی شوند.
  
      بوگدال با اندازه گیری میزان کادمیوم و سرب در گوشت و روغن ۷۳ نوع ماهی خوراکی به روش Anodic   stripping  voltammetry  به طور متوسط مقادیر ۰۰۳/۰ تا ۰۸/۰ قسمت در میلیون را به ترتیب بدست آورد(۱۷).
     در مطالعه ی که توسط ایکم وهمکاران (۲۰۰۴) در دریاچه توسکیجی در جنوب شرقی ایالات متحده روی غلظت عناصر کمیاب انجام شد به جز در مورد فلزات آلومینیوم، آهن و منگنز و تالیوم ویژگی کیفی آب دریاچه عمدتاً پایین تر از استانداردهای آب آشامیدنی که توسط سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا و اتحادیه اروپا توصیه شده، بوده است.
بدون توجه به نوع ماهی غلظت فلزات در بافت‌های عضلانی پایین‌تر از حداکثر محدوده‌ای است که توسط سازمان خار و بار جهانی تعیین شده است.
حداکثر محدوده تعیین شده، توسط این سازمان در ماهی برای سرب۵/۰ میلی‌گرم در کیلو گرم، کادمیوم۵/۰ میلی‌گرم در کیلو گرم ، مس ۳۰ میلی‌گرم در کیلو گرم و روی  30 میلی‌گرم در کیلو گرم می‌باشد(۲۶).
      اوی وال وهمکاران (۲۰۰۶) وضعیت فلزات سنگین حوضه پایین سد کانجی که شامل دریاچه‌های کانجی/ جبا در نیجریه می‌باشد را با استفاده از تکنیک EDXRF مورد بررسی قرار دادند، بدین ترتیب که غلظت آهن و منگنز در نمونه‌های آب به ترتیب ۱۳ و۹ میکروگرم بر لیتر، در رسوبات به ترتیب ۷۰۹۲ و ۳۷۶ میکرو گرم بر گرم و در ماهی به ترتیب ۴/۱۱ و ۶/۴ میکروگرم برگرم بوده که از میانگین بالایی برخوردار بوده است. در نمونه‌های آب میزان تیتانیوم۱/۴ میکروگرم بر لیتر، سرب ۲/۱ میکروگرم بر لیتر ، کروم ۲/۲ میکروگرم بر لیتر ، کبالت ۲/۱ میکروگرم بر لیتر و مس ۳/۱ میکروگرم بر لیتر بود و در نمونه‌های رسوبات تیتانیوم ۲۷ میکروگرم بر گرم ،  کروم ۲۷ میکروگرم بر گرم ، کبالت ۴۰ میکروگرم بر گرم ، نیکل ۳۳ میکروگرم بر گرم ، مس ۲۵ میکروگرم بر گرم  ، روی ۵۹ میکروگرم بر گرم و سرب ۱۹ میکروگرم بر گرم بود که میانگین متوسطی برخوردار بوده است و دیگر فلزات از جمله آرسنیک وجیوه در سطح ناچیزی ( کمتر از ۱ میکروگرم) در نمونه‌های ماهی و رسوبات وجود داشت.
افزایش قابل توجهی در غلظت فلزات در نمونه‌های رسوبات نسبت به نمونه‌های آب مشاهده می‌شود. منبع احتمالی آلوده کننده‌ها انسان می‌باشد که ناشی از فعالیت‌های کشاورزی، فرسودگی یا سائیدگی مصالح آهنی و افزودنی‌هایی است که به روغن‌ها و عایق‌هایی که برای سرویس کاری کف توربین سد استفاده می‌شود می‌باشد. با این حال از منابع طبیعی زمین شناسی مربوط به تخته سنگ‌هایی که در کف دریاچه قرار گرفته‌اند نمی‌توان صرفنظر کرد به ویژه سطوح بالای آهن و منگنز در نمونه‌های رسوبی می‌تواند در این رابطه مؤثر باشد. خطر بالقوه قرار گرفتن انسان در معرض این فلزات از طریق ماهی‌هایی که از دریاچه صید و سپس مصرف می‌شوند بوجود می‌آید(۲۹).

     آندرجی و همکاران (۲۰۰۵) بر روی گوشت چهار گونه ماهی معمولی اسلواکی در رودخانه نیترا توسط تکنیک اسپکترومتری جذب اتمی‌ Unicam spa مطالعه کرده و دریافتند که غلظت عناصر فلزی برحسب میلی‌گرم در کیلوگرم به ترتیب زیرمی‌باشد
آهن(۱۴/۱۵-۴۱/۳) ، منگنز (۸۱/۰-۲۰/۰) ، روی (۶۴/۱۵-۵۱/۳)، مس (۷۸/۰-۲۵/۰)
نیکل (۲۵/۰-۰۷/۰) ،کبالت (۱۹/۰-۰۵/۰) ، کروم (۴۲/۰-۱۱/۰) ، سرب (۸۱/۵-۲۰/۰)
کادمیوم (۵۶/۰-۰۶/۰) و جیوه (۵۲/۶-۳۵/۱).
    ارتباط معنی داری در p<0.05 بین آهن و مس، آهن و نیکل، آهن و کرم، منگنز و نیکل، منگنز و کروم، مس و نیکل، نیکل و کروم مشاهده شد.
میزان سرب در اکثر نمونه‌ها۶۷/۲%)) بیشتر از حد مجاز بود طبق قوانین مربوط به تغذیه اسلواکی میزان مجاز سرب ۲/۰ میلی‌گرم در کیلوگرم برای مصرف انسان است.
به هر ترتیب میزان غلظت عناصر فلزی در عضله ماهی‌ها به صورت آرایش زیر بوده است(۱۴) .
کبالت > نیکل>  کروم>  کادمیوم > منگنز> مس>  سرب>  جیوه > روی  > آهن
شاپرکلوز (۱۹۹۲) عامل اصلی صدمات ناشی از آهن را رسوب ترکیبات این عنصر بر روی آبشش می‌داند و معتقد است رسوب این عنصر باعث ایجاد مناطق نکروتیک بر روی آبشش ماهی قزل آلای جوان می‌شود (۳۲).
   همچنین طی تحقیق صورت گرفته توسط کوگی و همکاران (۲۰۰۶) بر روی ماهی کفال و ماهی خاردار در شمال شرقی دریای مدیترانه در ترکیه، آهن، روی و مس بیشترین فراوانی و کادمیوم و سرب کمترین فراوانی را در بافتهای مختلف این ماهیان داشته‌اند(۱۸).
     در مطالعه‌ای که توسط سلدا و همکاران (۲۰۰۵) بروی مقایسه میزان فلزات سنگین در اندامهای ماهی لای ماهی و بافتهای انگل لیگولااینتستینالیس و همچنین رسوبات دریاچه کوادا انجام گردید، ملاحضه شد که میزان این فلزات در پلروسرکوئیدها غلظتی معادل ۴/۳۷-۶/۱ برابر میزان آنها در عضلات، کبد و آبشش داشته است(۳۰).
     با توجه به نتایج بدست آمده در تحقیق حاضر میزان دو فلز آهن و سرب در منابع آب ورودی مزارع مورد مطالعه کمتر از حد مجازی است که در منابع مختلف به آن اشاره شده است، بطوریکه هولیما (۱۹۹۳) میزان آهن آب مورد استفاده قزل آلای رنگین کمان را کمتر از ۱/۰ میلی گرم بر لیتر و کلونتز (۱۹۹۳) نیز همین میزان را در کل آزاد ماهیان پیشنهاد می کند در صورتیکه میزان آهن در آبهای مورد مطالعه تحقیق حاضر تقریباً ۰۶/۰ میلی گرم بر لیتر و سرب نیز برابر با ۰۰۲/۰ میلی گرم بر لیتر بوده است در صورتیکه بنا بر پیشنهاد اسوبودووا و همکاران (۱۹۹۳) بایستی میزان این فلز در آب کمتر از ۰۳/۰ میلی گرم بر لیتر باشد.
     در خصوص عضلات ماهیان نیز بنابر پیشنهاد سازمان خواروبار جهانی حداکثر محدوده برای سرب ۵/۰ میلی گرم بر کیلو گرم می‌باشد، در صورتیکه در مطالعه حاضر میزان بدست آمده تقریباً ۳۷/۰ میلی گرم بر کیلو گرم بوده است که در واقع کمتر از حد مجاز ان می‌باشد و همچنین میزان آهن نیز با توجه به حداکثر مجاز پیشنهادی انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای صنایع غذایی کشور (۱۳۷۹) میزان ۸ میلی گرم بر لیتر را اعلام نموده است کمی بالاتر رفته است .
     در خصوص خوراک مصرفی ماهیان متاسفانه استاندارد خاصی که بتوان حداکثر مقادیر مجاز رسمی آن را اعلام نمود یافت نشد.

دانلود کتاب






مطالب مشابه با این مطلب

    نور مرئی و فلورسانس

    نور مرئی و فلورسانس ۴٫۰۸/۵ (۸۱٫۵۴%) ۱۳ امتیازs    جذب و بازتابش متعاقب نور توسط نمونه های ارگانیک و غیر ارگانیک اساسا ناشی از پدیده های فیزیکی همچون فلورسانس و فسفرسانس است. گسیل نور طی فرایند فلورسانس به جهت تاخیر نسبتا کوتاه مدت بین […]

    اسید و خطرات آن

    کلمه «اسید» (به انگلیسی:acid) از واژه لاتین acidus به معنای «ترش مزه» آمده‌است. تعاریف گوناگونی برای اسید و باز وجود دارد، از جمله تعاریف آرنیوس، لوری-برونستد و لوییس. تعریف قدیمی اسیدها موادی ترش مزه اند خاصیت خورندگی دارند شناساگرها را تغییر رنگ می دهند […]

    تکنولوژی شیمیایی

    تکنولوژی شیمیایی ۳٫۵۰/۵ (۷۰٫۰۰%) ۱۰ امتیازs شیمی کاربردی از چندین نسل قبل مواد شیمیایی بوجود آمده اند. این سلاح ها با پیشرفت و تکامل تکنولوژی کامل و پیشرفت کرده و تاکنون توانسته اند جای بسیاری از انسان ها را بگیرند این سلاح ها به […]

    ذخایر معدنی

    ذخایر معدنی ۴٫۵۰/۵ (۹۰٫۰۰%) ۲ امتیازs معدن:معدن محدوده ای است که از آن یک یا چند ماده معدنی استخراج شده یا می گردد. در این بانک اطلاعات مربوط به ۳۱۳۲ معدن کشور ارائه شده است، که هر معدن دارای اطلاعات عمومی نظیر مشخصات معدن، […]

    لوله های فلزی پلیمری
    شیمی مدرن

    شیمی مدرن ۵٫۰۰/۵ (۱۰۰٫۰۰%) ۱ امتیاز ساختمان اتم : مدت ¾ قرن دانشمندان مشغول جمع آوری اطلاعات درباره ساختمان اتم بودند . مقداری از این معلومات از بررسی خواص اجسام رادیو اکتیو مانند اوارنیم حاصل شده بود . دستگاههای پرشتاب کننده ذره ها , […]




هو الکاتب


پایگاه اینترنتی دانلود رايگان كتاب تك بوك در ستاد ساماندهي سايتهاي ايراني به ثبت رسيده است و  بر طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران فعالیت میکند و به هیچ ارگان یا سازمانی وابسته نیست و هر گونه فعالیت غیر اخلاقی و سیاسی در آن ممنوع میباشد.
این پایگاه اینترنتی هیچ مسئولیتی در قبال محتویات کتاب ها و مطالب موجود در سایت نمی پذیرد و محتویات آنها مستقیما به نویسنده آنها مربوط میشود.
در صورت مشاهده کتابی خارج از قوانین در اینجا اعلام کنید تا حذف شود(حتما نام کامل کتاب و دلیل حذف قید شود) ،  درخواستهای سلیقه ای رسیدگی نخواهد شد.
در صورتیکه شما نویسنده یا ناشر یکی از کتاب هایی هستید که به اشتباه در این پایگاه اینترنتی قرار داده شده از اینجا تقاضای حذف کتاب کنید تا بسرعت حذف شود.
كتابخانه رايگان تك كتاب
دانلود كتاب هنر نيست ، خواندن كتاب هنر است.


تمامی حقوق و مطالب سایت برای تک بوک محفوظ است و هرگونه کپی برداری بدون ذکر منبع ممنوع می باشد.


فید نقشه سایت


دانلود کتاب , دانلود کتاب اندروید , کتاب , pdf , دانلود , کتاب آموزش , دانلود رایگان کتاب

تمامی حقوق برای سایت تک بوک محفوظ میباشد

logo-samandehi