ادب ظاهری و باطنی قرائت قرآن

اهل بیت علیهم السلام، اهل قرآن بودند و خانه آنان مهبط وحی و محلّ نزول جبرئیل. از این رو، در آراستگی به «ادب تلاوت» نیز باید همین خاندان مورد توجّه و سرمشق قرار گیرند. ادب ظاهری : از رهنمودهای معصومین علیهم السلام چنین بر می آید که قداست و حُرمت قرآن را باید پاس داشت و با آن برخورد متین، مودّبانه و احترام آمیز داشت، حتّی دست و دل پاک و چشم دور از گناه و زبان و دهان تمیز و خوشبو و توجّه به قبله و… را هم باید رعایت کرد.
برخی از این آداب عبارتند از:
۱٫ پاکی و طهارت و وضو

امیرمومنان علیه السلام می فرماید: «لایَقْرَء الْعَبْدُ القُرآنَ إذا کانَ عَلی غَیرِ طَهُورٍ حَتَّی یَتَطَهَّر (بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۳۰)؛ بنده، وقتی که وضو ندارد، قرآن نخواند تا آنکه وضو بگیرد و طهارت یابد».
البته قرائت بی وضو حرام و باطل کننده قرائت نیست؛ کم کننده ثواب قرائت است ولی رعایت احترام کلام خدا، به داشتن وضو هنگام تلاوت است.
۲٫ مسواک

امام صادق علیه السلام از قول جدّش پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل می کند که آن حضرت فرمود: راه قرآن را تمیز کنید. پرسیدند: ای پیامبرخدا! راه قرآن چیست؟ فرمود: دهان هایتان. پرسیدند: چگونه تمیزش کنیم؟ فرمود: با مسواک زدن

در کلام اولیای الهی، دهان، معبر کلام خدا به شمار آمده و مجرای این منشور نورانی است. پس باید این مجرا پاک باشد، تا پاکسازی قرآن نسبت به دل و جان بهتر صورت پذیرد. این پاک ساختن مجرا و معبر قرآن به گفته روایات، «مسواک» است.
امام صادق علیه السلام از قول جدّش پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل می کند که آن حضرت فرمود: راه قرآن را تمیز کنید. پرسیدند: ای پیامبرخدا! راه قرآن چیست؟ فرمود: دهان هایتان. پرسیدند: چگونه تمیزش کنیم؟ فرمود: با مسواک زدن.(همان، ص ۱۳۱)
۳٫ نگاه

نگاه به صفحه قرآن و از روی مصحف قرآن خواندن عبادت است و بر خواندن آن از حفظ فضیلت دارد. به تعبیر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم نگاه در سه چیز عبادت است، یکی هم «… وَ فِی المُصْحَفِ» است. (الحیاه، ج ۲، ص ۱۵۸، به نقل از وسائل الشّیعه)
۴٫ سکوت هنگام شنیدن

قرآن کریم دستور می دهد که «وَإِذا قُرِءَ القُرآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا» (اعراف / ۲۰۴)؛ چون قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید و سکوت کنید. که البته بین «استماع» و «انصات» فرق است و انصات، سکوت همراه با توجّه، تأمّل و تدبّر است.
این رهنمود قرآنی، در سخن اهل بیت علیهم السلام هم آمده است. امام صادق علیه السلام می فرماید: «اِذا قُرِءَ عِنْدَکَ القُرآنُ، وَجَبَ عَلَیکَ اْلاِنْصاتُ وَالإِسْتِماعُ (وسائل الشّیعه، ج ۴، ص ۸۶۱، ح ۴)؛ هرگاه نزد تو قرآن بخوانند، بر تو واجب است که سکوت و توجّه کنی.»
۵٫ صدای خوب

خواندن قرآن با صدای زیبا، هم بر زیبایی و جاذبه آن می افزاید، هم بر تأثیر گذاریش بر دل ها می افزاید. بر عکس، بد خواندن آن عامل گریز است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «لِکُلِّ شیی ءٍ حِلْیهٌ وَ حِلیهُ القُرآنِ الصَّوتُ الحَسَنِ (الحیاه، ج ۲، ص ۱۵۸، به نقل از بحارالانوار)؛ هر چیزی زینتی دارد و زینت و آراستگی قرآن، صدای خوب است.»
این توصیه، در سیره و روش اهل بیت علیهم السلام نیز متجلّی بود و خود آنان زیبا و دلنشین قرآن می خواندند. در حدیث است که امام زین العابدین علیه السلام که قرآن می خواند، گاهی رهگذری که عبور می کرد، از صدای زیبای او مدهوش و بیهوش می شد. (همان، ح ۲)
۶٫ استعاذه

گفتنِ «أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم» و پناه بردن به خدا از شرّ شیطان، از دیگر توصیه های اهل بیت برای تلاوت است و این الهام گرفته از خود قرآن است که می فرماید: «وَإذا قَرَأتَ القُرآنَ فَاستَعِذْ بِالله مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم.» (نحل / ۹۸)
اهل بیت علیهم السلام نیز هرگاه می خواستند آیه ای را بخوانند، پیش از آن استعاذه می کردند. حلبی از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا در آغاز هر سوره، استعاذه خوب است؟ فرمود: آری، از شیطان رجیم به درگاه خدا پناه ببر و استعاذه کن. (جامع الاخبار و الآثار، ج ۱، ص ۲۴۳)
ادب باطنی

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «لِکُلِّ شیی ءٍ حِلْیهٌ وَ حِلیهُ القُرآنِ الصَّوتُ الحَسَنِ (الحیاه، ج ۲، ص ۱۵۸، به نقل از بحارالانوار)؛ هر چیزی زینتی دارد و زینت و آراستگی قرآن، صدای خوب است.»

وقتی قرآن از کسانی ستایش می کند که هنگام شنیدن آیات الهی، مو بر بدنشان راست می شود، قلب هایشان خاشع می شود، اشکشان جاری می گردد، ایمانشان افزوده می شود «و إذا تُلِیَتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ ایماناً»؛ اینها اشاره به نوعی حالت درونی، توجّه به مضامین آیات، بهره گیری از حکمت ها و موعظه ها، درمان دردها، زدودن رذائل، تحصیل خشوع و خشیت، ایمان، توکّل و افزایش شوق و محبّت الهی دارد که می توان از مجموع آنها به «ادب باطنی» تعبیر کرد.
بازهم در مکتب اهل بیت علیهم السلام زانو می زنیم و گوشه هایی از ادب باطنی تلاوت قرآن را می آموزیم:
۱٫ تدبّر در آیات

روخوانی سطحی بدون توجّه به مضمون پیام الهی، بی احترامی به کتاب خداست. همان طور که یک نامه از دوست وقتی به دستمان می رسد، می گشاییم و می خوانیم و به پیام و محتوایش توجّه می کنیم، نسبت به کتاب خدا نیز چنین باید بود.
از امام سجّاد علیه السلام روایت شده است: «آیاتُ القُرآنِ خَزائِنٌ، فَکُلَّما فَتَحْتَ خَزانَهً یَنْبَغی لَکَ أَن تَنْظُرَ ما فیها (وسائل الشّیعه، ج ۴، ص ۸۴۹)؛ آیات قرآن گنجینه هایی است که هرگاه یکی از این گنج ها را گشودی، سزاوار است که به آنچه در آن است، نیکو بنگری.»
۲٫ رقّت قلب و خشوع دل

برخورد با کلام الله، اگر همراه با معرفت و فهم و پندپذیری باشد، آیات آن دل را می لرزاند و هاله ای و سایه ای از حزن بر قلب قاری می افکند و اگر جز این باشد، نشان بی توجّهی قلب به عظمت این کتاب و صاحب سخن است.
امام صادق علیه السلام می فرماید:

از امام سجّاد علیه السلام روایت شده است:
«آیاتُ القُرآنِ خَزائِنٌ، فَکُلَّما فَتَحْتَ خَزانَهً یَنْبَغی لَکَ أَن تَنْظُرَ ما فیها (وسائل الشّیعه، ج ۴، ص ۸۴۹)؛ آیات قرآن گنجینه هایی است که هرگاه یکی از این گنج ها را گشودی، سزاوار است که به آنچه در آن است، نیکو بنگری.»

«مَنْ قَرَءَ القرآنَ وَ لَمْ یَخْضَعْ لِلَّهِ وَ لَمْ یَرِقَّ قَلْبُهُ ولا یَکْتَسی حُزْناً و وَجَلاً فی سِرِّهِ، فَقَدِ اسْتَهانَ بِعَظیمِ شَأْنِ اللهِ تَعالی (الحیاه، ج ۲، ص ۱۶۰)؛ هرکس قرآن بخواند، امّا در برابر خدا خاضع نگردد و در دلش احساس رقّت و حزن و خوف نیابد، عظمت شأن الهی را سبک شمرده است.»
۳٫ پذیرش اوامر و نواهی

در کلام حضرت صادق علیه السلام آمده است: «فَانْظُرْ کَیْفَ تَقْرَأُ کِتابَ رَبِّکَ وَ مَنشُورَ وَلایَتِکَ، وَ کَیْفَ تُجیبُ أوامِرَهُ وَ نَواهِیَهُ وَ کَیْفَ تَمْتَثِلُ حُدُودَهُ، فَإِنَّهُ کِتابٌ عَزِیزٌ لایَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَینِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمیدٍ، فَرَتِّلْهُ تَرْتیلاً وَ قِفْ عِندَ وَعْدِهِ وَ وَعیدِهِ، وَ تَفَکَّرْ فِی أَمْثالِهِ وَ مَواعِظِهِ وَاحْذَرْ أَنْ تَقَعَ مِنْ إقامَتِکَ حُرُوفَهُ فی إِضاعَهِ حُدُودِهِ (بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۴۴)؛ بنگر چگونه نامه پروردگارت و منشور ولایتت را می خوانی و چگونه امرها و نهی های او را پاسخ می دهی و چگونه از حدود الهی فرمانبرداری می کنی، که این قرآن کتابی است استوار که نه از پیش رو و نه از پشت سر، از هیچ طرف، باطلی سراغ آن نمی آید، نازل شده ای از سوی خدای حکیم و ستوده است. پس آن را به نیکی تلاوت کن، هنگام (برخورد با) وعده و وعیدش درنگ کن و در مَثَل ها و موعظه هایش بیندیش، و پرهیز از این که با مراعات حروف، به تباه ساختن حدود آن بیفتی!»
۴٫ توجّه به کیفیّت، بیش از کمیّت

هر چند که زیاد قرآن خواندن و ختم قرآن، یک فضیلت است و پیشوایان دین، چنین می کرده اند، امّا از آداب باطنی آن است که به کیفیّت، بیش از کمیّت توجّه شود. «چگونه خواندن»، مهم تر از «چه قدر خواندن» است.
حضرت امیر علیه السلام توصیه کرده است که: قرآن را روشن و استوار بخوانید و با ضربه های اثرگذار قرآن، بر دل های سنگی و قساوت گرفته خویش بکوبید، باشد که تکان بخورد و اثر پذیرد و همه فکر و همّت شما این نباشد که به آخر سوره برسید: «وَلکِنِ ِ اقْرَعُوا بِهِ قُلُوبَکُمُ الْقاسیَّهَ وَلایَکُنْ هَمُّ أحَدِکُمْ آخِرَالسُّورَهَ» (همان، ص ۸۵۶، ح۱ )
و این یعنی توجّه به کیفیّت ، بیش از کمیّت!
امید است که با الهام از رهنمودهای «اهل بیت علیهم السلام»، در آستان قرآن با «ادب ظاهری و باطنی» حضور یابیم و جرعه های حکمت و هدایت وحی را در جام وجودمان بریزیم و از آن بهره مند شویم.
تبیان