آموزش قواعد قرآن

آغاز قرائت
استعاذه  :
« استعاذه » از ریشه ی « عاذ » در لغت به معنای « طلب پناهگاه ـ پناه بردن » و در اصطلاح قرائت عبارت است از: گفتنِ « اعوذ بالله من الشیطان الرجیم ».
ترجمه: « از شیطان رانده شده به خدا پناه می برم ».
مستحب است قاری قرآن در آغاز قرائت کلام الله مجید، استعاذه نماید؛ همچنان که خداوند تبارک و تعالی در آیه ی ۹۸ سوره ی « نحل » فرموده است:
« فإذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشیطان الرجیم » یعنی: هنگامی که به قرائت قرآن
می پردازی، از شیطان رانده شده به خداوند پناه بر.
البته اصل « استعاذه » باید در قلب و نیّت قاری قرآن واقع شود و همزمان بر زبان جاری گردد.
اما اینکه آیا لفظ استعاذه باید با حالت جهر (صدای بلند) یا همس (صدای آهسته) اداء شود، تابع قرائت است. یعنی اگر قاری به جهر قرائت کند، استعاذه را نیز به صورت بلند و در حالت عکس، استعاذه را آهسته اداء نماید. اما در حال نماز، چه قرائت با صدای بلند و چه با صدای آهسته باشد. استعاذه قبل از بسم الله سوره ی حمد را آهسته و مخفی اداء کند.
نکته: در صورت « قطع » یعنی پایان دادن به قرائت و انصراف از ادامه ی آن برای شروع دوباره حتی اگر بلافاصله باشد، مجدداً باید استعاذه نمود.

بسملـه :
کلمه ی « بسمله » مصدر جعلی است و مفهوم آن عبارتست از گفتن: « بسم الله الرحمن الرحیم »
ترجمه: « بنام خداوند بخشاینده ی مهربان »
« بسمل » که فعل ماضی است یعنی: « نام خدا را بر زبان آورد »
این عبارت در قرآن کریم، ۱۱۴ بار یعنی مطابق عدد سُوَر قرآن تکرار شده است؛ بدین صورت که به استثناء سوره ی « توبه » در ابتدای تمامی سوره ها واقع شده است و در سوره ی «نَمل» علاوه بر اول سوره، در سوره ی زُمَر نیز آمده است. سوره ی توبه بدون بسمله نازل شده است. چرا که با اعلام بیزاری از مشرکین آغاز گشت و مشتمل است بر آیات عذاب و غضب، فلذا با بِسمِلَه که آیه ی رحمت است، منافات داشت. اما در سوره ی نمل علاوه بر اول سوره، در میانه ی سوره نیز آنجا که نامه ی حضرت سلیمان خطاب به ملکه ی سرزمین « سبأ » مطرح
می گردد، به نقل از متن نامه ی آن حضرت، چنین آمده است:
و انّه من سلیمان و انّه بسم الله الرحمن الرحیم (۳۰) الا تعلوا علی و أتومن مسلمین (۳۱)
ترجمه: (ملکه گفت:) این نامه از سلیمان است و در آن چنین آمده است:
« بسم الله الرحمن الرحیم بر من برتری مجویید و بیایید در حالیکه تسلیم امر من هستید. »
لازم به ذکر است که مطابق نظر تمامی علمای امامیه، «بسمله» در آغاز تمامی سوره های قرآن، جزو سوره بوده و باید در همه حال (به استثنای آغاز سوره ی توبه) خوانده شود. پیامبر گرامی (ص) بر پایان یافتن سوره ای واقف نمی شدند مگر آن که پس از آن، بسم الله الرحمن الرحیم نازل می شد و علامت آغاز سوره ای جدید بود. امام صادق (ع) کار کسانی را که از بزرگ تـرین
آیه ی قرآن (بسمله) صرف نظر کردند و پنداشتند که جزو قرآن نیست، به شدت تقبیح می کنند. در اهمیت این موضوع همین بس که با توجه به این که هر سوره با بسم الله خودش نازل شده است، اگر کسی مثلاً با نیت سوره ی توحید، بسم الله گفت اما پس از آن از خواندن این سوره منصرف گشت، برای خواندن سوره ی دیگر، مجدداً باید یک بسم الله با نیت جدید بگوید و بسم الله قبلی کتابت نمی کند. اداء خواندن بسم الله در ابتدا به آیات میان سوره، مستحب است. به ویژه هنگامی که آیه به نام پروردگار (چه نه ظاهر و چه به صورت ضمیر) و یا آیه در وصف نعمات الهی، اوصاف مؤمنین و … باشد. چنانچه آیه با نام شیطان (چه به ظاهر و چه به صورت ضمیر) شروع شود و همچنین در شرح دوزخ، عذاب الهی، وصف کفار، موضوعات و شخصیت های منفی باشد، ترک بسمله اشکالی ندارد و چرا که آیه رحمت است و با وصف دوزخیان و سرنوشت آنان، سازگاری ندارد. گفتن بسمله در آغاز سوره توبه ممنوع اما در ابتدا به آیات میانی آن بلامانع است هرچند ترک آن بهتر است و منظور از آیات میانی، آیاتی بعد از اولین
آیه است.
هرگاه در حین تلاوت آیاتی از قرآن، از ادامه آن منصرف شده و خواستیم به تلاوت قسمت دیگری از همان سوره یا به سوره ای دیگر منتقل شویم، بدین صورت عمل می کنیم:
۱ـ اگر قسمت دوم، آغاز هر سوره ای بود، بدیهی است متن « بسمله » واجب است (غیر از آغاز
سوره ی توبه)
۲ـ اگر قسمت دوم، آیاتی از بقیه همان سوره و یا آیات «میانی» از سوره های «بعد از آن» باشد.
(مثلاً پس از آل عمران، سوره ی سباء یا عنکبوت و …) در گفتن بسم الله مختاریم.
۳ـ اگر قسمت دوم، از آیات « قبل » همان سوره و یا آیات « مبانی » سوره های « قبل از آن » باشد. (مثلاً پس از آل عمران، از بقره باشد)، در این صورت گفتن بسم الله برای قسمت دوم، در عین مستحب بودن مورد تأکید هم هست.
سعی ما بر این است که در مبحث روانخوانی قرآن کریم علامتهای موجود در قرآنهای با رسم الخط عربی و فارسی را ریشه یابی نماییم و شکل، اسم و علت تفاوت بعضی از علامتهای
رسم الخط عربی با فارسی روشن سازیم و با توجه به اینکه قرآن به زبان عربی است.
خداوند می فرماید: «إنا انزلناه قراناً عربیاً »
و طبق سفارش پیغمبر (ص) : «إقرؤا القران بالحن العرب و أصواتها»  (اصول کافی ـ جلد ۲ ـ ص ۶۱۴)
‹‹ باید با لحن و لهجه عربی خوانده شود. ››

به طور کل، صداها (حرکات) به دو دسته تقسیم می شوند:
۱ـ صداهای کوتاه             2ـ صداهای کشیده
حرکات ( صداهای کوتاه )

حرکات، مهم ترین و اصلی ترین نقش را در تلفظ حروف و کلمات قرآن کریم دارند. حرکات در زبان عربی عبارتند از: فتحه ، کسره ، ضمّه (           )
فتحه :
به این علامت (    ) فتحه می گویند. فتحه از کلمه فَتح گرفته شده و در اصل (فَتحَه) بوده یعنی یک بار گشودن، در هنگام وقف به آخر آن (طبق قواعد وقف) تاء « ـه » تبدیل به هاء ساکن « ـه »
می شود.صدای فتحه متمایل به صدای « حرف الف » می باشد، لذا برای نشان دادن شکل آن از حرف الف کمک گرفته اند و برای این که با الف اصلی کلمه اشتباه نشود. به شکل الف کوچک و خوابیده روی حرف قرار داده اند. (               ) .
علت نامگذاری آن به فتحه این است که در هنگام تلفظ حروفی که دارای این علامت است لبها حالت گشودن به خود می گیرند.
مانند: حسد ـ أمر ـ کتب ـ مکر ـ نزل ـ فعل ـ مالک ـ فحشر ـ فخرج ـ شجره ـ رجعل ـ فعدلک ـ وجدک ـ صدق ـ
یادسپاری : حرف دارای فتحه را « مفتوح » می نامند. 

صداهای کشیده ( مدی )
مد در لغت به معنای امتداد کشش می باشد. هرگاه بعد از حرکات « فتحه، کسره، ضمه » حرف هم جنس آنها قرار گیرد، آن حرف باعث مد و کشش صدای حرکات به میزان دوبرابر می شود، از این رو به آن حرف، « حرف مدی » می گویند.
حروف مدی عبارتند از: « الف مدی، یاء مدی، واو مدی »
الف مدی  یا صدای کشیده  (آ ) :
هرگاه بعد از حرف مفتوح، الف بدون علامت قرار گیرد ( ـا ) این الف باعث دو برابر مد و کشش صدای فتحه می شود و لذا به آن «الف مدی» می گویند، مانند:
تابا ـ حال ـ سار ـ تاب ـ کاد ـ ماذا ـ نبات ـ ثانی ـ تکاد ـ مالها ـ عذاب ـ یداک ـ بجانب ـ نسارع ـ
کواعب ـ رواحها ـ سادتنا ـ وعدنا ـ تحاورکما ـ أفبعذابنا .
صدای الف مدی نزد تمامی حروف یکسان نمی باشد، بعد از هشت حرف
« خ ـ ص ـ ض ـ ط ـ ظ ـ غ ـ ق ـ ر » به صورت درشت و غلیظ (شبیه صدای آ در فارسی) و بعد از بیست حرف دیگر به صورت نازک و رقیق اداء می شود.۱
مانند: خاف ـ ران ـ صاق ـ قال ـ طاب ـ مقام ـ غالب ـ ظاهر ـ خالک ـ أصاب ـ یراد ـ قاتل ـ عصاک ـ طاقه ـ یطاف .
نکته: در نگارش اولیه، الف مدی بعضی از کلمات را به جهاتی نمی نوشتند، بعدها که قرآن را برای صحت تلاوت علامت گذاری کردند، در چنین مواردی با اضافه کردن یک الف کوچک در کنار حرف مفتوح         لزوم تلفظ الف مدی را روشن ساختند.
مانند: جـهد ـ کتـب ـ ذلک ـ قـتل ـ خلـف ـ عـهد ـ مسـجد ـ یجـدل ـ سمـوت ـ منـفع ـ کذلک ـ یـمـلک ـ روسی ـ حرمـت ـ معـیش ـ یـهـمـن .
نحوه علامتگذاری الف مدی در قرآن های با رسم الخط فارسی :
در قرآنهای با رسم الخط فارسی، فتحه قبل از الف مدی را به صورت ایستاده علامت گذاری
کرده اند (         ) تا نشانگر تلفظ فتحه با صدای کشیده باشد.
مانند: مشارق ـ حجرات ـ ثلاثه ـ صلوات ـ نمارق ـ عالیها ـ قانتات ـ عبادنا ـ لاغالب ـ سافلها ـ منافقات ـ لساحران ـ ماوعدنا ـرعایتها ـ بلسانک ـ تجادلک ـ فلاکاشف ـ کلمتنا ـ و ما کان لنا ـ بماتعدنا ـ بناصیتها ـ لعبادنا .
نکته: در مواردی که الف مدی در نگارش اولیه، نوشته نشده، در قرآنهای با رسم الخط فارسی، فتحه حرف را به صورت ایستاده نوشته اند، دلالت بر تلفظ فتح با صدای کشیده کند. مانند:
اله ـ هذان ـ اذن ـ ماب ـ راک ـ کذلک ـ فذنک ـ سموات ـ الهک ـ قیمه ـ ذلکما ـ ایاتنا ـ الهتنا ـ
شنان ـ اخره .
الف مدی بعضی وقتها به خاطر التقاء ساکنین خوانده نمی شود، و تبدیل صدای کشیده به کوتاه. مانند: رَبَّنَا اکشِف، در قرآنهای با رسم الخط فارسی برای راهنمای قاری قرآن در مواردی که الف مـدی خوانـده می شـود، فتحه قبل از آن را به صورت ایستاده نوشته اند تا دلالـت بر فتـحه
تشدیـد :
اگر حرفی پشت سرهم تکرار شود (اولی ساکن و دومی متحرک) تلفظ آن سنگین خواهد بود، چرا که می بایست زبان دوبار به مخرج یک حرف برخورد کند. مانند: مَد،د ـ ثُم،مَ ـ إِل،لا ـ برای رفع این سنگینی، حرف اولی را در دومی ادغام می کنند، در نتیجه زبان یک بار ولی محکم و با شدت به محل تلفظ آن حرف برخورد و جدا می شود. (در هنگام برخورد با حالت سکون و در هنگام جداشدن، با همان حرکتی که آن حرف دارا می باشد.)
برای نشان دادن حرف مشدد از علامتی به این شکل (     ) استفاده می کنند. اسم این شکل را علامت تشدید است. این علامت از شین (ش) ابتدای کلمه شد گرفته شده و دلالت بر شدید و محکم اداء شدن حرف در هنگام تلفظ می کند، نقطه ها و دنباله آن حذف و دندانه آن را باقی گذاشته اند. (    شـ         شِدَّ ) این علامت همیشه بالای حرف قرار می گیرد و یکی از حرکات
سه گانه              نیز ضمیمه آن می شود، مانند: « مَدَّ ـ ثُمَّ ـ اِلاَّ » کلمات زیر را به صورت
شمرده بخوانید.
لحب ـ یضل ـ صدها ـ ظـلها ـ یدع ـ سته ـ ربیانی ـ فضلناهم ـ طوافون ـ متعناهم ـ اضلنی ـ مدثرـ یصعد ـ علیین ـ یشقق ـ کزکل ـ یذکرون ـ یغرنکم ـ اکراههن ـ ذریتها ـ ربانیین ـ لنسکننکم ـ لعدتهن ـ لنصدقن ـ یستخفنک ـ یتخطفکم ـ لنذیقنهم ـ یتسلـلـون .

حروف ناخوانا :
در قرآن کریم به ۴ حرف ( ا ـ و ـ ل ـ ی) بر می خوریم که در بعضی از کلمات نوشته شده، ولی خوانده نمی شوند.
۱ـ پایه و کرسی همزه :
همزه از حروفی است که در نگارش اولیه عرب، شکل خاصی نداشت، در ابتدای کلمه به صورت الف و در وسط و آخر کلمه با توجه به حرکت همزه یا حرکت حرف ماقبلش، آن را به صورت
( ا ـ و ـ ی) می نوشتند، بعدها که قرآن را برای صحت قرائت علامتگذاری کردند، برای همزه این شکل (ء) را وضع نمودند و آن را روی سه حرف مذکور قرار دادند. ( أ ؤ ئ ) تا قاری قرآن نحوه تلفظ صحیح آن سه حرف را تشخیص دهد، بنابراین طبق نگارش امروزه، این سه حرف
( ا‌ ـ و ـ ی ) دیگر خوانده نمی شود و در حکم پایه و کرسی برای همزه می باشند.
مانند: سأل ـ فؤاد ـ یبدئ ـ أمرت ـ تؤوی ـ قرئ ـ تؤتون ـ ینشئ ـ أیت ـ بادئ ـ یأتی لؤلوا ـ دعاؤکم ـ یؤلف ـ یستهزئ ـ مؤذن ـ جزآؤهم ـ أفتؤمنون .
یادسپاری : بعضی وقتها یاء غیر آخر ( یـ ) پایه و کرسی همزه واقع می شود، در این صورت نقطه آن را نمی نویسند. (   )
مانند: حدائق ـ تسئلون ـ شانئک ـ أنبئهم ـ ذائقه ـ ملائکه ـ ینبئهم ـ سیئه ـ طائفه ـ دائمون ـ بأسمائهم .
۲ـ پایه و کرسی الف مدی :
واو و یاء در بعضی از کلمـات باید به صورت الف خوانـده شونـد. ماننـد: ( صَلَوه ـ مُوسَی ) که
خوانده می شوند (صلاه ـ موسا) ، در بعضی از قرآن ها برای راهنمایی قاری روی این دو حرف، الف کوچکی قرار داده اند تا قاری قرآن متوجه تلفظ صحیح آنها باشد. (              ) و با توجه به اینکه در کلیه این موارد حرف ماقبل آنها مفتوح می باشد، این الف باعث دو برابر مد و کشش صدای فتحه ماقبل می شود و واو و یاء مدی در حکم پایه و کرسی برای الف مدی می باشد، در قرآن های با رسم الخط فارسی، فتحه حرف ماقبل را به صورت ایستاده و واو و یاء را بدون علامت نوشته اند.
مانند: یرضی ـ صلوه ـادنی ـ تسعی ـ زکوه ـ یجزی ـ تردی ـ یحیی ـ غدوه ـ تلظی ـ احوی ـ نجوه ـ للعسری ـ تجلی ـ مشکوه ـ لشتی ـ حیوه ـ منوه ـ یتزکی .
۱ـ دارای علامت مخصوص باشند.
توضیح: در قرآنهای رسم الخط عثمان طه برای حروف ناخوانا علامت مخصوصی به این
شکل «  » قرار داده اند. بنابراین اگر این علامت بر روی حروف والی (و ا ل ی) قرار گیرد، آن حروف تلفظ نمی شوند و ناخوانا می باشند. مانند:
« ا »     نوشته می شود        سَمِعُـوا        خوانده می شود          سَمِعُـو
۲ـ بدون علامت و یا حرکتی باشند.
« ل »    نوشته می شود        لِـلـسَّائِـلِینَ        خوانده می شود         لِـسَّائِـلِینَ