جغرافیای طبیعی بین النهرین - بخش2

تجارت
تجارت بین النهرین شهرت جهانی داشت . به طور کلی دونوع معاملات تجاری توسط بازرگانان بین النهرینی انجام می گرفت تجارت برون مرزی با سرزمینهای دور دست ،‌و تجارت درون مرزی میان شهرها . تجارت خارجی در مرحله نخست اهمیت قرارداشت و تجار کالای صنعتی محصول بین النهرین را برای معاوضه در برابر کالاهای مورد نیازی مانند فلز ،‌سنگ ،‌ الوار ….

، ادویه جات .‌ و عطریات به کشورهای دور و نزدیک صادر می کردند . تجارت کالا میان شهرها عمدتا با طوایف بربری انجام می گرفت که به علت نداشتن اعتبار و نیروی سیاسی قادر به عقد قارر دادهای تجاری با سرزمینهای دیگر نبودند. انجام هر دونوع تجارت در اطراف خلیج فارس و در آسیای صغیر . و نیز در طول جاده فرات به سواحل مدیترانه به اثبات رسیده است . مطمئناً مناطق دیگری نیز بود که با بین النهرین معاملات تجاری داشت ،‌ اما در مدارک موجود نامی از آنها برده نشده است . هر دو نوع تجارت به طور مستقیم یا غیر مستقیم در بالا بردن معیار زندگی در بین النهرین سهم بزرگی داشت . و بالاتر از آن ، به نفوذ تمدن بین النهرین در سرزمینهای دیگر کمک موثری می کرد .
صورت موجودی تجار تا پیش از پایان سلسله بابل قدیم نشان می دهد که واردات غالبا از انواع گوناگون کالای تجملی و مواد خام تشکیل می شد .‌و ظاهرا به سفارش دربار صورت می گرفت ،‌ اما هرگز اشاره ای به صادرات از بین النهرین به خارج نشده است . از ظواهر امر چنین بر می آید که تجارت به طور کامل در سطح دستگاههای دولتی انجام می گرفت ،‌ و به سرمایه داران خصوصی اجازه فعالیت دامنه دار در این زمینه داده نمی شد . در دوره بابل قریم نقش تمکاروها در جنوب به وضوح پیچیده تر شده دامنه فعالیت آنها افزایش یافت .
از اوایل دوران بابل قدیم مدارکی از شهر اور در دست است که نشان می دهد وارد کنندگان مس از آن سوی خلیج فارس می توانستند سرمایه خویش را به دیگری واگذار کنند . یا با شخص و یا اشخاص دیگری شریک شوند . متون پیشگفته مکرر از سازمان تجار صحبت می کنند که شخصیت حقوقی داشته است .

فصل سوم:
مذهب
شواهد و مدارک درباره مذهب در بین النهرین از دو منبع عمده باستان شناختی و متون به دست آمده است . مدارک باستان شناختی از بهایای ساختمانی و سازه هایی مانند نماز خانه ها ،‌ معابد و برجهای معابد یا زیگورتها ،‌و اشیاء و ابزار پرستش به وسیعترین مفهوم کلمه از مجسمه و تصویر گرفته تا سحر و افسون تشکیل می شود .
ویرانه های عظیم زیگورتها در شهرهای بزرگ .‌به ویژه در جنوب بین النهرین نه تنها سرزمین بابل را به اشتها رساند ،‌بلکه به مقدار گسترده به بقای شهرت تمدن بین النهرین یاری کرد . با وجود این ، حتی امروز ما مفهوم واقعی این بناها را
نمی دانیم . ما این برجها را حفاری کرده و ساختار موثر و گیرای آنها را از دیدگاههای تکنیکی مطالعه کرده ایم ،‌ما نام آنها را اصطلاحات اکدی برای بخشهای گوناگون آنها را می دانیم ،‌ما از تاریخ آنها آگاهی داریم ،‌اما به درستی نمی دانیم که برای چه منظور ساخته شده اند .
البته در مورد معابد می دانیم که شبستان محل نگاهداری پیکره خدا بود . و اینکه پیش ـ شبستان ،‌ درهای بزرگ ،‌حیاطها ،‌ راهروها ،‌ و دیگر درهای کوچکتر و فرعی به شیوه ای ساخته شده بود که از یک سو بتواند به بهترین وجه ممکن در خدمت کارکنان معبد و پرستشگرانی قرار گیرد که پیوسته بهآنجا رفت و آمد داشتند ،‌و از سوی دیگر ،‌قدرت و ثروت خدا را به نمایش گذاشته و جای امنی برای حفظ کارکنان ونگاهداری گنجینه های آن باشد . اما پرسشهای اصلی درباره معنی ومفهوم آ“ها را نمی توان پاسخ گفت ،‌ پرسشهایی فراسوی توصیف آن چیزی که ما می بینیم و فراسوی کاربردهای آشکار ،‌اما ظاهری ،‌ واحدهای معتددی که مجموعه معبد را به وجود می آورد . یادمانهایی از پرستش و آیین مذهبی فراموش شده ای که ما آن را تنها از طریق اسناد و مدارک مکتوب می شناسیم ،‌ حتی اگر به طور کامل حفظ شده و سالم به دست ما رسیده باشد . تنها می تواند بخشی کوچک و بازتابی ناچیز از فعالیتهای نیایشی را که زمانی درون آنها انجام می گرفت در اختیار ما قرار دهد. ساختار و کاربستهای آن ،‌ و مفاهیمی که انگیزه احکام و مقررات آیینهای نیایشی را موجب شد برای ما ناشناس مانده است ، چنانکه گویی در رابطه با بعد کاملا ناشناخته دیگری است . موضوع کمتر آشکار ،‌اما درست به همان اندازه گمراه کننده ،‌ نتایج حاصل از مطالعه مدارک مربوط به شمایل شناسی است . چه چیزی را می توان از تعداد ناچیز نقوش برجسته مذهبی و نمونه های اندکی از قطعات شکسته پیکره های به احتمال خدایان درباره معانی و مفاهیم آنها و مذهب بین النهرین دریافت . این گونه بقایا نشان می دهد که بین النهرینی ها از تصویر کردن خدایان .‌ آن گونه که در هند و مصر رایج بود ،‌ با جنبه های غیر انسانی خوداری می ورزیدند . اما این موضوع از متونی که در آنها نام خدایان و صفات و القاب خدایان را فهرست کرده اند به خوبی آشکار است . حتی یک مثال کاملا سالم نمی تواند نشان دهد که برای کاهن و متدین چه مفهومی داشته ،‌ و عملکرد آن به عنوان نقطه مرکزی نیایش چه بوده است .
درباره مدارک شمایل شناسی ،‌یعنی نقوش برجسته ، مهرها پلاکهای گلی و قفی ،‌ که می تواند ما را تا حدودی در شناخت مذهب بین النهرینی یاری کند ،‌ بیش ازهمه می توان به نمایشهای داستانی برای نشان دادن داستان یک خدا اندیشید . اما به نظر نمی رسد چنان نمایشهایی نقش مهمهی در مذهب بین النهرین در سطح خلاقیت ادبی باقی ماند و تنها در دورانهای آغازین و در موارد جنبی این گونه نمایشها به اسطوره های مکتوب اشاره دارد . دستاوردهای قهرمانی یا به عبارت دیگر خارق العاده خدایان نه به صورت بیان واقعیات ،‌ بلکه بیشتر متعال و نمادی است . آنها فرمولبندیهای غیر داستانی و نامشهود را که به نحوی در مراسم نیایش در معابد و نماز خانه ها اجرا می شد .‌به صورت چیزی که ما آن را نمادهای متقارن می نامیم ـ اغلب در شکل جانوران ـ‌ به نصویر کشیده اند . نمادهایی که از طریق فرایندهای کاملا فراسوی نیروی ادراک ما مقدس شده اند . افزون بر آن .‌این نمادها ممکن است به صورت دیگری ـ  اغلب به شکل سلاح یا اشیای دیگر ـ  متجلی شوندکه بیانهای فرمولی مربوط به خدایان ودنیای انسانها بوده و امروز از دسترس ما کاملا به دورند .
برای دیک مذهب بین النهرین سه نوع متون میخی اهمیت زیادی دارد :‌  دعاها و نمازها ،‌ متون اساطیری ،‌ و متون مربوط به آیینهای نیایش .
دعا ونماز در مذهب بین النهرین همیشه با مراسم نیایش همراه بوده است . این مراسم در بخشی در پایان نماز خطاب به نمازگزار یا کاهن پیشنماز به دقت توصیف شده است تا حرکات ورفتار او ،‌ ونیز ماهیت قربانی و زمانو مکان انجام آن را تنظیم کند . فعالیتهای نیایشی و دعا ها و نمازهای همراه آن اهمیت برابری دارد و در کنار یکدیگر اعمال مذهبی را تشکیل می دهند. مطالعه یکی از این دو بدون دیگری بی تردید ما را در شناخت درست مذهب بین النهرینی ها و کسب بینشی صحیح از آن منحرف می سازد .
دعاها و نمازها به تنهایی به موضوعهای اساسی ویژه ای مانند انسان در رابطه با زمینه های روحی یا اخلاقی ،‌مسئله مرگ و زندگی ،‌ مسئله ارتباط بی درنگ با خدا‌. ومضوعهای بسیار مهم در ادبیات مذهبی تمدن پیچیده ای مکانند تمدن بین النهرین ،‌ هیچ اشاره ای ندارد . با در نظر گرفتن نشانه های دیگر چنین بر می آید که تاثیر مذهب بر افراد ،‌و نیز تاثیر آن بر جامعه در بین النهرین بی اهمیت بوده است . هیچچ متنی اشاره ای بر تاثیر صریح و دقیق مقررات نیایشی بر اشتها و اشتیاق فیزیولوژیکی افراد ،‌اولویتهای روان شناختی ،‌ یا رفتار او نسبت به تملکات با خانواده اش نکرده است . نیازهای مذهبی به هیچ وجه در بدن او ،‌  وقت او ،‌ داراییهای ارزشمند او تاثیری جدی نداشت ،‌ و بنا بر این هیچ منافاتی میان وفاداری او به مذهب و زندگی دنیوی وی وجود نداشت . مرگ به صورت امری وقعی پذیرفته شده بود ،‌ و شرکت تدر مراسم نیایش خدای حامی شهر در نهایت محدود به افراد و شخصیتهای خاص بود .‌ و او در جشنواره های عمومی خاص و یا سوگواریهای محلی صرفا نقش ناظری را داشت . او در جوی نه چندان مذهبی در چارچوب اجتماعی ـ  اقتصادی می زیست ،‌ و انتظارات و تصورات ، و نیز قوانین اخلاقی او را در مدار جامعه ای کوچک شهری یا روستایی دور می زد .
در سطح عالم ربانی ،‌ بین النهرینیها خدا را به صورت پدیده ای ترسس آفرین ،‌همراه با روشنایی خیره کننده .‌ وحشتزا،‌ صفات الهی به حساب می آمد و با درجات گوناگون از شدت با هر چیزی که الهی و مقدس محسوب می شد ،‌ حتی با شخص پادشاه ،‌ همراه بود . در دعاها و نمازها ومتون دیگر برای بیان این ویژگی الهی به طور پیوسته سلسله اصطلاحات خاص و گویا به کار رفته است . معنی اصطلاح اکدی برای توصیف این ویژگی ارتباط تنگاتنگی با وحشت و روشناییی ترسناک دارد.
گروه دوم از متونی را که باید آزمود ،‌ اساطیر و آثار ادبی همراه با داستاهای اساطیری شامل داستانهای مربوط به خدایان و کارهایی را که انجام می دهند ،‌  جهانی که ما در آن زندگی می کنیم و چگونگی موجودیت یافتن آن ،‌ و تمامی داستنهای سرگرم کننده با نتیجه گیریهای اخلاقی را در بر می گیرد که آشکارترین عناوین را برای آفرینش ادبی در تمدنی مانند تمدن بین النهرین ارائه می کند .
گروه سوم متون بی شماری از مراسم نیایش ویژه ای است که آن را کاهنان و فن شناسان کاهن در معابد اجرا می کردند . این  متون اغلب اعمال فرد را در مراسم نیایش ،‌نمازها و دعاها و اورادی که باید خوانده شود ،‌و هدایا و آلات و ادوات لازم برای قربانی را به تفصیل و در جزئیات کامل شرح می دهد . و در جمله ای کوتاه می توان گفت در ارائه تصویر کاملی از پاره ای فعالیتها در معابد بین النهرین موفق بوده است . این موضوع به ویژه در مورد متون بابلی مراسم نیایش سال نو صادق است که تمامی آیینها و تشریفاتی را که از روز دوم تا پنجم جشن در اساگیل ،‌ معبد مردوک خدای بزرگ بابلیها در شهر بابل اجرا می شد ،‌ به تفصیل و در جزئیات کامل شرح می دهد و بینشی یگانه از طبیعت جشنی را عرضه می دارد ،‌ که از دوران پیش از سارگون اکدی در متون دیگر تنها به ذکر نامی از آلان بسنده کرد ه بود . چنین مراسم بنیادی و مشخص همچون خواندن حماسه آفرینش ،‌اجرای مراسم کهن بز طلیعه ،‌ ساختن و سوزاندن دو پیکره چوبی با تزیینات گرانبها ،‌و نیز شرکت پادشاه در مراسم عجیب را تنها می توان در شرح جشن سال نو در بابل یافت ،‌ تعیین قدمت این مراسم ناممکن است ،‌ زیرا ویژگیهای کهن در یک آیین مذهبی گواه مستقیمی بر قدمت یا تاریخ آن نیست . برای اثبات این موضوع به شرح رسم مذهبی خاصی می پردازیم .
موثرترین ابزار جن گیری در بین النهرین دهلی بود مسی که روی آن پوست نر گاو سیاه کشیده بودند . شماری از مراسم نیایشی درباره تشریفات فراهم کردن پوست جدید براین گونه دهلها بود .این متون از دو منبع به دست آمده است : یکی کتابخانه آشور بانیپال در نینوا و دیگری شهر اوروک دردوران سلوکی . شباهتهای فراوان این متون نشان می دهد که همه آنها به سنتی کهن در دوران بابل قدیم یا اوایل دوران بابل میانی تعلق دارد ،‌ و آنها را از نسخه های قدیمیتر اقتباس کرده اند . این موضوع همچنین از کاربرد دعاها و دیگر ویژگیهای سومری در این مراسم به اثبات می رسد . با وجود این ،‌ میان متون به دست آمده از نینوا و اوروک تفاوتهای فاحشی در جزئیات برخی از فرمولبندیها و تقدم و تاخر تاکیدها به چشم می خورد. اساسا روند این مراسم با اماده سازی نرگاو برای کشتن ،‌کندن پوست و دباغی آن ،‌ و کشیدن آن بر دهل مسی است که با تشریفات مناسب ،‌نماز و دعا واهدای هدایا اجرا می شود . نقطه اوج این مراسم هنگامی است که جانور با دقت برگزیده و با مراسم نیایشی خاص آماده شده را می کشند تا نیرو و تقدس آن را به دهل منتقل سازند ، به ویژه آنکه گاو خود وسیله یا برای پرستش بوده است ،‌زیرا نیروهای الهی به کمک جادو و افسون سلوکی از اوروک آشکار را متفاوت از متن آشوری است. مراسم جدیدتر از اوروک توضیح می دهد که گاو را بکشید ،‌ دل او را در برابر دهل بسوزانید ،‌ پوست و زرد پی شانه راست را بکنید ،‌ و لاشه را در جل قرمزی پیچیده ،‌ آن را درست مانند جسد انسان رو به سمت غرب دفن کنید ،‌ و بر آن روغن بپاشید . اما متن آشوری که در حدود ششصد تا هشتصد سال کهنتر است ،‌ صحنه را به شیوه ای متفاوت تصویر می کند:‌پس از آنکه گاو را کشتید و دل آن را سوزاندید ،‌جن گیر باید حالت عزاداری به خود بگیرد و با صدای ناله مرثیه موقری را برای خدای مقتول بخواند ،‌ و مسئولیت آن را بر عهده نگرفته و بگوید :‌ جمع خدایان این کار را مرتکب شده است . من آن را انجام نداده ام پس از آن ،‌ آماده سازی پوست ،‌آن گونه که در متن جدید تر شرح داده شد .‌ انجام
می گیرد ، در پایان متن آشوری در جمله ای کوتاه آمده است که جن گیر اصلی نباید از گوشت این گاو بخورد بنابراین به عکس متن اوروکی که به استناد آن گاو را باید دفن کرد ،‌ به اعتبار متن آشوری از گوشت آن مانند هر جانور قربانی دیگر ،‌باید برای کاهنان معبد غذا فراهم آورد . هر چند که کشتن این نر گاو عمل وحشتناکی به حساب می آمد و نیاز به پرداخت کفاره داشت . آیا ما در اینجا با دو رسم متفاوت محلی روبه رو هستیم . یا این تفاوتها بر اثر تعبیرهای متفاوت گروههای مختلف کاهنان حاصل شده است؟ هیچ پاسخ درستی برای این پرسش و پرسشهای مشابه وجود ندارد .
پس برای جستجوی منابع در شناخت مذهب بین النهرین باید به کجا روی آوریم؟ شمار زیاد متون مربوط به جن گیری و دیگر مراسم سحر و جادو چیزی جز یک رشته اعمال جادویی متداول در سرتاسر بین النهرین به ما نمی آموزد . هدف از این اعمال وارد کردن خسارت و تحمیل شر بر دشمن ،‌دو ر  کردن بلا و مصیبت از یک فرد ،‌ و حفظ اشخاص و اشیاء از پیامدهای نحو ست بار بوده است . هیچ چیزی در این متون نم توان یافت که به گونه ای مشخص و انحصاری ویژگی بین النهرینی داشته باشد . فهرست خدایان که به شیوه های گوناگون ترتیب داده شده است ،‌یا فهرست شمارش جانوران مقدس متعلق به خدایان و رابطه آنها با یکدیگر به عمل آورده اس ت.‌بیشتر درباره طلبگی در ین النرین سخن به میان می آورد تا ماهینت دینداری در آن سرزمین . در این متون مطالب غیر ضروری زیادی به موضوعهای جنبی زندگی مذهبی ـ عمدتا بحثهای کاهنانه درباره ارتباط میان شماری از خدایان بر حسب قدرت عملکرد ،  دستاورد ،‌ و خویشاوندی ـ اختصاص یافته سا .
تنها اصلی که ممکن است بتواند مارا در دستیابی به زندگی مذهبی و انجام فرایض آن در بین انهرین یاری کند ،‌طبقات اجتماعی آن است که کمابیش در متون همه دوره ها و مناطق آشکارا به چشم می خورد . اگر مذهب شاهی را از مذهب مردم عادی . و این هر دو را از مذهب کاهنان جدا سازیم .‌ شاید بتوانیم دورنمای بدون مانعی از مذهب بین النهرین به دست آویم بخش بزرگی از آنچه را که ما مذهب بین النهرینین فرض می کنیم ،‌تنها در رابطه با شخص شاه مفهوم می یابد ،‌ و به همین دلیل تصور ما از این مذهب را خدشه دار می کند . مذهب کهنه عمدتا بر پیکره و معبد متمرکز بود ،‌و با انجام خدمات لازم برای پیکره خدا مانند شرکت مردم در مراسم قربانی ،‌خواندن سرودهای گوناگون در ستایش ا،و ،‌ و وظایف مربوط به دفع شر شیاطین از این پیکره ها برای جامعه ارتباط داشت . در بخش دیگری از همین فصل به تفصیل خوایم گفت که چگونه انجام فرایضی که در اصل تنها مربوط به شاه بود ،‌ به تدریج در دربار ،‌ و حتی به احتمال در میان توده های مردم نیز شایع شد. اما در پایان ،‌ مردم عادی به صورت مهمترین عامل ناشناخته در مذهب بین النهرین باقی ماندند . در بین النهرین خواسته های مذهب از افراد خصوصی بی نهایت محدود بود ، و نماز و دعا و روزه و ریاضت و تحریم به ظاهر تنها بر شاه واجب بود .

نسبت به ارتباط با خدایان نیز وضعیت مشابهی حکمفرما بود . پادشاه می توانست نوع خاصی از پیامهای الهی را دریافت دارد،‌ اما نزدیکی به خدا از طریق خواب و رویا برای افراد عادی عملی پذیرش ناپذیر به حساب می آمد . چنان رهیافتهایی از سوی افراد عادی به خدایان در منابع موجود بی اندازه کمیاب است ،‌ و بیشتر آنها از نواحی اطراف بابل ،‌ و بعدها ،‌ شاید تحت تاثیر غرب ،‌از آشور به دست آمده است . در این هر دو سرزمین کاهنانی خاص از پیشگوییهایی سخن به میان
می آورند که هرگز در سرزمین اصلی بین النهرین مشاهده نشده است . می توان گفت که تجربه مذهبی جوامع کوچک و ساده در بین النهرین ،‌ مانند شرکت در جشنواره ها و مراسم سوگواری ،‌همیشه با میانچیگری معبد انجام می گرفت و برای آنها تنها راه برقراری ارتباط با خدا بود . تجلی احساسات مذهبی ،‌تا آنجا که به مردم عادی مربوط  می شد ،‌بیشتر رسمی و تشریفاتی بود تا عمیق و شخصی .

فصل چهارم:
صنایع جادوگری و پیشگویی
اهمیت پیشگویی در تمدن بین النهرین را می توان از شماره زیاد مجموعه های طالع بینی و متون میخی مربوط به آن دریافت که در طول یک قرن حفریات باستان شناختی به دست مارسیده است . این متون ،‌تاریخی از اواخر دوران بابل قدیم تا دوران پادشاهان شلوکی را در بر می گیرد . تردیدی نیست که علم پیشگویی به عنوان دستاورد ذهنی عظیمی در بین النهرین و سرزمینهای اطراف به شمار می رفت . نسخه های از این متون در شوش ،‌ پایتخت پادشاهی ایلام ،‌در نوزی ،‌ در ختوشا پایتخت پادشاهی هیتی ،‌ و حتی در سرزمینهای دوردستی مانند قتن و حاصور در سوریه و فلسطین نیز به دست آمده است .
ارزیابی نفوذ این علم به سمت شرق مشکلتر است ،‌زیرا بدلیل نبود مدارک مکتوب وضعیت در این سمت پیچیده تر است . نخست باید به خاطر سپرد که پیشگویی از روی امعاء و احشای جانوران از زمانهای بسیار کهن و به یار ناماندنی در چین و در جنوب شرق آسیا متداول بوده است . در غرب .‌هنر پیشگویی اتروسکی احتمالا بر اثر پاره ای برخوردها و تماسها با آسیای مرکزی به آ ن سرزمین را یافته بود .
به خوبی می دانیم که ستاره شناسی هزاره اول ق م بین النهرین به سرزمین هند راه یافته بود . دانشمندان اسلامی که اغلب علوم خاور نزدیک باستان را از طریق و السطه های هلنی کسب می کردند ستاره شناسی و تعبیر خواب مدتهای مدید پس از ناپدید شدن تمدن سرزمینی که خاستگاه آن بود ،‌در بین النهرین و سرزمینهای پیرامون آن تولدی دوباره یابد .
آنها می توانستند از چندین راه با این نیروها ارتباط برقرار سازند . خدا می تواند به پرسشها یی که از وی به عمل می اید پاسخ گوید ،‌ یا آن را به هر وسیله یا راهی که مایل باشد ابزار دارد . ارتباط دو جانبه نیاز به تکنیک ویژه ای دارد. در واقع در بین النهرین دو نوع تکنیک شناخته شده است . یکی عملکردی و دیگری در شکل رمزی که برای خدا و پیشگو قابل قبول باشد . البته باید در نظر داشت که پیشگویی در بین النهرین مراحل رشد تاریخی پیچیده ای را پشت سر گذاشت . به ویژه شیوه های آن که گاه و بی گاه ،‌ و حتی از دوران فرمانروایی پادشاهی به دوران زمامداری پادشاهی دیگر تغییر می کرد . موضوع مهم دیگر گوناگونی شیوه ها بود که بر موقعیت اجتماعی استوار بود . شیوه هایی که خاص شخص شاه بود و تنها در مورد او اجرا می شد . شیوه هایی که بینوایان بدان متوسل می شدند ،‌ شیوه های بومی ،‌ و شیوه های وارداتی بود
پیش از آغاز بحث درباره این شیوه ها ،‌باید اشاره ای به تکنیکها داشته باشیم . در پیشگویی عملکردی پیشگو از طریق شیئی که آن را فعال  می کند ،‌برای خدا فرصت ایجاد ارتباط را به وجود می آورد ،‌مانند ریختن روغن بر روی آب ،‌ یا تولید دود از یک عودسوز . سپس خدا با اثر گذاشتن بر شکل گسترش روغن در سطح آب و یا شکل دود ،‌ با پیشگو ارتباط برقرار می کند . اما در آنچه که ما آن را فن سحر و  جادو می خوانیم خداوند دگرگونیهایی را در پدیده های طبیعی ـ باد ،‌ رعد و برق و حرکت ستارگان ـ به و جود می آورد ،‌ و یا در رفتار یا ویژگیهای درونی و بیرونی جنوران و حتی انسان اثر می گذارد. در اینجا یک بار دیگر دو حالت وجود دارد :‌فرا خواندن مشیت الهی و فرانخواندن آن . برای فراخوانی پاسخ الهی ،‌پیشگو با عملی ساحرانه جاهای معینی را بر می گزید که در چشم رس او قرار داشت و متوقع بود که خداوند در آن جاها پرسش او را پاسخ گوید . و این ویژگی هنر پیشگویی بین النهرینی از روی امعاء و احشاء بود .
از میان سه نوع طالع بینی عملکردی که ذکر آن رفت ،‌یعنی قرعه کشی ،‌مشاهده حرکت روغن بر روی آب ،‌و مشاهده نحوه برخاستن دود متصاعد از عودسوز ،‌نوع نخست ،‌یعنی ریختن تاس فاقد هر نوع نیایشی در بین النهرینی بود .
در این نمونها انداختن قرعه ـ به کمک ترکه های علامت گذاری شده ـ برای تعیین سلسله مراتب در میان افراد با مقام و موقعیت برابر بود،‌به طوری که برای همه شرکت کنندگان به عنوان تقدیر الهی مورد پذیرش قرار گیرد ،‌آشوریها نیز برای گزینش صاحب منصبی که باید نام او به سال نو داده شود ،‌ از تاسهای گلی استفاده می کردند .
در کتاب حزقیال نبی در تورات از نوعی پیشگویی سخن به میان آمده است که در متون میخی مدرکی برای آن دردست نیست . در اینجا گفته شده است که پادشاه بابل برای گزینش راه بر سر یک دو راهی ،‌با استفاده از پیکان به آزمایش جگر سیاه جانور قربانی پرداخت :
و تو ای پسر انسان دو راه به جهت خود تعیین نما تا شمشیر پادشاه بابل از آنها بیای ۰۰۰۰ راهی تعیین نما تا شمشیر به ربه بنی عمون و به یهودا در او رشلیم منبع بیاید . زیرا که پادشاه بابل بر شاهراه به سر دو راهی ایستاده است تا تفال زند و تیرها را به هم زده از ترافیم سؤال می کند و به جگر می زند . به دست راستش تفال او رشلیم است تا منجنیقها را بر پاکند ۰۰۰۰
نفوذ دیگر طالع بینی بابلی در همان منطقه تفال به کمک پرندگان به عنوان جانوران الهام بخش بود . در آشور پرنده بین به عنوان متخصص پیشگویی حرفه به خوبی شناخته شده ای بود و ما در این زمینه متخصصان بومی و نیز مصریانی را
می شناسیم که جزو اسرای جنگی بودند.
آشکارا به نظر می رسد به همان اندازه که در غرب فالگیری و طالع بینی بر رفتار پرندگان استوار بود .‌در بین النهرین این عمل بر روی امعاء و احشاء جانور قربانی انجام می گرفت .
بنابر این ،‌آنها هر نوع رفتار غیر عادی جانوران ،‌رویدادهای غیر متعارف در آسمان ،‌و رویدادهای مشابه را ثبت می کردند ، و به این ترتیب پیشگویی از قلمرو فرهنگ عامه به سطح فعالیتهای عملی ارتقاء یافت . منظم کردن بعدی چنان مجموعه هایی موقعیت علمی بالایی را در میان بین النرینیها به نمایش گذارد .

فصل پنجم:
پزشکی
بابلیها متون ،‌یا بهتر است بگوییم کتب پزشکی خود را با شیوه های گوناگونی که در مورد طبقه بندی متون پیشگویی فر گرفته بودند ،‌با دقت فراوان فهرست و زیر عناوین خاص مرتب و طبقه بندی کردند . اساس این طبقه بندی بر تشخیص علل بیماری ،‌تشخیص بیماری از روی علائم و درمان بود .
این متون به طور خالص پیشگویی جادویی نبود ، زیرا علائم بیماری ،‌یعنی انحراف از معیارهای طبیعی که پزشک آنها را در بدن بیمار ،‌ یا در عملکرد آن ،‌و یا به هنگام دفع آن می دید نشانه های پیشگویی نیز به شمار می رفت . نشانه هایی که سرنوشت او رانشان می داد و بیماری او را باعث شده بود . نشانه هایی که می بایست به درستی تعبیر،‌ و سپس از طریق معالجه بی اثر شود .
هنگامی که تعداد موارد برای ثبت بر لوحی بیش از اندازه بود، لوح دوم و یا هر تعداد لوحی که مرود نیاز بود به کار می بردند . سپس این الواح را شماره گذاری ،‌و برای اطمینان بیشتر کلمه پایانی در هر لوح را در آغاز لوح بعدی تکرار می کردند . مجموعه این الواح کتابی بودکه عنوان آن از کلمات آغازین تشکیل می شد . در بابل و نینوا دانشمندان وظیفه سنگین و گسترده گردآوری ،‌ویرایش ،‌طبقه بندی و ترتیب درباره متون ادبی را بر عهده گرفتند که از دیر باز به دست آنها رسیده بود ، بیشتر این کارهای ویرایشی در طول دوران اول بابل در زمان حمورابی انجام گرفت .
سخنی به گزاف خواهد بود اگر مدعی شویم که با این مختصر ،‌تاریخ پزشکی بین النهرین را به پایان برده ایم . در اینجا کافی است به عقیده ای اشاره کنیم که باعث بی اعتبار ساختن دانش معقول پزشکی عامیانه و اعتبار بخشیدن به آن چیزی شد که ما آن را اندیشه های غیر علمی پزشکی می خوانیم .‌ که گر چه بسنده بود ، ‌اما پزشک تجربی با اندوخته ای از تجربیات گذشتگان و بر اساس آگاهی مثبت از خواص گیاهان و بدن انسان به مداوای بیماران خود می پرداخت .
برای توصیف دانش پزشکی بین النهرین ،‌نخست باید به وضعیتی توجه کرد که تحت آن قانونمندی متون بابلی قدیم اتفاق افتاد ،‌ بی تردید نمی توان گفت از چه زمانی کاتبان بابلی به فکر ثبت سنتهای شفاهی پزشکی بر الواح افتادند که متخصصان آنها را از نسلها پیش در مورد معالجه بیماران خویش به کار می بردند.
احتمال دارد متون ریاضی و پزشکی بیشتر در مراکز علمی به صورت مکتوب در آمد که در آنها سنتهای سومری به گوهه ای موثر حفظ شده بود . تا در مراکز محلی که در آنها حرفه پیشگویی از سطح عامیانه به مرتبه حرفه های عالمانه مکی بر متون کتبی ارتقاء یافت ،‌از انجا که ما تنها تعداد اندکی متون علمی و ادبی از دوران خلاقیت در بین النهرین ،‌ یعنی قرنهای میانی اواسط هزاره دوم ه م در دست داریم و افزون بر آن ،‌احتمال داردکه بسیاری از آنها در طول حفریات باستان شناختی ،‌به ویژه در لایه های آسیب پذیر بر اثر بالا آمدن سطح آب در منطقه از میان رفته باشد یا هرگز به دست نیاید ،‌شاید برای مطالعه این رشد اساسی فکری مجبور شویم همیشه به شواهد غیر مستقیم متوسل شویم .

پزشکی و پزشکان
دانش ما از طبیعت و وسعت پزشکی در بین النهرین متکی بر متون پزشکی شامل کتابهای راهنما و مجمموعه های از نسخه ها ،‌همراه با نامه ها ،‌ارجاع به قوانین حقوقی و اشاره ها در متون ادبی است . این متون از یک سو مارا با دانش پزشکی در بین النهرین آشنا می کند .‌و از سوی دیگر رابطه پزشکان با بیماران و موقعیت اجتماعی آنان را نشان می دهد .
انبوه متون حوی دانستنیهای پزشکی به دو سنت کاملا جدا تعلق دارد .برای درک پزشکی در بین النهرین به عنوان یک علم ،‌جداسازی و تمیز این دو سنت از یکدیگر امری اساسی است . هر دو سنت ریشه در دوران بابل قدیم دارد و عمدتا از دو منبع اطلاعاتی عظیم ،‌یعنی حفریات آشود و کتابخانه آشور بانیپال در نینوا به دست آمده است . در این زمینه همچنین شواهد کافی در الواح پراکنده از نیپور ،‌بغازکوی ،‌ سلطان تپه و تعدادی محوطه های جدید در بین النهرین در دست است ،‌ که نشان می دهد هر دو سنت پا به پای یکدیگر سنت پزشکی را به وجود آورده بود .
او پنهایم این دو دسته از متون پزشکی را سنتها یا مکتبهای علمی و تجربی نامیده است علمی پزشکی بین النهرین برای ما شمار زیادی از الواح را تحت نام انوم ان بیت مرصی آشیپو ا یلیکو از خود بر جای گذاشته است که در صفحات پیشین به آن شاره کردیم . هر یک از واحدهای متون کتب پیشین به آن اشاره کردیم . هریک از واحدهای متون مکتب تجربی پزشکی ،‌که آشور شناسان بیشتر آنها را متون تجربی پزشکی ،‌که آشور شناسان بیشتر آنها را متون پزشکی می خوانند ، از سلسله مراتبی از موضوعهای مشابه تدوین یافته است که معمولا با اگر مردی بیمار است یا اگر مردی از دردی در سر درقسمت دیگری ازبدن رنج می برد آغاز می شود . شمارش علائم خاص در جزئیات و به تفصیل بیان شده است . و برای شرح حسهای درونی و علائم مشهود کمابیش از اصطلاحات یکنواخت استفاده کرده است . به دنبال ان دستور ساختن دارو ،‌ زمان استفاده ،‌و نحوه کاربرد آن را به پزشک به تفصیل و با استفاده از اصطلاحات گسترده پزشکی شرح داده است .
هر واحد به طور معمول با جمله اطمینان بخش او بهبود خواهد یافت پایان
می پذیرد اما گاهی نیز یه پزشک  آگاهی داده می شود که بیمار از بیماری خود جان سالم به در نخواهد برد . الواحی وجود داردکه در آنها تشخیص نام بیماری را می دهد .‌و در الواح دیگر به علل درد ـ  عمدتا جادو شدن ،‌یا ارتکاب گناه ـ اشاره می کند .
متونی به تاریخ اواسط هزاره دوم ق.م از ختوشا،‌پایتخت امپراتوری هیتی ،‌در دست است که کاتبان هیتی آنها را به طور مستقیم یا از طریق متون واسط ناشناخته ای ،‌ از نسخه های اصلی بابلی قدیم رونویسی کرده بودند . پس از آن الواحی است که از دو پایتخت اشوری آشور و نینوا به دست آمده است و تاریخ آنها از ۶۱۲ـ۱۰۰۰ ق.م متفاوت است . در ممیان الواح به دست آمده از آشور نسخه هایی از اوایل دوران آشور میانی وجود دارد که اصل آنها به دوران بابل قدیم باز می گردد .

فصل ششم:
معماری بین النهرین
آثار و چگونگی معماری جارمو:
دیوار منازل مسکونی جارمو از چینه ساخته شده بود که اغلب روی پی های معمولی قرار داشتند ولی در طبقات بالا تر پی ها را قلوه سنگهای بزرگ تشکیل می دهند بهترین نمونه های منازل مسکونی در جارمو دارای پلانی مربع مستطیل و در جهت ۱۵ درجه غرب شمال جغرافیایی نباشده است . در مشرق این بنا محوطه بازی بود ولی در شمال و احتمالا در جنوب با دو منزل مسکونی دیگری وربود  و در طرف غرب به حیاط محصور شده ای محدود منی شد . دیوارهای این بنا با سایر بناها مشترک نبوده است . اطاق بزرگ ساختمان از داخل بوسیله دیوارک های تقسیم کننده به هفت قسمت تقسیم شده بود به احتمال زیاد این دیوارک ها تازیر سقف ادامه داده نشده بودند . یک اطاق مستطیل شکل در جهت شمالی ـ جنوبی به عرض ۲۰/ ۲ و طول ۶/ ۵ متر در قسمت شرق منزل احداث شده بود که به وسله یک دیوارک چینه ای به دوقسمت شمالی و جنوبی تقسیم شده بود . درب ورودی این اتاق درگوشه جنوب شرقی اطاق قرار داشت . در قسمت شمال راهرویی که به اطاق بزرگ منتهی می شد چهار اطاق کوچک به ابعاد ۵/۱ × 2  متر ساخته شده اندازه کافی کوتاه بودند که تردد از بالای آنها آسان باشد از طرف دیگر حرارت ایجاد شده در تنور کافی بود که فضای داخل هر چهار اطاق را گرم نماید . نکته مورد توجه درباره این تنور این بودکه از آن برای طبخ غذا استفاده نمی شد و محل طبخ غذا در اجاق دیگری بود که در حیاط یساختمان ساخته شده بود آقای پروفسور بریدوود معتقد است که از این تنور برای بودادن ذرت و حبوبات استفاده می کردند آتش خانه تنور در حیاط واقع شده است. نمونه ای که از این تنورها به دست امده است دارای سطحی غیر مسطح بود .

آثار معماری سامره :
به استثنای تل الوان وچغا ماهی و شمشا را و چند محل باستانی دیگر که آثار و بقایای دوره سامره را ارائه نموده اند همراه آثار بقایای قسمتهای از معماری آن دوره را نیز می توان مطالعه نمود ولی از آنجا که گزارشات حفریات این محلها هنوز مراحل اولیه خود را طی می نمایند در حال حاضر نمی توان مشخصات معماری دوره سامره را معرفی کرد .
در طبقه اول تل السوان بقایای یک ساختمان نسبتاً بزرگ خاکبرداری گردید که دیوارها را با خشتها ی خام بزرگ ساخته و ورودی آن را با کاهگل اندود نموده بودند این ساختمان دارای چندین اطاق مستطیل شکل بود که در اطراف یک حیاط مرکزی بنا شده بودهد . یکی از این نمونه ها به نظر می رسد که جنبه مذهبی داشته و معبد تل السوان بوده است . در این معبد پیکرهای گلی الهه های مادر بسیاری به دست آمد و یک نمونه پیکرک از سنگ مرمر مشاهده گردید که پیدایش کاملی نداشت و مراحل اولیه ساخته شدن را طی کرده بود . در زیر این معبد گورستان تل السوان خاکبرداری گردید که از میان بقایای آن بیش از یکصد و پنجاه پیکرک و ظروف سنگی مرمر بدست امد . اجساد به طور جمعی درگوری که در خاک بلکه حفر گردید ه بود قرار داده شده بودند . کاملترین بنایی که به معبد مشرر شده و از تل السوان شناسایی گردیده است در اوج شکوفایی فرهنگ سامره خاکبرداری گردیده است .

آثار معماری دوره جدید حلف :
در گزارش حفریات تپه اوپاچبه قید گردیده است که در گمانه ای که دردامنه تپه حفاری شد پنج لایه ساختمانی مربوط به دوره قدیم حلف شناخته شد ولی جزئیات آن منتشر نشده است . این بناها از نظر طرح و فرم به شکل خاصی بنا شده اند که به تولوس موسومند قسمت اصلی این باناها دارای نقشه و پلان مروری هستند که برای سهولت آنها را خانه های گرد خواهیم نامید .‌این خانه ها بر روی پی سنگی که از قلوه سنگهای به اندازه متوسط بنا شده بودند ساخته شده اند فقط در یک نمونه پی بنا از بین رفته است . اختلاف شکل این خانه های گرد به صورت اضافاتی که به قسمت اصلی بنا الی ناشی گردیده است.

خانه سوخته:
از دوره جدید حلف ساختمان بسیار جالبی خاکبرداری شده است و خانه سوخته نامیده شده است. خانه سوخته به نظر می رسد که کارگاهی بوده که اطاقهایی بدون طرح و نقشه قبلی در جوار یکدیگر ساخته شده بودند. خانه سوخته دارای حیاط مستقلی نیست و در آن قسمتهای مجزایی برای رفع احتیاجات روزمره مانند سیلو و محل ذخیره آذوقه ساخته نشده بود. دیوارها و کف اتاقها از چینه ساخته شده بود که روی آنها را با کاهگل اندود نموده بودهند. از آنجا که قسمتی از این ساختمان در اثر آتش سوزی از بین رفته بود به خانه سوخته موسوم گردید.

آثار معماری دوران عبید
در تپه گاه ها قدیمی ترین نمونه تولوس مشخص شده است. قطر این تولوس حدود ۵ متر بود. دوتولس دیگر نیز دیده شده است. دیگر ساختن این بناها متوقف شده بود که دوباره بزرگترین و مجهزترین تولوسها را که قطر آن از دیوار خارجی بین ۱۸ و ۱۹ متر بود و داخل آن ۱۷ اتاق ایجاد شده بود خاکبرداری گردید. ورودی این تولوس به صورت سطح شیب داری بود و دیوارهای محل نزدیک و رودی فخیم تر از سایر قسمتها ساخته شده بودند. بزرگترین اطاق داخل این تولوسها اطاق میانی بود که ۱۳ متر طول و ۶۰/۲ متر عرض آن بود.
در جایی دیگر با یک نوآوری در ساختان بناهای مذهبی روبرو می شویم. یک معبد بزرگ خاکبرداری شده که از قلوه سنگهای بزرگ برای ساختمان پی بنا استفاده شده بود و تالار مرکزی ۱۲ متر طول و ۵/۳ متر عرض داشت و شامل ۱۷ اتاق جانبی بود.
سه معبد که در جوار یکدیگر و متصل به یکدیگر در اطراف یک محوطه باز و وسیع بنا شده بود خاک برداری شده است. که به «معبد شمالی» و «معبد مرکزی» و «نمازگاه شرقی» شهرت دارند. گوشه های این سه معبد با چهار جهت اصلی شمال و جنوب و شرق و غرب در یک جهت قرار دارند. دیوارها با خشت ساخته بودند. عرض دیوارها به اندازه یک و نیم خشت بود و دیوارها را با پشتیبانهای تزئینی استوار نموده بودند . به نظر می رسد دیوارها را با رنگ نیز تزئین نموده بودند . پلان معبد شمالی دقیقاً شبیه معابد اریدو می باشد.

آثار معماری اریدو:
معماری بناهای مسکونی:
اقوام ساکن اریدو در خانه های خشتی و عده ای در کلبه های ساخته شده از نی زندگی می کردند. در اینجا خانه ای خاکبرداری گردید که دیوارهای آن را بانی ساخته بودند و سپس دوسطح دیوارها را با اندودی از گل پوشانده بودند. صخامت دیوار فقط ۱۵ سانتی متر بود و کف اتاق را با مخلوطی از گل و شن اندود نموده بودند. داخل کلبه به چند قسمت تقسیم گردیده بود که در دو قسمت آن سکوی کوچکی تعبیه شده بود که به نظر می رسد روی آن امور مربوط به پخت و پز انجام می شده است. کنار یکی از این سکوها انبارک کوچک ذخیره غله ساخته شده بود و یک تنور گلی که یک ظرف داخل آن قرار داشت و همچنین چند سه پایه گلی برای نگهداری دیگ به دست آمد که خود دلایل دیگری هستند که از این سکوهای کوچک جهت انجام امور پخت و پز استفاده می شده است. مقدار زیادی وزنه های تورماهیگیری که از گل ساخته شده بودند و قطعات سفال از داخل اتاقهای این خانه به دست آمد. پس از متدوک ماندن خانه داخل اتاقها به وسیله شن های روان پر شده بود.

معماری معابد:
مهمترین بقایای فرهنگی که در نتیجه حضریات اریدو مشخص شده اند بقایای معابدی هستند که به طور منظم در طبقات مختلف بر روی یکدیگر بنا شده اند و در زیکورات اریدو واقع شده اند. بنای زیگورات اریدو را آمارسین که در حدود بین سالهای ۲۰۴۷ تا ۲۰۳۹ پیش از میلاد به عنوان سومین پادشاه سلسله سوم اور در بابل حکومت می کرد آغاز نمود ولی قبل از به اتمام رسیدن بنا بر اساس یک متن سومری در اثر عفونت ناشی از تنگی کفش و میخچه پافوت شد. معابد هیجده گانه اریدو در گوشه ای در زیر زیگورات اریدو بنا شده بودند. از این معابد فقط طبقات ۱۸ تا ۶ متعلق به دوره عبید بوده و بقیه در ادوار مختلف آغاز ادبیات (اروک و جمدت نصر) بنا شده است. ضخامت آثار باستانی که بقایای معابد را در بر می گیرند به حدود ۱۲ متر می رسد. به طور کلی از نظر شباهات های موجود بین پلان آنها معابد دوره عبید در اریدو را می توان به سه گروه تقسیم نمود. قدیمی ترین این گروهها را معابد طبقات ۱۸ تا ۱۵ تشکیل می دهد.
گروه دوم معابد طبقات ۱۱ تا ۹ هستند. در حد فاصل بین این دو گروه معابد ۱۴ تا ۱۲ قرار می گیرند که از آنها فقط داغ دیوارها در بعضی قسمتها باقی مانده و قابل بازسازی نیستند تا بتوان از چگونگی پلان آنها اطلاعاتی به دست آورد. گروه سوم معابد طبقات ۸ تا ۶ هستند که شباهت بسیار نزدیکی بین پلان این گروه و گروه دوم موجود است.

آثار معماری سلسله پادشاهی اور:
این دوران از نظر کتیبه های تاریخی فقیر می باشد. اما اور –  نمو چندین زیگورات در اور ، اوروک ، اریدو ، نیپورو ، شهرهای مختلف احداث کرد که هنوز جالب ترین اماکن تاریخی بشمار می روند.
یکی از این برجها مطبق که خوب محافظت شده زیگورات اور است که می توانیم آن را به عنوان نمونه ذکر کنیم. زیگورات یکی از این برجها مطبق که خوب محافظت شده زیگورات اور است که می توانیم آن را به عنوان نمونه ذکر کنیم. زیگورات اور را با خشت و گل بنا شده ولی «پوسته ای به ضخامت هشت پا از آجر روی آن را پوشانده» و از پایه تا رأس آن ۲۰۰ تا ۱۵ با ارتفاع دارد. زیگورات مزبور در اصل سه طبقه داشته و اکنون تنها طبقه اول و قسمتی از طبقه دوم باقی مانده است. ارتفاع کنونی آن ۶۰ پا می باشد. معذلک این توده عظیم خشت و آجر حالت سبکی فوق العاده ای دارد که بخشی از آن ناشی از تناسب کامل و بخش دیگر ناشی از این واقعیت است که کلیه خطوط آن قدری منحنی است . تدبیری که گمان می رفت بوسیله معماران یونانی که معبد پارتنون را دو هزار سال بعد ساخته اند ، اختراع شده است. در کنار ضلع شمال شرقی برج ، سه رشته پلکان طولانی به یک پاگرد بین طبقه اول و دوم ختم می شود و از این پاگرد پلکانهای دیگری به طبقات دوم و سوم و بالاخره به معبدی که در رأس ساختمان قرار دارد می رود. زیگورات روی یک زمین مسطح در قلب «شهر مقدس» بنا شده است ، یعنی محوطه محصوری که به خدایان و شاهان اختصاص داده شده بود و بخش عمده نیمه شمالی شهر را اشغال می کرد. این بنای عظیم سایه اش را به صحن بزرگ نانا ـ که محوطه ای سرباز و گود است که گرداگرد آن را انبارها و مجوه های کاهنان فرا گرفته ، و معاغبد خدای ماه و همسرش الاهه بین گال و کاخ شاهی و انبیه کم اهمیت تر می افکند. نظر به این که بلندی آن از دیوارهای شهر بیشتر است انعکاس آن در آبهای فرات که از ضلع غربی آن می گذرد به خوبی دیده می شود. حتی امروزه نیز این هرم مدور سرخ و قهوه ای که بر فراز تپه عظیم ویرانه خاکستری رنگی قرار گرفته است. یک نقطه تحول تاریخی را نشان می دهد که از فاصله چند فرسخی قابل رؤیت است.