اسلام و پایان سکولاریسم

هنگام سخن از عوامل ارثی و دینی در دانش جامعه شناسی انسانی جدید، این پرسش به اذهان خطور می کند: آیا ما به سوی جنگ و نزاع در حرکت هستیم یا مصالحه و آشتی؟
با اینکه اندیشمندانی چون »مایکل فرانز« عقیده دارند که عنصر دین در دنیای امروز یک ….

مشکل به شمار می آید، من معتقدم دین می تواند راهی به سوی »تصالح« و »وفاق« تلقی شود. چنانکه می تواند وسیله ی »جنگ و نزاع« نیز باشد.
* پایان عمر نظریه ی سکولاریسم
از این رو من دیدگاه خویش پیرامون دین را، به اعتبار یک راهکار و راه حل بودن آن مطرح می کنم نه بمثابه ی عایق و مشکل سر راه بودنش. چون به سر آمدن دوران سکولاریسم و پایان عمرش ایمان و اطمینان دارم. چارچوب نظری دیدگاه مرا سخنان »روونی ستارک« یکی از بارزترین دانشمندان و نظریه پردازان جامعه شناسی دین تشکیل می دهد که می گوید: »در طول نزدیک به سه قرن گذشته روش جامعه شناسان و روشنفکران مشهور مغرب زمین بر این اندیشه استوار بوده که دین رو به افول و زوال است و این اعتقاد سیادت داشته که »مدرنیسم« به مثابه ی یک محرک – حتما – باعث حذف دین از عرصه زندگی می شود«.
»ستارک« در ادامه ی طرح خود می گوید: »برازنده است که به صراحت اعلام کنیم، که دوران ایمان و اعتقاد دانش جامعه شناسی به حقانیت و علمی بودن نظریه ی سکولاریسم به سر رسیده، و باید اعتراف کنیم که سکولاریته کردن یک تئوری مقبول و مورد محبت واقع شده بیش نیست و محصول افکار و دیدگاه هایی است که پس از سپری شدن نزدیک به سه قرن تلاش و فعالیت در راستای تقویت و تثبیت بنیان و پایه های آن هم اکنون می بینیم که در رساندن پیغام و انجام ماموریتش ناکام مانده، و شایسته است همچون سایر نظریات شکست خورده در گورستان آراء انقراضی دفن گردد«.
به گمان من، ما شاهد و نظاره گر دنیایی هستیم که در آن، این اندیشه که مدعی است سرانجام مدرنیسم دین را از صحنه بیرون می کند در حال شکست خوردن واز اعتبار ساقط شدن است و دوران حکمرانی مطلق سکولاریسم دارد به پایان می رسد و سپری می شود.
با توجه به نقش (تفرعن و کدخدا)یی که ایالات متحده ی آمریکا در جهان کنونی ایفا می کند لازم است بپذیریم که اندیشه ی پایان عمر سکولاریسم یکی از ابعاد عملیات مدرنیته و نوگرایی است نه یک ایدئولوژی رقیب و بدیل.
ما چه به عنوان معتقد و مومن، یا چون آمریکایی، یا پروتستان معتقد به ایجاد تغییر یا کاتولیک اصلاح طلب، یا چون پسر یک واعظ مسیحی با برنامه (Methodist) که در مدرسه ی الجیزویت تدریس می کرد – در همه ی این حالات، نیازمند اعتراف به جایگاه و نقش دین در زندگی و حیات عمومی هستیم.
خلاصه، سه عنصر چارچوب نظریه ی مرا تشکیل می دهند که ابتدا به صورت مجمل به آنها اشاره می کنم، بعد نتایج و مضامین آنها را در ارتباط با چگونگی رابطه ای امریکا با جهان اسلام بسط و توضیح می دهم.
۱- تجربه ی جوامع متکثر در جهان، طی نیم قرن گذشته – نشان می دهد که مدرنیسم، به معنای دور انداختن دین و پایان نقش آن – به مثابه ی یک نیروی فعال و اساسی – از حیات عمومی نیست و این امر در ذات خود بدین معنی است که سکولاریته کردن جامعه لزوما یک رکن اصلی عملیات مدرن کردن و نوگرایی به شمار نمی آید.
* جایگاه دین در دنیای مدرن:
۲- پر واضح است که سیاست »جدایی کلیسا از دولت« و »جدایی دین از سیاست« از نگاه دین شناختی بی طرف به شمار نمی آید، به دیگر تعبیر: دعوت به سکولاریسم در حد ذات خویش یک موضع ایدئولوژیک و دینی اتخاد کرده است. بنابراین این دعوت یک وصف موضوعی و حرکت علمی بی طرف و جدا از اعتبار یا عدم اعتبار ارزش ها به شمار نمی آید بلکه به مثابه ی یک ایدئولوژی عمل می کند و به »مدرنیسم« و بی دینی فرا می خواند.
۳- آنچه ذکرش رفت – از منظر دانش سیاسی – بدین معنی است که سکولار شدن یک جزء طبیعی و جدا نشدنی از عملیات در حرکت نوگرایی و مدرنیسم به شمار نمی آید، بلکه می شود – چنانکه من معتقد هستم – چنان به سکولاریسم نگریست که همواره به عنوان یکی از دیدگاه ها (ایدئولوژی ها)ی مختلف رقابت کننده – پیرامون آنچه که باید جامعه ی کنونی بر اساس راهکارهای آن اداره شود – مطرح بوده است. و این سخن به این معنی است که ما اعتراف می کنیم، شاهد پایان یافتن مرحله ای از تاریخ هستیم که در آن سکولاریسم به مثابه ی یکی از شروط تکامل یافتن و مدرن بودن جامعه به شمار می آمد. پس ما شاهد آخر عمر، و در نهایت مرگ قریب الوقوع سکولاریسم هستیم.
این وضعیت به خودی خود نوید دهنده ی رشد فزاینده ی پدیده ای است که بعضی اوقات از آن به احیای دین (یا ادیان) – با پایان یافتن قرن بیستم و آغاز قرن بیست و یکم – تعبیر می شود.
آنچه مورد نظر ماست و می خواهیم روی آن تاکید بورزیم این است که اندیشه ی سکولاریته کردن جامعه و زیبا پنداشتن آن خیال و رویایی – در میدان رقابت میان ایده ها و افکار – بیش نبوده و نمی تواند به عنوان توصیف سوسیولوژی علمی، آنچه حقیقت و واقعیت نامیده می شود تلقی شود.
* آیا سکولاریسم با مدرنیسم مساوی است؟
رسانه ها و وسایل تاثیرگذار تبلیغاتی در طول دو قرن گذشته، همواره روی این نکته تاکید ورزیده اند که حرکت اصلاح طلبی در جهان اسلام، باید روی ایجاد امت، دولت و دولت های ملی مدرن تاکید ورزد، و جریان اصلاح طلبی از بدو پیدایش، روی اندیشه عدم دخالت دین در امر معیشت و زندگی دنیایی تاکید ورزیده است و منادیان اصلاحات و مدرنیته را به اوصافی چون »سکولار« توصیف می نماید.
مهمترین عناصر برنامه ی اصلاح طلبی و مدرن سازی در دو قرن نوزده و بیست روی ترویج اندیشه ی انفصال از گذشته و خداحافظی با موروثات متمرکز بود زیرا همه ی ارزشها و موروثات گذشتگان امور تقلیدی تلقی می گردید و معرفی می شد. تحقیقات جامعه شناسی انجام شده در دو دهه ی پنجاه و شصت قرن بیستم – در ارتباط با مدرنیسم و نوگرایی – حقانیت این ادعا را با اثبات می رساند.
یکی از اساسی ترین تحقیقات انجام شده پیرامون مدرنیسم – که نقش اساسی در معرفت و فهم عملیات مربوطه ایفا کرده – کتابی است که در دهه ی پنجاه تحت عنوان »فروپاشی جامعه ی تقلیدی« نوشته »دانیال لیونر« منتشر گردید. این کتاب نظریه ی شفاف و واضحی در ارتباط با قضایایی که احتمال می رود در حوزه ی مدرنیسم قرار گیرند، ارائه داده است.
لیونر در مباحث خویش از کسانی سخن به میان آورده که آنها را »انتقالیون« نام نهاده است. و درست با همین شکل و ساختار کسانی وجود داشتند که در نقطه مقابل آنها قرار گرفته و »تقلیدی« نامیده می شدند، از جمله ی معتقدات این عده (تقلیدی ها) این بود که دین یک امر بسیار مهم، اساسی و جدی است اما مدرنیست های مقابل آنها اعتقاد داشتند، دین هیچ نقشی در حوزه ی عمومی زندگی ندارد و یک امر شخصی محض است که به زندگی شخصی فرد مربوط می شود.
لیونر در توصیف ملورنیست های ترکیه می گوید: »مدرنیست ها یک نهضت عقلی در بینش و آگاهی به وجود می آوردند، یعنی تقویت قدرت و توانمندی های فرد در شناخت و تحمل دیگران، و ارتباط موثر تعامل با آنها، اینان در حین سکولار بودن با نشاط و فعالند، از نظر آنها خدمتگزاری دست و پنجه نرم کردن با مشکلات، باعث ایجاد تغییر (در جامعه) و تولید سیاست ها می شود نه به نماز ایستادن و دعا خواندن.
این تصویری بود از واقع حال یک فرد مدرن، اما با رسیدنمان به مراحل پایانی زمان ایمان به سکولار شدن به مثابه ی عامل اصلی مدرن تلقی گردیدن، می بینیم که اغلب مدرنیست ها در جوامع بیشتر مدرن اعتقاد دارند – به ویژه در اوایل قرن بیست و یکم – که ضرورتا سیاست نمی تواند به عنوان بدیلی برای نماز (عبادت) مطرح باشد.

تجربه ی ترکیه و سایر تجربه ها
در ترکیه ی کنونی، و بعد از گذشت نیم قرن از تحقیقات لیونر تعداد کثیری از دانشمندان و روشنفکران و مردان کاری (به تمام معنی مدرن) هنوز به این اعتقاد نرسیده اند که میان نماز و سیاست حتما یکی را انتخاب کنند. بلکه واقعیتی بر زندگی آنها حکمفرما است که در آن نماز و سیاست در کنار هم قرار گرفته و تواما در یک فرد نمود و وجود عینی یافته اند. نظریه پردازان سکولار تقلیدی مغرب زمین چشم طمع به پیشتازان مدرنیته در جهان اسلامی دوخته بودند و پیش بینی تئوریسین های امریکا برای آینده ی جهان اسلام بر مدل قهرمان و الگوسازی از مدرنیست های سکولار استوار بود که مصطفی کمال در ترکیه نمونه ی بارز و محسوس آن است. او پایه های مدرنیسم را در ترکیه تقویت بخشید. ترکیه ی کنونی از همپیمانان ما به شمار می آید زیرا یکی از اعضای پیمان ناتو است و یکی از همپیمانان غرب در جریان جنگ سرد به شمار می رفت. نگرش غرب به دست آوردهای حرکت مصطفی کمال – به اعتبار اینکه اساس ترکیه ی معاصر به شمار می آیند – از اینجا ناشی می شود.
پس مهم است این نکته را در رابطه با نقش دین در شئون دولت و عملیات قیام و پیدایش جوامع جدید درک کنیم، که مصطفی کمال ایجاد یک نظام پیشرفته سیاسی را تنها در صورت جدایی دین از سیاست و جدا نمودنش از عرصه ی زندگی عمومی، امکان پذیر می دانست. رضا شاه نیز در دهه های ۲۰ و ۳۰ و محمدرضای پسرش در دهه های ۵۰ و ۶۰ – در ایران- عین این سیاست را در پیش گرفتند و دنبال کردند.
اشکال دیگری نیز در جهان اسلام وجوددارد که سکولار شدن را رکن اصلی و ضروری مدرنیته تلقی می کنند. از این توضیح روشن است که حرکت مدرنیسم در دو بعد اجتماعی و کار سیاسی چنین است و کشف اندام و دور انداختن حجاب نشان و نماد اصلی مدرنیسم اجتماعی به شمار می آید چنانکه این مطلب در حرکت های اصلاحی و تعریف نظری آنها بارها تکرار شده است.
طلایه دار این حرکت از سوی زنان الگو – در این زمینه – بوجود آمد. »هدی شعراوی« و »نبویه موسی« دو تن از زنان مصری – در یک حرکت نمادین – بعد از بازگشت از کنگره ی بین المللی زنان (سال ۱۹۲۳ ) بعد از پیاده شدن از قطار در میدان رمسیس قاهره اقدام به دور انداختن حجاب و کشف اندام نمودند.
* محال بودن جدایی دین از حیات عمومی
آنچه لازم است هم اکنون بدان اعتراف شود اینکه: اندیشه ای که تحقق یافتن مدرنیسم را در جدایی دین از زندگی عمومی جستجو می کرد عملا شکست خورده و تجربه اشخاص و کشورهای فراوان در انحای مختلف جهان – به ویژه جهان اسلام – شاهد زنده این ادعاست.
وقتی از منظر رویکرد سیاست های امریکا به جهان اسلام نظر می افکنیم نباید این نکته را از نظر دور بداریم که نظریه ای تحت عنوان »پایان عمر سکولاریسم« قویا مطرح، و در حد ذات خویش بس مهم به نظر می رسد. چون ما (امریکائی ها) نیازمند بحث و جستجو از همپیمانان مناسب و شایسته هستیم و در شرایطی که اهمیت نظریه ی »گفتگوی تمدن ها« بر کسی پوشیده نیست، لازم است راجع به اشخاص و افکار طرف گفت و گو و همکار آینده مان اطلاع و آگاهی کافی داشته باشیم.
چنانکه »جان لینچوفسکی« – که تاکید می ورزد، آزادی باید بر پایه های اخلاقی بنا نهاده شود – به اهمیت این مطلب پی برده است. بنده نیز می خواهم روی این نکته تاکید بورزم که آزادی های این جهان مقتضی پایه های اخلاقی هستند.
لذا وقتی در جستجوی تقویت پایه های اخلاقی آزادی در امریکا هستیم، ضرورتا برای رسیدن به این مطلب در جستجوی همپیمانانی از طیف شبه ملحدان و مادی گراها نیستیم و اگر در ایالات متحده ی امریکا چنین عمل می کنیم، چرا در تعامل باجهان اسلام یک جور دیگر عمل می کنیم!؟ چرا به جای اینکه با مسلمانان حافظ ارزش های اخلاقی متکی بر ایمان دینی و معتقد به جایگاه و ارزش دین در دنیای سیاست و زندگی عمومی، وارد مذاکره شویم، در امثال سلمان رشدی یک همپیمان بزرگ و مسلمان معتدل می جوییم؟
در چارچوب این سیاست (وارد گفتگو شدن با مسلمانان معتقد و حافظ ارزش های اخلاقی) – به عنوان مثال بعید – آیت الله خمینی برای همپیمانی بهتر است تا سلمان رشدی. اما در هر صورت انتخاب و گزینش ما روی اشخاصی چون آیت الله خمینی و سلمان رشدی نیست. در جهان اسلام انسان هایی وجود دارند که خواهان تاسیس جوامع بر اساس ارزش های اخلاقی هستند که ما می توانیم با آنها وارد مذاکره شویم. چنانکه غیر ما (اشاره به اروپا) اینکار را کرده اند.
* به سوی یک جامعه ی اخلاقی
دوست دارم در اینجا به گروهی از روشنفکران موسوم به »الحلقه« اشاره کنم که تاریخ نویس آمریکایی »آنتونی سولیوان« و نویسنده این مقال از اعضای این به شمار می آییم. ظهور این مجموعه نمایانگر تلاشی است محدود، به قصد ارائه و تقدیم راهکاری برای به هم رسیدن فعال، بر اساس آگاهی مشترک و ایمان به یک جامعه ی اخلاقی. این مجموعه علاوه بر اعضای اصلی تعدادی از روشنفکران غربی و گروهی از روشنفکران مسلمان – جون فهمی هویدی (مصری) و راشد الغنوشی (تونسی) – را شامل می شود.
و فهرستی از مردان رهبر امثال »انور ابراهیم« مالزیایی وجوددارند که میان التزام و تعهد دینی و ایفای نقش رهبری سیاسی توافق و آشتی برقرار کرده اند. هر چند این مرد هم اکنون به خاطر نزاع های سیاسی درون حکومتی در زندان به سر می برد. اما او و امثال او مقال مثال عملی و نماد عینی نقد نظریه ی سکولاریسم کلاسیک هستند.
در شرایطی که پایان عمر و مرگ سکولاریسم یک امر مسلم تلقی می شود، و در زمانی که سکولاریسم به عنوان یک ایدئولوژی عرض اندام می نماید و با دیگر ایدئولوژی ها وارد عرصه ی رقابت شده و عرصه را بر آنها تنگ نموده است و تعریفی ویژه از جامعه و نهادهای اجتماعی ارائه می دهد. برای ما ممکن – بلکه بر ما واجب – است در پی انتخاب و گزینش همپیمانانی موثر و قوی باشیم و چون به سوی جهان اسلام روی می آوریم مجبور نیستیم تنها با سکولارهای غیرمسلمان (لاادری) وارد معامله شویم و آنها را به عنوان شریک برگزینیم.
بلکه افرادی وجود دارند – و عده ای از آنان ظهور و نمود بیشتری یافته اند – که در حین ایمان به اهمیت نقش دین در حیات عمومی، در حرکت به سوی مدرنیسم و پذیرش آثار آن زبانزد و مشهوراند.
اختلاف و تضارب آرا میان نظریات، در جهان معاصر یک امر مسلم است،‌ اما جنگ و نزاع میان آراء، یک ضرورت تلقی نمی شود. و نزاعی که »ساموئل هانتینگتون« مطرح می کند به ویژه جنگ میان تمدن اسلامی و تمدن غرب – آن هم در چارچوب یک جنگ جهانی میان مسلمانان و غیرمسلمانان – یک ضرورت اجتناب ناپذیر تلقی نمی شود.
بلکه نبرد مهم آینده میان دو گروه در خواهد گرفت، گروه مدعی عدم دخالت دین در فرایندهای اجتماعی، و گروه مومن به ضرورت ایجاد و شکل گیری آزادی ها و جوامع بر اساس پایه های محکم دینی. و در آینده از کسانی که به ضرورت وجود پایه های محکم اخلاقی و دینی برای شکل گیری آزادی ها ایمان دارند همپیمانان طبیعی فراوانی در جهان اسلام خواهیم یافت.